Oñgeni Ombimbiliya Yehika Pomavoko Etu

Apa Ombimbiliya yapwa okuhonekwa, pena-le omanima alamba po 1.900. Okusoka umwe apa yakwata atee yekehika pomavoko etu, tyihuvisa! Ombimbiliya yahonekwa movipuka ankho viahakolele, viahakalako-ale ehimbwe, otyo ngwe ankho yahonekwa momalaka ovanthu vahapopi vali hono. Tupu, nkhele vala tya kohale, ovatumini, nomalombe vatutumba umwe veihanye-ko.

OÑGENI Ombimbiliya yehika pomavoko etu, pahe omukanda utangwa vali mouye auho? Tutale ovipuka vivali.

Ovanthu Ankho Veikopiyala Ehimbwe

Ova Isilayeli ankho vokuna otyilinga tyokuholeka Ondaka ya Huku, ankho kaveiholeka vala nawa, mahi tupu vakopiyala etyi tyili-mo. Ono hamba ova Isilayeli ankho vena ‘okuhoneka omukanda Wovitumino, onondaka mbatyo vena okumbupola momukanda wapakwa novanakwa vokwatuka mu Levi.’ — Deuteronômio 17:18.

Ova Isilayeli ovanyingi tyokutanga Ondaka ya Huku ankho vetyihole, ankho vena umwe onthumbi yokuti etyi veli nokutanga tyatuka ku Huku. Vokuna otyilinga tyokukopiyala ondaka ya Huku, tete ankho valongeswa umwe nawa oñgeni otyilinga otyo tyina okulingwa. Navo muene pahe tyina ankho vati pokukopiyala, ankho vetyilinga umwe nawa. Ombimbiliya ipopia omunthu umwe ankho uhole unene Huku, una otyilinga tyokukopiyala ondaka ya Huku utiwa o Esdra. Yati: “Esdra, omunongo kokupopiyala, ou Siovaa, Huku yova Isilayeli, apa ounongo anoñgonoke nawa ovitumino vya Moisesi.” (Esdras 7:6) Kwali ovanthu vamwe ankho vena-tyo umwe tyokukopiyala ondaka ya Huku vatiwa ova Masoreta. Ankho vakopiyala omikanda vyo Mbimbiliya viahonekelwe melaka lyo Hebeleu no lyo Alamaiku. Ovanthu ovo, tyina ankho vati pokukopiyala, atee umwe ankho vavalula onondaka vahoneka vatale ine vetupu etyi vayawisa-ko. Otyipuka otyo ankho valinga tyaviuka, pahe etyi muene Huku atumine tyihonekwe atyahavombo-po. Tupu namphila ovanthu ovanyingi vatutumba umwe vamaneko Ondaka ya Huku, ava vatiwa ova Masoreta apeho ankho veikopiyala.

Etyi nkhele Sesusi eheneye pano pohi, menima lyo 168, omutumini umwe woko Siria ankho utiwa o Antíoco IV, watutumbile umwe ahanyeko motyilongo tyo Palestina omikanda vyo Mbimbiliya viahonekwa tete melaka lyo Hebeleu no lyo Alamaiku. Omunongo umwe omu Sundeu, wati: “Vokwatumwa-ko nga vavasa umwe vala omukanda umwe una ovitumino viapelwe Moisesi, veutunyauna, aveupake potupia.” Omukanda Enciclopédia Judaica, wati: “Vokuatuminwe-ko valinge otyilinga otyo, ankho vetyikwata-po umwe. . . . Omunthu uvasiwa umwe nomukanda wa Huku, . . . vemwiipaa.” Mahi avehetyivili! Tyilinge ova Sundeu ankho vakala mo Palestina, tyilinge vakala kovilongo ovikwavo, ankho vena ondaka ya Huku.

