MSOLO 9
“Mulungu Alibe Tsankhulo”
Wanthu omwe akhali lini Adjuda adapaliziridwa
Nkhaniyi yacokera pa Mabasa 10:1–11:30
1-3. Kodi ni masomphenya yaponi yomwe Pedru adawona ndipo thangwe ranyi tin’funika kubvesesa thandauzo lace?
LIKHALI gole la 36 pomwe Kristu akhadabwera kale. Dzuwa la cirimo likupsa ndipo Pedru akhapemba padzaulu pa nyumba yomwe ikhali m’mphepete mwa nyanza ya mzinda wa Jope. Pakupita ntsiku zizinji iye ali pa mui umweyu. Kukhala kwace pa mui umweyu kukhalatiza kusaya tsankhulo. Mwenekaciro wa nyumbayo akhali mwamuna munago wakucemeredwa Simau. Iye akhali nyakufukuta makhanda ndipo mbadjuda lini wentse omwe akhabvuma kufikira kumui kwa munthu omwe ambafukuta makhanda.a Napo bzikhali tenepo, Pedru akhali wakukonzeka kupfunza nfundo yakufunika kwene-kwene pakulewa bza kusaya tsankhulo kwa Yahova.
2 Pomwe Pedru akhapemba, iye adayamba kuwona masomphenya. Bzomwe adawona m’masomphenyamo bzingadaviringiza makumbukidwe ya Mdjuda ali-wentse. Iye adawona cinthu ninga cinguwo cikhabwera kucokera kudzulu ndipo padzaulu pa cinguwoco pakhana bzirombo bzomwe Lamulo likhambalewa kuti mpsakupswipa. Pomwe adabva fala lomwe likhalewa kuti abziphe ndipo adye bzirombobzo, Pedru adatawira kuti: “Ndikanati kudya cinthu cakuipisidwa na cakupswipa.” Iye adauzidwa katatu kentse kuti: “Leka kulewa pomwe kuti mpsakuipisidwa, bzinthu bzomwe Mulungu wabzicenesa.” (Mab. 10:14-16) Masomphenyaya yadaviringiza Pedru kwa nthawe yakucepa.
3 Kodi masomphenya yomwe Pedru adawona yakhathandauza ciyani? Tin’funika kubvesesa thandauzo lace, thangwe iro lingatithandize kudziwa momwe Yahova ambawonera wanthu. Ninga Akristau wacadidi, tingakwanise kucitira umboni bwakukwanira pakulewa bza Umambo bwa Mulungu pokha-pokha tikakhala na makumbukidwe ninga ya Mulungu pakulewa bza wanthu. Kuti tibvesese thandauzo la masomphenya yomwe Pedru adawona, bwerani tiwone kuti bzinthu bzikhali tani pa nthaweyo.
“Nthawe Zentse Akhambacita Mipembo Yakudandaulira Mulungu” (Mabasa 10:1-8)
4, 5. Kodi Korneliyo akhali mbani, ndipo n’ciyani cidacitika pomwe akhapemba?
4 Pedru akhadziwa lini kuti dzulo lace ku Sezareya, mzinda omwe uli pa mtantho wa 50 kilometro ku norte, mwamuna munango wakucemeredwa Korneliyo akhadawonesedwambo masomphenya. Korneliyo, akhali mtsogoleri wa acikunda wa ku Roma ndipo “iye akhali munthu wakubzipereka.”b Iye akhali ciratizo cabwino ca banja lace thangwe ‘akhagopa Mulungu pabodzi na wanthu wentse wa m’banja mwace.’ Korneliyo akhali lini wakutendeukira ku Cidjuda; iye akhali wa mtundu unango wakusaya kucitidwa mgwatidwe. Napo bzikhali tenepo, akhalatiza ntsisi kuna Adjuda omwe akhafunikira thandizo, mwakuwapasa bzakusaya bzawo. Mwamuna wakudeka mtimayu “nthawe zentse akhambacita mipembo yakudandaulira Mulungu.” — Mab. 10:2.
