Bibliya—Bukhu Lakukhulupirika Ndipo Limbalewa Cadidi
Kwa magole mazinji, wanthu wamapfunziro na bzikhalidwe bzakusiyana-siyana ambawona kuti Bibliya ni bukhu lakukhulupirika ndipo limbalewa cadidi. Ndipo ntsiku zino, wanthu azinji ambateweza bzomwe iro limbapfunzisa. Tsono winango ambalewa kuti Bibliya liribe phindu, ndipo ni bukhu la bzidapi na bzinzano. Kodi imwepo munti tani? Kodi Bibliya limbalewadi cadidi?
THANGWE RANYI TIN’FUNIKA KUKHULUPIRA BIBLIYA?
Kodi mungacite tani kuti mukhulupire Bibliya? Yezezerani kuti muna xamwali wanu, ndipo iye nthawe zentse ambakuuzani cadidi, tenepo, bzikuwonekeratu kuti mungawone xamwaliyo kuti ngwakukhulupirika kwa imwepo. Kodi Bibliya liri ninga xamwali omwe ambalewa cadidiyu? Onani bziratizo bzinango.
Kukhulupirika kwa anembi wa Bibliya
Anembi wa Bibliya akhali wakukhulupirika, ndipo kawiri-kawiri akhalewa bzomwe akhaphonya. Mwa ciratizo, mpolofeta Djona adanemba kuti nthawe inango iye alibe kubvera Mulungu. (Djona 1:1-3) Ndipo kuphampha kwa bukhu lace, iye adalewa momwe Mulungu adamuthandizira kucinja makumbukidwe yace, koma alibe kufotokoza momwe adacinjira makumbukidweyo. (Djona 4:1, 4, 10, 11) Kukhulupirika kwa anembi wa Bibliya kukulatiza kuti iwo akhacita thupo kwene-kwene na cadidi ca m’Fala la Mulungu.
Malango ya m’Bibliya Njakuthandiza
Kodi malango ya m’Bibliya njakuthandiza pa moyo wathu wa ntsiku na ntsiku? Inde njakuthandiza. Mwa ciratizo, onani bzomwe iro limbalewa pa nkhani ya kukhala bwino na anzathu: ‘Bzentse bzomwe mun’funa kuti wanthu akucitireni, imwepo muwacitire bzibodzi-bodzibzo.’ (Mateu 7:12) Ndipo ‘kutawira mwakuderekha kumbabweza ukali, koma mafala yakukalipa yambayambisa ukali.’ (Mimwani 15:1) Kulewa cadidi, malango ya m’Bibliya njakuthandiza kwene-kwene ntsiku zathu zino, ninga momwe yakhaliri pomwe yadanembedwa.
Cadidi ca Nkhani za m’Bibliya
Kwa magole mazinji, anyakufufudza nkhani zakale, atsimikizira kuti wanthu na m’mbuto zakusiyana-siyana pabodzi na nkhani zomwe ziri m’Bibliya zidacitikadi. Mwa ciratizo, onani cakucitika cakudabwisaci. Bibliya limbalewa kuti mu nthawe ya Nehemiya, wanthu wa ku Fenisiya omwe akhakhala kutali na mzinda wa Tiro, akhayenda kukagulisa ‘ntsomba na bzinthu bzinango’ ku mzinda wa Jeruzalemu.—Nehemiya 13:16.
Kodi pana umboni bwakukwanira bomwe bukuthandizira nkhani ya m’Bibliyayi? Inde bulipo. Anyakufufudza nkhani zakale adagumana bzombo ku Israel, bza wanthu wa ku Fenisiya, bzimwebzi bzikulatiza kuti mitundu miwiriyi ikhabverana pa nkhani za malonda. Kuthimizira bzimwebzi, ku Jeruzalemu kudagumanidwa minga za ntsomba za m’nyanza ya Mediteraniyo. Tenepo, anyakufufudzawo ambakhulupira kuti ntsombazo zidabwera na anyakucita malonda. Pambuyo pakuwona kafuku-fukuyu, mdziwi winango adalewa kuti: “Bzikuwoneka kuti mafala ya pa Nehemiya 13:16, yakulewa kuti wanthu wa ku Tiro akhagulisira ntsomba ku Jeruzalemu njacadidi.”
