Ombuingwa Onkhulu “Yahololoka”

MO 1970 ovanongo vavasa ombuingwa onkhulu mepunda-umbo lyo Ein Gedi. Epunda-umbo olio likala ko Isilayeli popepi Nelunga Liankhia. Ovanongo vavasa ombuingwa oyo apa ankho pena ondyuo yokufendela etyi ankho vekahi nokuheya omatunthu. Epunda-umbo olio tyafuile liayokua-po pokati komanima 500 no 550. Ankho katyitavela okuitanga mokonda onondaka mbatyo ankho kambumoneka nawa iya tupu ankho ipondola okunyanyauka. Mahi, pahe onondaka mbatyo ‘mbahololoka.’ Oñgeni vetyivila okuitanga? Vaundapesa o komputadole no nomakina ononkhuavo.

Oityi vavasa mombuingwa oyo? Vavasamo ono testu mbumwe mbo Mbimbiliya. Muna ono versikulu mbo tete mbomukanda wa Levítico. Mono versikulu ombo, muna enyina lya Huku liahonekwa mo Hebeleu. Tyafuile ombuingwa oyo yahonekwa pokati komanima 50 alo 400 P.K. Ombuingwa oyo, o yavali onkhulu vali ko nombuingwa ambuho mbovihonekwa vyo Hebeleu. Iya ombuingwa onkhulu vali ku ambuho, o yo ko Qumran. Omuhoneki umwe utiwa Gil Zohar wapopia okuti: “Etyi ovanongo vehenetange ombuingwa yo Ein Gedi, ankho kuna Ombuingwa yo Kelunga Liankhia, yahonekwa menima 100 P.K.E, Nombuingwa yo ko Alepo, yahonekwa menima 930 P.K. Okuhimbikila pomuvo Ombuingwa yo Kelunga Liankhia yahonekwa alo pomuvo Ombuingwa yo ko Alepo yahonekwa, palambele omanima ehungi po 1.000.” Ovanongo vapopia okuti ombuingwa oyo, ilekesa nawa okuti namphila palambele omanima omanyingi, mahi no ngotyo onondaka ova Massoreta (ovanthu ankho vakopiyala Ovihonekwa) vahoneka konthele ya Gênesis na Êxodo na Levítico na Números na Deuteronômio, “mbapakwa nawa mokueenda kuomanima. Tupu ilekesa okuti ova Massoreta valingile ononkhono mbokukopiyala umwe atyiho.”