Etyi ovanthu Huku atuma vahoneke “Otesitamentu Omphe” vamana, ovanthu avahimbika okukopiyala etyi tyili-mo. Nkhele tusoke ku Suau. Suau wahoneka omukanda wa Suau etyi ankho eli kepunda-umbo lyo Efesu. Pahe ko Isitu akuvasiwa omukanda umwe una onondaka mbomukanda wa Suau. Vokuatanga vehole okupopia okuti, mokutala etyi omukanda oo wakopiyalwa, ankho kakunelambe omanima 50 okupolelela apa Suau ahoneka omukanda wae, otyo ngwe okutunda ko Efesu okuenda ko Isitu okokule. Otyo tyilekesa-tyi? Tyilekesa okuti Ovakilisitau ankho vakopiyala omikanda vya Huku vieya pahe opo navo vakale navio.

Otyipuka otyikwavo tyaeta umwe Ombimbiliya pomavoko etu hono, omokonda ovanthu ovanyingi ankho vena-yo. Ovanthu vehole okupopia okuti tyatiwa monthiki 23 ya Fevereiro yenima 303, komuhuka etyi kuli nokutya, omutumini wo Loma ankho utiwa o Diocleciano, amono omatolopa ae eli nokuteya-po omapito okapela kamwe, otyo ayoka-po ono Mbimbiliya mbatyo. Diocleciano ankho usoka okuti opo etyivile okumanako Ovakilisitau aveho, una okuhanyako ono Mbimbiliya mbavo. Pahe monthiki onkhuavo yalandulako, apopi okuti ono Mbimbiliya mbuvasiwa movilongo atumina mbuna okupakwa potupia. Mahi tyilinga ovipuka, nkhele apesala ono Mbimbiliya ononyingi, ovanthu avehetyiyekepo tyokuikopiyala. Na hono kuna ono Mbimbiliya onombali melaka lyo Ngeleku, iya mokutala, mbalingwa umwe konyima yetyi Diocleciano atuma ono Mbimbiliya mbuyokwe ambuho. Ono Mbimbiliya ombo onombali, imwe ili ko Loma, onkhuavo ili ko Inglaterra, mo Museu Britânico.

Omikanda viatyo viokuahonekwa umwe na ava Huku atumine vahoneke Ombimbiliya, kavinevasiwe. Mahi kwavasiwa-le omikanda ominyingi viakopiyalwa mo Mbimbiliya. Vimwe pomikanda ovio muna omikanda aviho vyo Mbimbiliya. Omikwavo muna vala omikanda vimwe. Vimwe viahonekwa-le kohale-hale. Okuti etyi vipopia otyo umwe tyili mo Mbimbiliya hono? Omukulu umwe watanga unene utiwa o William Green, wati: “Petupu omukanda wo kohale una umwe etyi muene wokweihonekele po tete vapopia. Omukanda namona umwe vala upopia etyi muene tyapopiwa novanthu vokweihonekele, Ombimbiliya vala.” Omukulu umwe watanga unene utiwa o Frederic Kenyon, wahoneka okuti: “Tuna omukanda omukulu unene wokwakopiyalwa mo Mbimbiliya. Pahe okusoka apa Ombimbiliya yapwa okuhonekwa, netyi tyili momukanda oo, kutiko-ale pakalele ehimbwe tundee apa Ombimbiliya yapwa okuhonekwa atee apa vahimbika okukopiyala omukanda oo. Pahe tutupu vali ondima yokuti etyi tyili mo Mbimbiliya hono, otyo umwe Huku atumine tyihonekwe. Onondaka tuna-mbo Motesitamendu Omphe, ombo umwe mbahonekelwe novanthu Huku atumine, kakwayasilwe tupu kakwapolelwe.” Tupu wati: “Tupondola okuyumba-ko onthumbi okuti Ombimbiliya kayapilululilwe. . . . Petupu omukanda wo kohale ukahi ngo Mbimbiliya.”

Ombimbiliya Yapitiyua Momalaka Omakuavo

Otyipuka otyikwavo tyilingisisa Ombimbiliya itangwe novanthu vo mouye auho, omokonda ili momalaka omanyingi. Ngwe otyo umwe Huku ahanda. Wahanda ovanthu vomalaka aeho, vovilongo aviho, vemunoñgonoke avemufende “tyihongolelwa nononkhono mbae notyili.” — Suau 4:23, 24; Miquéias 4:2.