Bibliya Ndakulondoza pa Nkhani za Siyensiya
Bibliya ni bukhu lomwe limbalewa maka-maka nkhani za cipembedzo na moyo wa wanthu. Koma likambalewa bza Siyensiya, iro ndakulondoza. Onani ciratizo.
Papita magole 3.500, kucokera pomwe Bibliya lidalewa kuti dziko la pantsi liri pa ‘mbuto yakusaya cinthu.’ (Djobi 26:7) Bzimwebzi bzikhali bzakusiyana kwene-kwene na bzidapi bzomwe wanthu akhakhulupira pa nthaweyo, bzakuti dziko la pantsi likhayandama padzaulu pa madzi ayai kuti likhanyamulidwa na kamba mkulu. Ndipo pomwe padapita magole 1.100, pambuyo pa bukhu la Djobi kunembedwa, wanthu akhakhulupira basi kuti pana cinthu comwe cikuphatirira dziko la pantsi. Papita magole yakupitirira 300 kucokera mu 1687, pomwe Isaac Newton adafotokoza bza kufufudza komwe iye adacita pakulewa bza mphanvu ya kukwewa ya cirengedwe. Iye adafotokoza kuti dziko la pantsiri liri pa mbuto pomwe palibe cinthu cakuliphatirira, thangwe ra mphanvu yakusaya kuwoneka. Kafuku-fukuyu, akupereka umboni wa bzomwe Bibliya likhadalewa kale kwa magole 3.000 m’mbuyomu!
Kukhulupirika kwa Mapolofesiya ya m’Bibliya
Kodi tingakhulupiredi mapolofesiya ya m’Bibliya? Onani ciratizoci: Polofesiya ya Zaiya ikhadaleweratu bza kupfudzidwa kwa Babulo.
Polofesiya: Kwa magole 700 Jezu anati kubwera, munembi wa Bibliya wakucemeredwa Zaiya adalewa kuti Babulo omwe angadadzakhala likulu la utongi bwamphanvu, angadadzakundidwa na mtundu winango ndipo na kupita kwa nthawe palibe omwe angadadzakhala pomwe m’mwemo. (Zaiya 13:17-20) Zaiya adalewa dzina la munthu omwe angadadzakwanirisa polofesiyayi, omwe ni Siro. Ndipo Zaiya adalewambo njira yomwe Siro angadaphatisira basa kuti aukunde, iye adalewa kuti mkulo ungadadzaphwesedwa. Ndipo misuwo ya mzindayo ingadadzasiyidwa bwanzu.—Zaiya 44:27–45:1.
Kukwanirisidwa: Pomwe padapita magole 200 kucokera pomwe Zaiya adalewa bza mzinda wa Babulo, mambo wa ku Perisi adapfudza mzindayo. Kodi dzina lace akhali mbani? Siro. Bzikhali bzakunesa kupita mu mzindamo thangwe ukhana litsito litali ndipo likhadalimba kwene-kwene, ndipo mkulo wa Efrate ukhapita na pakati pa mzindayo. Tsono, Siro pabodzi na acikunda wace adapambusa madzi ya mkuloyo. Bzimwebzi bzidacitisa kuti madzi yaphwe, na kupasa mpata Siro pabodzi na acikunda wace kuyambuka mkuloyo na minyendo mpaka kufika pa misuwo ya mzindayo. Ndipo thangwe ra madyo, Ababulo akhadasiya misuwo bwanzu. Tenepo, Siro pabodzi na acikunda wace adapita mu mzindamo aciukunda.
Koma cikhadasala cinthu cibodzi: Kodi mzinda wa Babulo ulibedi kudzakhalidwa pomwe? Kwa magole mazinji, wanthu adapitiriza kukhala mu mzindamo. Ntsiku zino, matere ya mzinda wa Babulo yakugumanika pafupi na Baghdad, ku Iraque, ndipo yambalatiza kuti bzentse bzomwe Zaiya adalewa bza mzinda wa Babulo bzidacitikadi. Inde, ifepano tingakhulupire Bibliya napo likalewa bzinthu bzomwe bzin’dzacitika kutsogolo.