5 Pomwe Korneliyo akhapemba kuma 15 ora, adawonesedwa m’masomphenya anjo munango akumuuza kuti: “Mipembo yako Mulungu waibva ndipo akomedwa nayo. Iye wawonambo thandizo lomwe iwepo ukhapereka kwa wanthu wakusauka.” (Mab. 10:4) Mwa kuuzidwa na anjo, Korneliyo adatuma amuna winango kuti akacemere mpostolo Pedru. Pakuti Korneliyo akhali munthu wa mtundu omwe ukhalibe kucitidwa mgwatidwe, iye akhadasala pang’ono kuti akhale Mkristau.
6, 7. (a) Fotokozani ciratizo comwe cikuwonesa kuti Mulungu ambatawira mipembo ya wanthu omwe ana mitima yabwino ndipo ambafuna kumudziwa. (b) Kodi bzimwebzi bzikuthandauza ciyani?
6 Kodi ntsiku zino Mulungu ambatawira mipembo ya wanthu wa mitima yabwino omwe ambafuna kudziwa cadidi ca kulewa bza iye? Onani ciratizoci. Mkazi munango wa ku Albânia adatambira Ntsanza ya Mulindiri yomwe ikhalewa bza kulera wana.c Iye adauza Mboni ya Yahova yomwe idamenya msuwoyo kuti: “Kodi mun’tawira ndikakuuzani kuti ndikhapemba kwa Mulungu kuti andithandize kulera wana wangu wacikazi? Ndikuwona kuti ndiye akutumizani! Bzomwe mwandiuzabzi ni bzomwe ndikhafunikira kubva!” Mkaziyo pabodzi na wana wace adayamba kupfunza Bibliya, ndipo patsogolo pace bayace adayamba kumbakhalambo pa pfunzirolo.
7 Kodi nkhani ninga imweyi idandocitikira mkaziyu basi? Ne! Nkhani ninga zimwezi zimbacitika mwakubwereza-bwereza pa dziko lentse la pantsi ndipo bzikuwonekeratu kuti bzimbandocitika lini bzokha. Tsono kodi bzimwebzi bzikuthandauza ciyani? Cakuyamba, Yahova ambatawira mipembo ya wanthu wa mitima yabwino omwe ambafuna kumudziwa. (1 Am. 8:41-43; Sal. 65:2) Caciwiri, anjo ambatithandiza pa basa lakupalizira. — Apok. 14:6, 7.
“Pedru Akhadabwa” (Mabasa 10:9-23a)
8, 9. Kodi mzimu wakucena udauza ciyani Pedru, ndipo n’ciyani comwe iye adacita?
8 Pomwe akhali padzaulu pa nyumbayo ‘Pedru adadabwa’ na thandauzo la masomphenyayo. Ndipo amuna omwe akhadatumidwa na Korneliyo adafika pa nyumba ire. (Mab. 10:17) Pambuyo pakulewa katatu kentse kuti angadadya lini cakudya comwe Lamulo likhalewa kuti n’cakupswipa, kodi Pedru angadabvuma kuyenda na amuna wale acikapita m’nyumba ya munthu omwe akhali lini Mdjuda? Mzimu wakucena udauza Pedru bzomwe Mulungu akhafuna pa nkhani imweyi. Iwo udalewa kuti: “Ona! Pana amuna atatu omwe akukunyang’ana. Tenepo, buluka uyende nawo pabodzi mwakusaya kuzeza, thangwe ndine omwe ndawatuma.” (Mab. 10:19, 20) Masomphenya ya bzirombo bzakupswipa bzomwe Pedru adawona, mwakusaya kupenukira, yadamukonzekeresa kuti abvume malango ya mzimu wakucena.
9 Pomwe Pedru adadziwa kuti Korneliyo adauzidwa na Mulungu kuti amucemere, adauza amuna omwe akhadatumidwa na Korneliyo wale kuti apite m’nyumbamo ndipo “adawatambira ninga alendo wace.” (Mab. 10:23a) Mpostolo Pedru akhadayamba kale kucinja bzinthu thangwe ra masomphenya yale, yomwe yakhalatiza bzomwe Mulungu akhafuna.
10. Kodi Yahova ambatsogolera tani wanthu wace, ndipo ni mibvunzo iponi yomwe ali-wentse wa ifepano an’funika kubzicita?
10 Ntsiku zinombo, Yahova ambatsogolera wanthu wace mwakuwazimbulira bzinthu pang’ono na pang’ono. (Mim. 4:18) Mwakuphatisa basa mzimu wace wakucena, iye ambatsogolera “kapolo wakukhulupirika na wanzeru.” (Mat. 24:45) Nthawe zinango tingatambire kabvesesedwe kapsa ka Fala la Mulungu, ayai pangawoneke kucinja kwa bzinthu bzinango bza gulu lathu. Tingabzibvunze kuti: Kodi nimbacita ciyani pakawoneka kucinja kumweku? Kodi nimbabvera malango ya mzimu wa Mulungu pa nkhani zimwezi?
Pedru “Adatonga Kuti Wanthuwo Abatizidwe” (Mabasa 10:23b-48)
11, 12. N’ciyani comwe Pedru adacita pomwe adafika ku Sezareya, ndipo iye akhadapfunza ciyani?
11 Pambuyo pa masomphenya yale, mangwana yace Pedru pabodzi na amuna 9 adacoka ku Jope aciyenda ku Sezareya. Atatu mwa wanthuwo akhali amuna omwe akhadatumidwa na Korneliyo, ndipo winango akhali “abale 6” wa Cidjuda. (Mab. 11:12) Pakudikhirira kufika kwa Pedru, Korneliyo adatsonkhanisa “abale wace pabodzi na axamwali wace wa pa mtima” ndipo bzikuwoneka kuti wentse akhali lini Adjuda. (Mab. 10:24) Pomwe adafika, Pedru adacita bzinthu bzomwe akhanati kubzicita kale; iye adapita m’nyumba ya munthu omwe akhali lini Mdjuda ndipo akhalibe kucitidwa mgwatidwe. Pedru adalewa kuti: “Imwepo mukudziwa bwino kuti mpsakuletsedwa Adjuda kumbabverana ayai kuceza na wanthu wa mtundu unango. Tsono Mulungu adandilatiza kuti nin’funika lini kulewa munthu ali-wentse kuti ngwakuipisidwa ayai wakupswipa.” (Mab. 10:28) Pa nthawe imweyi, Pedru akhadadzabvesesa kuti cakulinga ca masomphenya yale cikhali lini ca kundolewa bza mtundu wa cakudya comwe munthu angadye basi. ‘Iye akhafunikira lini kulewa munthu ali-wentse kuti wakupswipa [napo wale omwe akhali lini Adjuda].’
“Korneliyo akhadikhiriradi na mtima wentse ndipo iye akhadatsonkhanisa abale wace pabodzi na axamwali wace wa pa mtima.” — Mabasa 10:24
12 Kathimu ka wanthu omwe akhafuna kubva mafala ya Mulungu kakhadikhirira Pedru. Korneliyo adalewa kuti: “Tentse tiri pamaso pa Mulungu kuti tibve bzinthu bzentse bzomwe Yahova wakutumani kuti mudzatiuze.” (Mab. 10:33) Ndokumbukirani momwe mungadabvera munthu angadakuuzani mafala ninga yamweya! Pedru adayamba nkhani yace na mafala yakulimbikisa yakuti: “Tsapano ndazindikira kuti Mulungu alibe tsankhulo, iye ambatambira munthu wa mtundu uli-wentse omwe ambamugopa na kucita cirungamo.” (Mab. 10:34, 35) Pedru akhadapfunza kuti Mulungu ambafuna lini munthu thangwe ra mtundu wace, dzinza ayai mawonekedwe yace. Patsogolo pace, Pedru adacitira umboni bza utumiki, infa na kulamusidwa kwa Jezu.
13, 14. (a) N’ciyani cidacitika mu gole la 36 pomwe Kristu akhadabwera kale thangwe ra kutendeuka kwa Korneliyo pabodzi na wanthu winango wale? (b) N’thangwe ranyi tin’funika lini kumbayeruza wanthu thangwe ra mawonekedwe yawo?
13 Mwadzidzidzi, padacitika cinthu comwe cikhadikhiririka lini. “Pomwe Pedru akhalewalewa bza bzinthu bzimwebzi,” mzimu wakucena udatsanulidwa “kwa wanthu wa mitundu inango.” (Mab. 10:44, 45) Ni nkhani imweyi yokha yomwe imbafotokozedwa m’Bibliya kuti wanthu adadzozedwa na mzimu wakucena pomwe akhanati kubatizidwa. Pakudziwa kuti cimwecire cikhali cizindikiro cakuti Mulungu abvuma kuti wanthuwo akhale atumiki wace, Pedru “adatonga kuti wanthuwo abatizidwe.” (Mab. 10:48) Kutendeuka kwa wanthu amwewa mu gole la 36 pomwe Kristu akhadabwera kale kudacitisa kuti mtundu wa Adjuda usiye kukhala wakupambulika. (Dan. 9:24-27) Pakutsogolera cakucitika cimweci, Pedru adaphatisa basa xavi cakumalizira pa “bzavi bza Umambo.” (Mat. 16:19) Xavi cimweci cidapasa mwayi wanthu wakusaya kucitidwa mgwatidwe kukhala Akristau wakudzozedwa na mzimu wakucena.
14 Ntsiku zino ninga apalizi wa Umambo, timbadziwa kuti “Mulungu alibe tsankhulo.” (Aro. 2:11) Iye akufuna kuti “wanthu wa mtundu uli-wentse apulumuke.” (1 Tim. 2:4) Ndipopa, mbatilekeni kumbayeruza wanthu thangwe ra mawonekedwe yawo yakunja. Basa lathu ni kucitira umboni bwakukwanira pakulewa bza Umambo bwa Mulungu; ndipo bzimwebzi bzikuphatanidza kupalizira wanthu wentse, bziribe basa mtundu wawo, komwe ambakhala, mawonekedwe yawo ayai gereja yawo.
Iwo “Alibe Kumunesa Pomwe, Ndipo Adayamba Kutumbiza Mulungu” (Mabasa 11:1-18)
15, 16. N’thangwe ranyi Akristau winango omwe akhali Adjuda adanesana na Pedru, ndipo iye adawathandiza tani kubvesesa?
15 Pedru adayenda ku Jeruzalemu, pinango-pentse akhafunisisa kukalewa bzomwe bzikhadacitika. Tsono bzikuwoneka kuti nkhani yakuti wanthu omwe akhali lini Adjuda akhadabvuma mafala ya Mulungu idafika ku Jeruzalemu pomwe Pedru akhanati kufika. Pomwe padapita nthawe pang’ono pambuyo pa Pedru kufika, “wanthu omwe akhambalimbikisa mgwatidwe adayamba kumunesa.” Iwo akhadakalipa, thangwe Pedru adapita ‘m’nyumba za wanthu wakusaya kucita mgwatidwe ndipo akhadadya nawo pabodzi.’ (Mab. 11:1-3) Nkhani ikhali lini yakuti n’thangwe ranyi wanthu wa mitundu inango akhala Akristau, koma anyakupfunza omwe akhali Adjuda wale akhangingimira kuti wanthu wa mitundu inango, akhafunika kubvera Lamulo la Mozeji kuphatanidzambo kucitidwa mgwatidwe kuti kunamata kwawo kubvumidwe na Yahova. Bzikuwonekeratu kuti anyakupfunza winango omwe akhali Adjuda bzikhawanesa kubvuma kuti Lamulo la Mozeji likhadasiya kuphata basa.
16 Kodi Pedru adawathandiza tani kubvesesa mathangwe yomwe yadamucitisa kucita bzimwebzire? Mwakubverana na Mabasa 11:4-16, iye adawafotokozera mathangwe 4 yomwe yakhalatiza kuti Mulungu ndiye adamutsogolera: (1) masomphenya yomwe iye adawona (Mavesi 4-10); (2) malango yomwe adatambira na mzimu wakucena (Mavesi 11, 12); (3) anjo omwe Korneliyo adawona (Mavesi 13, 14) na (4) kutsanulidwa kwa mzimu wakucena kwa wanthu wa mitundu inango. (Mavesi 15, 16) Pedru adamaliza na mbvunzo omwe udathandiza wentse kubvesesa, iye adati: “Na tenepo, penu Mbuya adawapasa mphaso ibodzi-bodzi na yomwe adapasa ifepano omwe timbakhulupira Mbuya Jezu Kristu, kodi ndine yanimbo ine kuti ndimuletse Mulungu?” — Mab. 11:17.
17, 18. (a) Kodi bzomwe Pedru adafotokoza bzidayeza tani Akristau wa Cidjuda? (b) N’thangwe ranyi bziribe kupusa kucitisa kuti gwere lipitirize kukhala lakuphatana, ndipo tin’funika kubzicita mibvunzo iponi?
17 Bzomwe Pedru adafotokozabzi bzidacitisa kuti Akristau winango omwe akhali Adjuda wale asankhule cakucita. Kodi iwo angadakwanisa kumalisa tsankhulo acibvuma wanthu wa mitundu omwe akhadabatizidwa tsapanopa wale ninga abale wawo wacikristau? Bibliya limbalewa kuti: “Pomwe iwo adabva bzinthu bzimwebzi alibe kumunesa pomwe, ndipo adayamba kutumbiza Mulungu acilewa kuti: ‘Tsapano Mulungu wapereka mwayi kwa wanthu wa mitundu yentse kuti akungule acidzagumana moyo.’” (Mab. 11:18) Khalidwe labwinoli lidacitisa kuti gwere lipitirize kukhala lakuphatana.
18 Ntsiku zino, bziribe kupusa kucitisa kuti gwere lipitirize kukhala lakuphatana, thangwe Akristau wacadidi akucokera ku “mitundu yentse, madzinza yentse, mbumba zentse na bzirewedwe bzentse.” (Apok. 7:9) Tenepo, m’magwere mazinji timbagumana wanthu wa mitundu, mapfunziro na bzikhalidwe bzakusiyana-siyana. Tingacite bwino kubzibvunza kuti: ‘Ndakwanisa kumalisa mtundu uli-wentse wa tsankhulo? Kodi ndatsimikiza kuti nin’bvuma lini makhalidwe ya ku dzikoku yomwe yambayambisa m’gawano pakati pa wanthu, ninga kufuna kwene-kwene dziko lawo, dzinza, cikhalidwe na mtundu wawo yacite mbali pa bzomwe nimbacita na abale wangu wacikristau?’ Kumbukirani bzomwe bzidacitikira Pedru (Khefa) pomwe padapita magole yakucepa pambuyo pa kutendeuka kwa wanthu wakuyambirira wa mitundu inango. Thangwe ra kubvuma kutengeka na tsankhulo la winango, iye “adabzipambula” kuna Akristau wa mitundu inango ndipo Paulo adamutsimula. (Agal. 2:11-14) Tenepo, bwerani nthawe zentse tikhale tceru kuti titcenkhe mtundu uli-wentse wa tsankhulo.
“Wanthu Azinji Adacinja” (Mabasa 11:19-26a)
19. Kodi Akristau wacidjuda adayamba kumbapalizira yani ku Antiyokiya, ndipo bzakutewera bzace bzidakhala bziponi?
19 Kodi ateweri wa Jezu adayamba kumbapalizira wanthu omwe akhalibe kucita mgwatidwe? Onani bzomwe bzidacitika patsogolo pace ku Antiyokiya wa ku Siriya.d Wanthu azinji wa mu mzindayu akhali Adjuda ndipo iwo akhacita ciri-centse kuti akhale bwino na wanthu wa mitundu inango. Bzimwebzi bzidacitisa kuti anyakupfunza winango omwe akhali Adjuda ayambe kupalizira mafala yabwino kwa “wanthu omwe ambalewalewa Cigerego.” (Mab. 11:20) Akhapalizira lini kokha Adjuda omwe akhalewalewa Cigerego, koma akhapalizirambo wanthu omwe akhalibe kucitidwa mgwatidwe. Yahova adasimba basalo, ndipo “wanthu azinji adacinja acikhulupira Mbuya.” — Mab. 11:21.
20, 21. Kodi Barnaba adalatiza tani kubzicepesa, ndipo ifepano tingalatizembo tani khalidwe libodzi-bodziri pomwe tikucita basa lakupalizira?
20 Na cakulinga cakufuna kusamalira gawo limweri lomwe likhafuna kubvunidwa, gwere la ku Jeruzalemu lidatumiza Barnaba ku Antiyokiya. Bzikuwoneka kuti kumweko kukhana wanthu azinji omwe akhafunisisa kubva mafala ya Mulungu ndipo iye angadakwanisa lini kuwasamalira yekha. Kuti athandizane pa basa limweri, adatumiza Saulo, omwe adadzakhala mpostolo wa mitundu. (Mab. 9:15; Aro. 1:5) Kodi Barnaba adawona Saulo ninga nyamadulanthaka wace? Nee, Barnaba adalatiza kubzicepesa. Iye adacita makonzedwe ya kuyenda ku Tarso kukanyang’ana Saulo aciyenda naye ku Antiyokiya kuti akamuthandize. Wentse, adamala gole libodzi akulimbikisa anyakupfunza wa gwere la mu mzinda ule. — Mab. 11:22-26a.
21 Kodi tingalatize tani kubzicepesa pomwe tikucita basa lakupalizira? Kukhala wakubzicepesa kumbaphatanidza kuzindikira bzomwe tingakwanise lini kucita. Tentse tina bzinthu bzomwe timbakwanisa kubzicita bwino ndipo tina maluso yakusiyana-siyana. Mwa ciratizo, pinango kwa winango bzimbakhala bzakupusa kucita upalizi bwakusaya kulinganizidwa ayai bwa nyumba na nyumba, koma pinango bzingawanese kucita ulendo bwakubwereza na kuyambisa pfunziro la Bibliya. Penu imwepo mukufuna kuthumizira luso lanu mu upalizi, tani mucikumbira thandizo? Kucita bzimwebzi kun’dzakuthandizani kugumana phindu na kukhala wakukondwa mu upalizi. — 1 Ako. 9:26.
Adatumiza “Thandizo Kuna Abale” (Mabasa 11:26b-30)
22, 23. Kodi abale wa ku Antiyokiya adalatiza tani lufoyi lacadidi, ndipo ntsiku zino wanthu wa Mulungu ambatewezera tani ciratizo cawoci?
22 Ku Antiyokiya “ndiko komwe anyakupfunza adayamba kucemeredwa kuti Akristau, mwakutsogoleredwa na Mulungu.” (Mab. 11:26b) Dzina limweri lomwe lidaperekedwa mwakutsogoleredwa na Mulungu limbalatiza bwino wale omwe ambatewezera mtundu wa moyo omwe Jezu adakhala nawo. Pomwe wanthu wa mitundu akhakhala Akristau, kodi Adjuda na wanthu wa mitunduwo adayamba kumbawonana ninga abale wauzimu? Onani bzomwe bzidacitika pomwe kudakhala na njala ikulu pafupi-fupi mu gole la 46 pomwe Kristu akhadabwera kale.e M’mbuyomu, njala ikhaboneresa kwene-kwene wanthu wakusauka, omwe akhalibe kukoya kobiri ayai cakudya. Bzikuwoneka kuti, Akristau azinji omwe akhakhala ku Djudeya akhadasauka. Ndipopa, pa nthawe ya njala imweyi, iwo adafunikira thandizo. Abale wa ku Antiyokiya pabodzi na Akristau omwe akhali wanthu wa mitundu inango pomwe adadziwa bzimwebzi, adatumiza thandizo “kwa abale wa ku Djudeya.” (Mab. 11:29) Bzimwebzi bzidalatiza lufoyi lacadidi lomwe akhanalo.
23 Ntsiku zino wanthu wa Mulungu ambacitambo bzibodzi-bodzi. Tikadziwa kuti abale wanthu ku dziko linango ayai m’dziko lathu akufunikira thandizo, ifepano timbacita ciri-centse kuti tiwathandize. Mthambi zimbalinganiza mwakamkulumize Komiti Yakuthandiza Pakacitika Matsoka ya Cirengedwe kuti athandize abale wathu omwe pinango agwedwa na matsoka ya cirengedwe ninga conzi camphanvu, citeke-teke na tsunami. Nyongo yentseneyi yakufuna kuthandiza abale wathu, imbalatiza kuti tiri pa ubale bwacadidi bwa pa dziko lentse. — Juw. 13:34, 35; 1 Juw. 3:17.
24. Kodi tingalatize tani kuti timbateweza thandauzo la masomphenya yomwe Pedru adawonesedwa?
24 Ninga Akristau wacadidi, timbateweza thandauzo la masomphenya yomwe Pedru adawonesedwa pomwe akhali padzaulu pa nyumba ku Jope mu nthawe ya Akristau wakuyambirira. Ifepano timbanamata Mulungu omwe alibe tsankhulo. Iye akufuna kuti ticitire umboni bwakukwanira Umambo bwace, bzomwe bzimbaphatanidza kupalizira wanthu bziribe basa mtundu wawo, dziko lawo ayai penu mbakusauka ayai wakudala. Tenepo, tikhale wakutsimikiza kupalizira wanthu wentse omwe akufuna kubva mafala yabwino. — Aro. 10:11-13.
Pomwe abale wathu akufunikira thandizo, ifepano timbawathandiza na mtima wentse
a Adjuda winango akhanyoza anyakufukuta makhanda thangwe basa lawoli likhambacitisa kuphata makhanda, bzirombo bzakufa na bzinthu bzinango bzakupswipa. Anyakufukuta makhanda akhabvumizidwa lini kupita mu templo, ndipo mbuto yawo yakuphatira basa ikhafunika kukhala mtantho wa mametro yakupitirira 20 na mzinda. Pinango bzimwebzi ndibzo bzidacitisa kuti nyumba ya Simau ikhale “m’mphepete mwa nyanza.” — Mab. 10:6.
b Onani kwadru yakuti “Korneliyo na Acikunda Waciroma.”
c Mkaziyo adakomedwa na nkhani yakuti “Malango Yakuthembeka Yakulerera Wana,” ya mu Ntsanza ya Mulindiri ya 1 Novembro, 2006, matsamba 4 mpaka 7.
d Onani kwadru yakuti “Antiyokiya wa ku Siriya”.
e Nyakunemba nkhani munango wacidjuda wakucemeredwa Josefo, adalewa kuti “njala ikulu” imweyi idacitika mu utongi bwa Mambo Klaudiyo (41-54 pomwe Kristu akhadabwera kale).