Ombimbiliya yo tete umwe yatetekela okupitiyua, itiwa o Septuaginta. Ombimbiliya oyo yapitiyua okupola melaka lyo Hebeleu okuitwala mo Ngeleku. Ankho muna omukanda wa Gênesis atee Zacarias. Veipitiyile ova Sundeu ankho vahakala mo Isilayeli, vakala kovilongo ovikwavo, vetyivila okupopia o Ngeleku. Etyi yapwa okupitiyua apakala omanima 200, Sesusi eya pano pohi. Pahe etyi Ombimbiliya aiho yapwa okuhonekwa, okupolelela umwe mu Gênesis atee Eholololo, kapakalele-ale ehimbwe aihimbika okupitiyua momalaka omakuavo. Mahi pahe ovatumini nomalombe, ñgeno ankho vakuatesako vakuavo vanoñgonoke Huku, soka kavahandele ovanthu vakale no Mbimbiliya. Ankho vailika umwe okuipitiya momalaka omakuavo apopiwa novanthu.

Ovanthu ovanyingi veliyumbilehi umwe vapitiye Ombimbiliya, naapa umwe ankho vetyii okuti vapondola okuipawa. Mo 1530, William Tyndale, ankho ukala ko Inglaterra, walongeswa mosikola imwe itiwa Oxford, wapitiyile omikanda vimwe vyo Mbimbiliya (Gênesis atee Deuteronômio), okupola umwe mo Hebeleu okutwala mo Ingelesi. Apitiya umwe naapa ovanthu ankho vehetyihande. Oe wali omunthu wo tete wapitiya Ombimbiliya mo Ingelesi, apake-mo enyina lya Huku. Omukulu umwe utiwa o Casiodoro de Reina, wapitiyile umwe pono Mbimbiliya mbo tete melaka lyo Espanhol, naapa umwe vo Katolika ankho vakalela vala okumuovola vemuipae. Opo amane okulinga otyilinga tyae ankho ukalela vala okuiluka, waile ko Inglaterra, aende ko Alemanha, aende ko França, aende noko Holanda, ehiki umwe atee ko Suíça.a

Na hono Ombimbiliya itualako okupitiyua, nokulingwa, momalaka omanyingi. Tyina tusoka umwe apa Ombimbiliya yakwata ihike pomavoko etu, otyo ngwe omukanda utangwa vali mouye auho, tyimoneka umwe okuti etyi omu apositolu Petulu apopia, otyili. Wati: “Eholi likukuta, iya ononthemo ambutoko, mahi ondaka ya Siovaa ikala-ko apeho.” — 1 Petulu 1:24, 25.

[Okatoi]

[Okakasa/​olutalatu]

PAHE MANDYITANGE OMBIMBILIYA PATYI?

Omalaka amwe, ena ono Mbimbiliya ononyingi. Ono Mbimbiliya mbumwe muna onondaka mbatena, mbupuiya okumbunoñgonoka. Ononkhuavo, vokwembulinga, kavapitiyile vala etyi muene tyapopiwa, vahangununa ondaka ya Huku. Vati valinga ngotyo opo vokutanga Ombimbiliya veinoñgonoke liwa. Pahe ono Mbimbiliya ononkhuavo, mbapitiyua ndaka na ndaka.

Ombimbiliya Tradução do Novo Mundo, veilinga Onombangi mba Siovaa, mahi vokweyuundapa umwe, vati omanyina avo eheivale movanthu. Vokweipitiya vapola umwe momalaka Ombimbiliya yahonekwa, avatuala mo Ingelesi. Ombimbiliya Tradução do Novo Mundo yapitiyua momalaka alamba 60; aeho omalaka oo apola mo Mbimbiliya yo Ingelesi. Vokupitiya Ombimbiliya Tradução do Novo Mundo momalaka omakuavo, pamwe vapondola okukatala etyi muene tyahonekwa momalaka o konthuko. Pana petavela, vakwata-po umwe ngetyi tyili melaka lyo konthuko. Kohale ovanthu tyina ankho vati pokutanga omikanda viahonekwa novanthu Huku atumine vahoneke omalusoko ae, vevinoñgonoka vala nawa. Vokupitiya o Tradução do Novo Mundo navo velikuatehila umwe opo Ombimbiliya iivale nawa ngomikanda ovio Huku atumine vihonekwe.

Vamwe vokuatanga, vehole okutala ono Mbimbiliya ononyingi, vatale ine vokwembupitiya, vena tyimwe vayawisa-ko, hamwe omalusoko avo muene. No Tradução do Novo Mundo nayo veitala. Umwe puvo, omulongesi umwe wosikola Universidade do Norte do Arizona, ko Estados Unidos, utiwa o Jason David BeDuhn. Menima lyo 2003, omukulu oo wahoneka omukanda umwe una omafo 200. Momukanda omo wapopia-mo “ono Mbimbiliya etyive mbutangwa vali movilongo mupopiwa o Ingelesi.”b Wapopia vali unene ono tesitu mbuna mbati umwe, ava vembunoñgonoka ñgaa, ava vembunoñgonoka otyikwavo. Wati mono tesitu omo, omo “haunene ovanthu vapitiya omapita atyiyembe ku etyi vasoka.” Omukulu oo ankho uti umwe, atale movelesikulu yo Ngeleku, pahe atale po yo Mbimbiliya yo Ingelesi. Ankho uhanda okutala ine pena tyimwe vayawisa-ko, ine pena tyimwe vapola-po tyiyembe ku etyi muene vasoka. Oityi amona?

BeDuhn wapopia okuti ovanthu ovanyingi, na ava umwe vokuatanga vokulilongesa Ombimbiliya, vehole okupopia okuti Ombimbiliya Tradução do Novo Mundo yelikalela nononkhuavo mokonda vokweilinga vapaka-mo onondaka mbuyemba ku etyi muene vasoka. Mahi ngwe muene wati: “Etyi namona, okuti Ombimbiliya Tradução do Novo Mundo yelikalela nononkhuavo mokonda vokweilinga muene vapitiya vala etyi Huku atumine tyihonekwe.” Omukulu oo wati ovipuka vimwe vili mo Tradução do Novo Mundo, kwe ngoti kavikahi nawa, mahi otyo tupu apopia okuti: “Pono Mbimbiliya ambuho natala, Ombimbiliya Tradução do Novo Mundo, oyo vali ikahi nawa, ovapitiyi vati umwe, avahayawisile-ko etyi muene vasoka tupu avahapolele-ko.” Wati Ombimbiliya “Tradução do Novo Mundo yapitiyua nawa.”

Omukulu umwe watanga unene utiwa o Benjamin Kedar, wanoñgonoka nawa elaka lyo Hebeleu, nae wapopia ngetyi tyapopia omukulu BeDuhn. Mo 1989, watile: “Wokualinga Ombimbiliya ei Tradução do Novo Mundo, velikuatehila umwe valinge omukanda ukahi nawa, wiivala nawa. . . . Mo Mbimbiliya oyo, hinevase-mo hamwe apa payawiswa onondaka, vetyiyembese vala ku etyi muene vasoka.”

Pahe lipula okuti: ‘Tyina ndyitanga Ombimbiliya, oityi nahanda okunoñgonoka-mo? Ndyihanda vala okutanga Ombimbiliya yapepuka okuinoñgonoka, mahi mwankhingwa-nkhingwa vala omalusoko ovanthu? Ine nahanda okutanga Ombimbiliya iivala nawa, ina umwe etyi Huku atumine tyihonekwe?’ (2 Petulu 1:20, 21) Opo utyivile okutala Ombimbiliya patyi motange, ovola okukumbulula omapulo oo.

[Okatoi]

[Olutalatu]

Ombimbiliya “Tradução do Novo Mundo da Bíblia Sagrada” ili momalaka omanyingi

[Olutalatu]

Omikanda vyo Mbimbiliya viakopiyalwa nova Masoreta

[Olutalatu]

Omukanda una onondaka mbomukanda wa Luka 12:7, “. . . muhatilei owoma; onwe muna vali esilivilo tyipona oviila ovinyingi.”

[Olutalatu]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin