Kɛ̄ pya ue ale bu Kpa Enɔānu I Tɔɔ̄dum Pya Nɛɛ Kraist Le I Tam Zue Ue lu esu aā
LOP ENƆƆ̄ 2-8
PYA ZƆ A AABU MUƐ̄ UE BARI | DANIEL 7-9
“Nɛɛ Mɔmanudɛɛ̄ Daniel Bee Kɔ Sɔ̄ Mɛsaia Elu Sere Kɛ̄”
(Daniel 9:24) “Taa tup le lop dee kaɛ lo booboo dua ebee lu etɔ̄ kumaloo pya o nɛɛ, le o gbɛnɛ buɛ̄ kaɛ, lo esah doo gbee a, lo e’ɔbɛ pɔrɔ, lo edoo nu uu pɔrɔ, lo enua kaāna dogo a naa tah, lo eyere nukuādɛɛ̄ loo mɔmanudɛɛ̄ le nɛɛ zue ue, sa tɔ̄ nɔɔ̄ loo ziī kɛ̄ a lu kaɛ eenyɔɔ.
it-2 902 ¶2
Taa Tup Le Lop Kaɛ
Lu e’aaloo pɔrɔ le tɛɛ̄ ekwɔ . Luh Jizɔs, ye aakɛ̄ bu luh, le ye kii bunyɔɔ doo kɔ a lu ‘elɛɛ i tɛɛ̄ ekwɔ le i doo gbee sa uu i pɔrɔ.’ (Dan 9:24) Lo lok yii bɔmadum etɔgɛ kɔ pya Ju ɛɛ pya pɔrɔ, sa wa buū nua pya nɛɛ pɔrɔ, sa wa su nua pya a gbee lok bɔmadum. Mɛ kɛ̄ pɔrɔ “nyim” dookɛ̄ a lu esiā tɛ̄maloo Lok Mozis doo, toesaɛ̄ Bari le ye ewonu yii nage loo tɛ̄maloo ye Mɛsaia. (Rom 5:20) Tɛ̄maloo waara zɔɔ Mɛsaia, tɛɛ̄ ekwɔ le pɔrɔ pya nɛɛ ba ebee kiiya gaa le lu ezugere sa lunage elɛɛ wa kpɔte nyɔɔ.
(Daniel 9:25) Nyɔɔbee wo suā sa ɛrɛ buābee kɔmɛ aāloo sɔ̄ lo ue sira lo e’obia sa wu Jerusalɛm mmɛ lo lulu nɛɛ a bee lu etɔ̄ nɔɔ̄ loo, lo a le nɛɛbee, gaa le lu ɛrɛba dee kaɛ. Lo sɔ̄ taa tup le baɛ dee kaɛ, gaa le lu esikɛ̄ ye wu le ye booboo kɛ̄ eete, le eba bana maa a ye tɛɛ̄ ɛŋɛnɛ, kere bu sɔ̄ etɛɛrɛloo.
it-2 900 ¶7
Taa Tup Le Lop Kaɛ
Mɛsaia Lu Sɔ̄ ‘Taa Tup Le Ɛrɛnia Kaɛ’ Etɛ̄na. Kiikɛ̄ “taa tup le baɛ kaɛ le” (Dan 9:25), lo a lu epoo loo 70 le ye siga loo, gaa le le aā ku “ɛrɛba kaɛ.” Nyɔɔwo, “aāloo sɔ̄ lo ue sira” mmɛ sɔ̄ a lu e’obia wu Jerusalɛm mmɛ sɔ “Mɛsaia lo Nɛɛ Zaāsī” gaa le lu 7 gbaāloo 62 “kaɛ,” ale 69 “kaɛ”—lo a le 483 zua—aā bu zua 455 B.C.E. mmɛ 29 C.E. Dookɛ̄ a lu ekɔ dee nyɔɔ ama doo, dee bu Ɛrɛnia Enɔɔ̄ mmɛ bu Lop le Baɛ Enɔɔ̄ bu lo zua, 29 C.E., bee lu elimaā Jizɔs, bee lu etɔ̄ ye nɔɔ̄ bee tɛ̄maloo kaɛ edɔɔ̄, sa a bɔātɛ̄ ye tam doodoo “Mɛsaia lo Nɛɛ Zaāsī.”—Luk 3:1, 2, 21, 22.
(Daniel 9:26, 27a) “E sɔ̄ taa tup le baɛ dee kaɛ etɛ̄na, gae lu efii nɛɛ a bee lu etɔ̄ nɔɔ̄ loo lɛɛ, sa naa ɛrɛ lɔgɔ nu; e pya nɛɛ o nɛɛbee a gaa le lu sa gbee gbɛnɛ buɛ̄ le kɛ̄-kaɛ a. Ye kuma gaa le lu doodoo bu-maa, e ye kuma nɔ̄ ga ele; gbɛnɛ gbee lɛɛ bee lu etɔ. 27 “E a gaa le doo ziī yii bɔmadum kɔ a aga nɛ gbɛnɛ-edo nɛɛ ziī dee kaɛ; e bu siga dee kaɛ; e bu siga dee kaɛ a le doo kɔ wɔp zɔɔ le nu bɛɛ kɛ̄ sī a ɔp.
it-2 901 ¶2
Taa Tup Le Lop Kaɛ
Lu “efii” ye lɛɛ bu kunakuna bah lo kaɛ. Gabriel bee sikɛ̄ kɔ nɛ Daniel kɔ: “Sɔ̄ taa tup le baɛ dee kaɛ etɛ̄na gaa le lu efii nɛɛ a bee lu etɔ̄ nɔɔ loo lɛɛ, sa naa ɛrɛ lɔgɔ nu.” (Dan 9:26) A bee le sɔ̄ lo ‘ɛrɛba le taa tup le baɛ kaɛ’ etɛ̄na, lo a le sɔ̄ taa zua le siga etɛ̄na na a bee lu efɛ Kraist nyɔɔ te tɔga sa a nɛ ye loo doodoo nu a agara booboo nɛɛ. (Ais 53:8) Pya nu a le kɛ̄ tɔgɛ kɔ Jizɔs bee su kuna kuna bah lo kaɛ ama siātam zue ue. Ziī dee, naa daba waɛ loo tah zua 32 C.E., a bee kɔ ziī ue kam, lo a bee kɔ ue kumaloo edonyɔɔ pya Ju doodoo te fig (dooreloo Mat 17:15-20; 21:18, 19, 43) lo a naa bee mum bee bu “taa zua.” Nɛɛ a wee kuūdɛɛ̄loo lo vine bee kɔ nɛ tɛ ɛrɛ lo kere uwe vine kɔ: “Nɛɛ-a-i-ɛrɛ lɛɛ ye baloo a lo zua ama, mmɛ sɔ̄ m dɔɔra kɛnɛkɛ̄ ye tɛɛ̄ ɛŋɛnɛ sa su bi nam ye yere tɛ̄. E lo a le a mum bee bu elua zua li, a lee, mɛ lo a naale edoo wo, o ku ye tɛrɛ kɛ̄.” (Luk 13:6-9) Dap lu kɔ a gaa bee kɔ nu kumaloo ye sɔ̄ esiatam lo gbɛnɛ-edo nɛɛ naa bee su aā bu ye taa mmɛ lo eree nia zua.
it-2 901 ¶5
Taa Tup Le Lop Kaɛ
“Siga dee kaɛ” gaa le lu kuna kuna bah loo ɛrɛba zua, ale sɔ̄ taa le siga zua a tɔɔ̄dɔ “kaɛ” loo zua a etɛ̄na. Kuma sɔ̄ lo 70 “kaɛ” bee bɔātɛ̄ waɛ loo tah zua 29 C.E. sɔ̄ Jizɔs eliamaā sah sa a lu etɔ̄ ye nɔɔ̄ bee nua Kraist, kuna kuna bah lo kaɛ (taa zua le siga) gaa le ina kuma dee bu taa mmɛ o’oo enɔɔ̄ bu zua 33 C.E., ale sɔ̄ Tɛɛ̄ Yee (Nisan 14) bu lo zua. Bee kɔ dee ama bee le 1 Nia Enɔɔ̄, 33 C.E., dookɛ̄ kalɛnda gbara a kura Gregory kɔ doo. (Buū LORD’S EVENING MEAL [Time of Its Institution].) Nɛɛ-lɛɛratam Pɔɔl bee i kɔ nɛ kɔ Jizɔs ‘bee lu wee doo ekɛɛrɛ Bari,’ lo a bee le lo ‘elɛɛ lo tuatua [ewɔp le waara zɔɔ dookɛ̄ Lok kɔ doo] lokwa a dap lu eyere lo eree baɛ.’ A bee doo lo ama tɛ̄maloo enɛ ye loo nua waara zɔɔ.—Hib 10:1-10.
Gbitɛ̄ Suā Pya Nu A Kuī Akiiloo Bari
(Daniel 9:24) “Taa tup le lop dee kaɛ lo booboo dua ebee lu etɔ̄ kumaloo pya o nɛɛ, le o gbɛnɛ buɛ̄ kaɛ, lo esah doo gbee a, lo e’ɔbɛ pɔrɔ, lo edoo nu uu pɔrɔ, lo enua kaāna dogo a naa tah, lo eyere nukuādɛɛ̄ loo mɔmanudɛɛ̄ le nɛɛ zue ue, sa tɔ̄ nɔɔ̄ loo ziī kɛ̄ a lu kaɛ eenyɔɔ.
w01 5/15 27
Ebip Pya A Buū Bip
Mɛ sɔ̄ na a bee lu etɔ̄ nɔɔ̄ loo “kɛ̄ a lu Kaɛ Eenyɔɔ,” dookɛ̄ Daniel 9:24 kɔ doo ani?
Daniel 9:24-27 lu mɔmanudɛɛ̄ akiiloo lulu “Nɛɛ a bee lu etɔ̄ nɔɔ̄ loo”—lo a le Kraist. Tɔ̄ nɔɔ̄ loo “kɛ̄ a lu Kaɛ Eenyɔɔ,” naa kɔ nu akiiloo tɔ̄ nɔɔ̄ loo kɛ̄ a lu Kaɛ Eenyɔɔ loo tɔ kaɛ a le Jerusalɛm. Taāwo, lo bee ue “kɛ̄ a lu Kaɛ Eenyɔɔ” kɔ nu akiiloo kɛ̄ kaɛ Bari lo bunyɔɔ—kɛ̄ a lu Kaɛ Eenyɔɔ li bunyɔɔ—bu tɔ kaɛ Jɛhova li bunyɔɔ.—Pya Hibru 8:1-5; 9:2-10, 23.
Mɛ sɔ̄ na tɔ kaɛ Bari bu edɔɔ̄ bee bɔātɛ̄ esitam ani? Kɛādoo, kɛɛrɛbu loo nu a bee sira sɔ̄ Jizɔs bee lu wee liamaā bu zua 29 C.E. Aā lo sɔ̄, Jizɔs bee doo gbɔmɛɛ̄ ue a le bu kpa Le-yɔɔ 40:6-8. Nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl bee sikɛ̄ kɔ Jizɔs ebee yere kara nɛ Bari: “Zɔɔ le nu bɛɛ kɛ̄sī Bari oo bee gbī, mɛ o bee kwa ekpaloo mɛ nɛ.” (Pya Hibru 10:5) Jizɔs bee suā kɔ Bari “naa gbī” kɔ i kiisī lo esu nam ye wɔma zɔɔ nɛ bie tɔ kaɛ li Jerusalɛm. Taāwo, Jɛhova ebee sere kɔ Jizɔs a mmana a lu esu wɔma zɔɔ. Sɔ̄ a gaa kɔ kɛ̄ a ye nia doo, Jizɔs bee kɔ: “Ɛp! M elua lo edoo nu o gbī, A Bari.” (Pya Hibru 10:7) E e na Jɛhova bee doo kumaloo ani? Matiu nɛɛ ɛm Le yere ue kɔ: “E sɔ̄ a elua edoo baptism Jizɔs, aba sɔ̄ a aa bu maā, e ɛp, bunyɔɔ bee kpaā, e a muɛ̄ Edɔɔ̄ Bari a aa bunyɔɔ doodoo bemaakuku, sa ye dɛɛa nyɔɔ; e ɛp, ziī muɛ̄ aa bunyɔɔ sa kɔ, “Alɛ ama na mdaa nwiī-nɛɛdam a, bu mɛ ɛɛ ye loo.”—Matiu 3:16, 17.
Kɔ Jɛhova bee su ekpaloo Jizɔs nua nu elu esu waana zɔɔ kura kɔ dɔɔ̄na kɛ̄ wɔp zɔɔ a eenyɔɔ lo a le Jerusalɛm elua ewu sere. Lo ama bee le tɔ kaɛ “ekɛɛrɛ” Bari, ale nɔɔnu lo esu dum Jizɔs nua nu waara zɔɔ. (Pya Hibru 10:10) Su kaɛ edɔɔ̄ tɔā nɔɔ̄ bee Jizɔs kura kɔ Bari esiā sī dɛ̄dɛɛ̄ ye nɔɔnu akiiloo ye tɔ kaɛ bu edɔɔ̄. Nyɔɔwo, sɔ̄ Jizɔs bee liamaā a, kɛ̄ kaɛ Bari a le li bunyɔɔ bee lu etɔ̄ nɔɔ loo, ale sere nua kee, doodoo “kɛ̄ a lu Kaɛ Eenyɔɔ “ bu lo gbɛnɛ tɔ kaɛ bu edɔɔ̄.
(Daniel 9:27) “E a gaa le doo ziī yii bɔmadum kɔ a aga nɛ gbɛnɛ-edo nɛɛ ziī dee kaɛ, e bu siga dee kaɛ a le doo kɔ wɔp zɔɔ le nu bɛɛ kɛ̄ sī a ɔp; e nyɔɔ laba dɛ̄dɛɛ̄ saaŋa dogo ziī nɛɛ a gaa le gbee lɛɛ gaa le lu, mmɛ sɔ̄ a elu e’egara kuma a bee lu esere nyɔɔ nɛɛ awee nua gbee lɛɛ.”
w07 9/1 20 ¶4
Tɛɛ̄nyɔɔ Nu a le bu Kpa Daniel
9:27—Amunu yii bɔmadum na a bee le gaa kiisī mmɛ sɔ̄ 70 kaɛ a tɔɔ̄dɔ zua ale 36 C.E. e ina kuma ani? Bee lu elɛɛ lo Lok yii bɔmadum bu zua 33 C.E. sɔ̄ a bee lu eka Jizɔs loo te. Mɛ tɛ̄maloo esere yii bɔmadum Abreham kumaloo pya Izrɛl bu namloo mmɛ bu zua 36 C.E., Jɛhova nyimɛ ye ewonu mmɛ loo pya Ju nyɔɔbee ba lu manamana Abreham. Yii bɔmadum Abreham lege kɛ̄ nɛ pya “Izrɛl loo Bari.”—Pya Galetia 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.
Buū Baibol
(Daniel 7:1-10) Bu tuatua dua Belshaza mɛnɛ-buɛ̄ Babilɔn, Daniel bee muɛ̄ zagara le keekee mɔmanudɛɛ̄ loo ye ekobee sɔ̄ a bee le ma nyɔɔ ye daɛ. Lo sɔ̄ a bee ɛm lo zagara a, e a bee kɔ dɛ̄dɛɛ̄ nu a kura. 2 Daniel bee kɔ: “M bee muɛ̄ bu na mɔmanudɛɛ̄ sɔ̄ edɛɛ̄, e ɛp, nia efɔp bunyɔɔ bee doo kɔ gbɛnɛ pɛnɛ a nyɔŋa. 3 E nia gbɛnɛ nam bee sira aa bu gbɛnɛ pɛnɛ a, ziī aba bee lu kee loo ziī. 4 “Lo tuatua bee sasa-ekpo e a bee ɛrɛ baɛ laba goh. E sɔ̄ m bee ɛp bee lu elubara ye baɛ laba lɛɛ, e a bee lu edana ye lɛɛ kɛnɛkɛ̄ sa doo kɔ a yira nyɔɔ baɛ tɔ doodoo nɛɛ; e ekɛɛrɛ nɛɛ bee lu enɛ ye. 5 “e ɛp, dɔɔ̄na nam, lo eree baɛ, bee bear. Bee lu edana ye nyɔɔ ziī sī; a bee ɛrɛ taa eba ekpo-paā bu egā ye yɛɛ ye daa; e a bee lu ekɔ ye nɛ, “Aakɛ̄ sa ba booboo namloo.’ 6 “Sɔ̄ a esah m bee muɛ̄, e ɛp, dɔɔ̄na nam a bee kue, lo a ɛrɛ nia laba enuɛ dumɛ ye; e nam a bee ɛrɛ nia ekobee; e a bee lu enɛ ye bɛbɛɛ. 7 “Sɔ̄ alɛ ama etɛ̄na m bee muɛ̄ mɔmanudɛɛ̄ bu edɛɛ̄, e ɛp, lo eree nia nam, lo a nua aabɔɔ le mma dɛɛ̄ sa a ɛrɛ ekpo eenyɔɔ; e a bee ɛrɛ gbɛnɛ daa kpe; e a bee ba sa bagi nua kere kere, sa zag tɔ nyɔɔ nu a siga. A bee lu kee loo dɛ̄dɛɛ̄ nam a bee ye zasī; e a bee ɛrɛ lop koo. 8 M bee kɛɛrɛbu dɛ̄dɛɛ̄ koo a, e ɛp, ziī dɔɔ̄na koo bee wa yii yɛɛ, lo a lu gbagbara, e a lu elubara taa yɛɛ tuatua koo lɛɛ aāloo wa li; e ɛp, bu koo ama dɛɛ̄ a bee dɛɛ̄ nɛɛ bee le, le ziī egā a kɔgara gbɛnɛ nu bee lenage. 9 “E sɔ̄ m bee ɛp, bee lu eseege kasi-mɛnɛ e ziī nama nɛɛ bu dɛ̄dɛɛ̄ ye dee bee ɛŋɛtɛ̄ ye dɔ; ye bɛloo bee ɛɛ doodoo snow, e zia a ye le bee le doodoo kaāna zia naana; ye kasi-mɛnɛ bee le edɛm miā a bɛ, dɛ̄dɛɛ ye wheel bee le ebɛa miā. 10 Miā bee ye aa mmsī doodoo kuru-maa; ziī sɔ̄ baɛ boo le lop tup sɔ̄ baɛ boo le lop tup bee ye si tam nɛ, lop sɔ̄ baɛ boo le lop tup sɔ̄ lop sɔ̄ baɛ boo le lop tup bee ye yira kɛ̄ sī; nɛɛ biaɛ ue bee ɛŋɛtɛ̄ bu biaɛ, e a bee lu ekpaana dɛ̄dɛɛ kpa.
LOP ENƆƆ̄ 9-15
PYA ZƆ A AABU MUƐ̄ UE BARI | DANIEL 10-12
“Jɛhova Bee Kɔ Nu Akiiloo Pya Mɛnɛ-buɛ̄
(Daniel 11:2) E nyaawo m gaa le tɔgɛ a kaka ue. ɛp, dɔɔ̄na taa mɛnɛ-buɛ̄ gaa le aakɛ̄ bu Pesia; e lo eree nia gaa le ɛrɛ zɔ eenyɔɔ dɛ̄dɛɛ̄ aba; e sɔ̄ a e’ɛrɛ ekpo tɛ̄maloo dɛ̄dɛɛ̄ ye zɔ, a gaa le yere mɛm loo dɛ̄dɛɛ̄ pya alɛ, lo edoo buɛ̄-mɛnɛ Greece.
dp 212-213 ¶5-6
Baɛ Mɛnɛ A Gaa Be Ziī
5 Tuatua lo taa mɛnɛ na Sairɔs lo Gbɛnɛ, Cambyses II, le Darius I (Hystaspes). Kuma sɔ̄ Bardiya (ale nɛɛ a bee lu ekure Gaumata) bee bɛɛ bu aba ɛrɛba enɔɔ̄ a, lo mɔmanudɛɛ̄ naa bee buū ye bɛbɛɛ yere yɛɛ. Bu zua 490 B.C.E., lo eree taa mɛnɛ, lo a le Darius I, bee nɔɔ lo ebebe loo Greece lo eree baɛ sɔ̄. Kerewo, bee lu ebe eeba pya Persia sa ba teera kii Asia Minor. Kere Darius bee kpɛ̄naloo ebe dɔɔ̄na sɔ̄ be loo pya Greece, a naa bee dap doo wo lɛɛ a gae u sɔ̄ nia zua etɛ̄na. A bee u bie lo ama sɛɛ ye nwiī lo a lu nɛɛ a ye za nyɔɔnɛ, lo a lo a le lo eree “nia” mɛnɛ, Xerxes I. Alɛ na a bee le Mɛnɛ Ahasuerus lo a bee ii Ɛsta.—Esta 1:1; 2:15-17.
6 Bu kaka Xerxes I bee “dana dɛ̄dɛɛ̄ nu lɛɛ kɛ̄ lo edoo buɛ̄-mɛnɛ Greece,” lo a le ziī ziī edo Greece. Kpa a kura The Medes and Persians—Conquerors and Diplomats kɔ: “Sɔ̄ a lu ezū ye tɛ̄mabah pya nɛɛ nɛ zuurabahtɔ̄ mɛnɛ ba ɛrɛ wiibu a Xerxes bee nɔɔ pya e bebe nyɔɔ kpo le bu maā.” Ziī nɛɛ Grik a wee ɛm elo kere a kura Herodotus bu o’oo sɔ̄ o’oo tup zua B.C.E., bee ɛm kɔ “lɔgɔ dɔɔ̄na eku pya nɛɛ a bee lo ama naale.” Ye e’ɛma kɔ buā pya nɔ a bee tɛɛ̄ bu maā “bee le 517,610 nɛɛdam. Buā pya nɔ̄ a bee kiā tɔ bee le 1,700,000; pya a teera nyɔɔ enyanya bee le 80,000; gbaānage loo pya Arab ba teera nyɔɔ Kamɛl, le pya Libia lo ba teera bu fah kɛnɛkɛ̄ lo ba lu 20,000. Nyɔɔwo, dɛ̄dɛɛ̄ wa buā, sɔ̄ a lu esu buā pya a tɛɛ̄ kɛnɛkɛ̄ le pya ba tɛɛ̄ maā yereloo ziī lu 2,317,610 nɛɛ.”
(Daniel 11:3) “Lo sɔ̄ ziī mɛnɛ a ɛrɛ ekpo gaa le aakɛ̄, nɛɛ a gaa le bɛɛ tɛ̄maloo gbɛnɛ bɛbɛɛ sa doo dookɛ̄ a ye nia doo.
dp 213 ¶8
Baɛ Mɛnɛ A Gaa Be Ziī
8 Lo ɛnjɛl bee kɔ: “Lo sɔ̄ ziī mɛnɛ a ɛrɛ ekpo gaa le aakɛ̄, nɛɛ a gaa le bɛɛ tɛ̄maloo gbɛnɛ bɛbɛɛ sa doo dookɛ̄ a ye nia doo.” (Daniel 11:3) Alexander elua tup zua a ‘bee yira yah’ doodoo mɛnɛ-buɛ̄ Macedonia bu zua 336 B.C.E. A bee lu “mɛnɛ a ɛrɛ ekpo”—Alexander lo Gbɛnɛ. Dɛɛa nyɔɔ nɔɔnu ye tɛ, lo a le Philip II, a bee su Barasī Persia a le kɛ̄ enaani wee sira aa yaa kɛɛ̄ ye. Tɛɛ̄ yee Pɛnɛ Yufretis le Tigris, pya ye 47,000 nɛɛ bee lagiri 250,000 pya nɔ̄ Darius III bie Gaugamela. Nyɔɔwo, Darius bee teera e a bee lu efɛ ye, sa yere kuma loo bɛbɛɛ pya Persia. Nyaawo, Greece na ekpo bɛbɛɛ nyɔuwe sikɛ̄ le ba a, e Alexander ‘bee bɛɛ dɛ̄dɛɛ̄ lo barasī dookɛ̄ a gbī doo.’
(Daniel 11:4) E sɔ̄ a e aarakɛ̄, a elu ebaa ye buɛ̄-mɛnɛ sa poo mmɛ loo sī nia efɔp bunyɔɔ, mɛ a naale pya ye manamana, ale tɛ̄maloo gbɛnɛ bɛbɛɛ kɛ̄ alɛ bee bɛɛ doo; nyɔnɛbee ye buɛ̄-mɛnɛ-buɛ̄ gaa le lu elubara lɛɛ sa su nɛ pya dɔɔ̄na a naale pya elua ama.
dp 214 ¶11
Baɛ Mɛnɛ A Gaa Be Ziī
11 Sɔ̄ Alexander e ua sah, ye buɛ̄-mɛnɛ bee lu e “poo mmɛ loo sī nia efɔp bunyɔɔ.” Pya ye nɛɛtam bee bɔātɛ̄ kana nyɔɔ kɛ̄ ziī ziī aba esu. Gbɛnɛ nɛɛ nɔ akura Antigonus I a wee ɛrɛ ziī bee dɛɛ̄ a, bee piiga lo esu dɛ̄dɛɛ̄ kɛ̄ Alexander gaa bee bɛɛ. Mɛ a bee lu efɛ ye bie uwe nɔ̄ li Ipsus barasī Phrygia. Bu zua 301 B.C.E., nia nɛɛ nɔ̄ a wee sitam kɛɛ̄ Alexander bee bɛɛ pya barasī wa nɛɛbee ebee be eeba. Cassander bee bɛɛ Macedonia le Greece. Lysimachus bee bɛɛ Asia Minor le Thrace. Seleucus I Nicator bee bɛɛ Mesopotamia le Syria. E Ptolemy Lagus bee bɛɛ Egypt le Palestine. Lo edoo kɔ ue mɔmanudɛɛ̄ a bee lu ekɔa, a lu kaka, buɛ̄-mɛnɛ Alexander a wee kuī gbɛnɛ a bee lu epoo nua nia buɛ̄-mɛnɛ pya a kɔ Grik.
Gbitɛ̄ Suā Pya Nu A Kuī Akiiloo Bari
(Daniel 12:3) “E pya a ɛrɛ suānu gaa le mɔ doodoo sī bunyɔɔ; e pya a kiira booboo nɛɛ ture bu kaāna dogo, doodoo gbo zina bunyɔɔ mmɛ deedee.
w13 7/15 13 ¶16, endnote
“Ɛp! M Le A Loo Dɛ̄dɛɛ̄ Dee”
Daniel 12:3 kɔ “pya a ɛrɛ suānu [pya Nɛɛ Kraist a lu etɔ̄ nɔɔ̄ bee] gaa le mɔ̄ doodoo sī bunyɔɔ.” Sɔ̄ ba le a kɛnɛkɛ̄, ba doo lo ama tɛ̄maloo esu dɔ bu tam zue ue. Kerewo, Matiu 13:43 kɔ nu akiiloo sɔ̄ ba gaa le mɔ̄ bu Buɛ̄-mɛnɛ bunyɔɔ. Sɔ̄ a kii a dumɛ, i wee kɛɛrɛ kɔ baɛ dɔ kpa kaɛ ama kɔ nu akiiloo aba ziī nu, lo a le tam zue ue.
(Daniel 12:13) “Mɛ kii nyɔɔ o dee mmɛ sɔ̄ kpɛdumɛ; e o gaa le ɛrɛ efɛɛ tɔɔ̄, sa gaa le yira bu o dɔ nyɔɔ kuma gbo dee a.”
dp 315 ¶18
Jɛhova Yira Yii Lo Enɛ Ekpɛanu Daniel
18 Kpa Daniel ina kuma tɛ̄maloo ziī le yii Bari bee yira nɛ pya nɛɛ. Ɛnjɛl Jɛhova bee kɔ nɛ Daniel: O “gaa le yira bu o dɔ nyɔɔ kuma gbo dee.” E na lo ɛnjɛl gaa bee kɔ ani? Kɛādoo, kuma sɔ̄ “efɛɛ tɔɔ̄” a dasī kɔ nu kumaloo bee le luh a, lo yii a kɔ Daniel gaa le “yira” yah a sikɛ̄ kɔ a dap kura aba ziī nu—lo a le aakɛ̄ bu luh! Bu kaka, pio pya enɔā kpa kaɛ ekɔa kɔ Daniel 12 ekobee na a lu tuatua kɛ̄ a lu ekɔ nu akiiloo aakɛ̄ bu luh bu nama sī kpa kaɛ a. (Daniel 12:2) Kerewo, ba bee lu ekwɔ. Daniel ebee suā nu akiiloo bɛābu aakɛ̄ bu luh.
Buū Baibol
(Daniel 11:28-39) “E a gaa le obia kii ye buɛ̄ gbaāloo booboo nu, mɛ ye beenyiɛ ele loo ludoo yii bɔmadum kaɛ a. E a gaa le doo nu a ye nia sa obia ina loo alɛɛ buɛ̄. 29 “Nyɔɔ sɔ̄ a bee lu esere a gaa le obia lu sa yii dee kerekɛ̄; mɛ a naalee le ye nɛ lo sɔ̄ ama dookɛ̄ a bee le doo tua sɔ̄. 30 Nyɔnɛbee booboo gbɛnɛ fah Kitim gaa le lu lo edoo ye, e bɔɔ gaa le aa ye sa a obia aa, sa gaa le obia kii dumɛ sa ɛrɛ saŋ, sa doo nu pima yii bɔmadum kaɛ a. E a gaa le kii dumɛ sa gbaɛ̄tɔ̄ loo pya a aaloo yii bɔmadum kaɛ a. 31 Pya ye gbo nɔ̄ gaa le sira sa kaara kaɛ loo gbɛnɛ tɔ kaɛ le kɛ̄ a bee lu ewu agɛrɛ, sa gaa le su ewɔp ɔ’ɔp dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄ lɛɛ. E ba gaa le dana saaŋa nu lo awee nua ekokɛ̄. 32 “A gaa le gɔm tɛ̄maloo ekpe muɛ̄ ue dɛ̄dɛɛ̄ pya a gbee yii bɔmadum a; mɛ pya a suāloo wa Bari gaa le yira agɛrɛ sa doo nu. 33 E pya a ɛrɛ suānu yɛɛ pya nɛɛ gaa le doo kɔ booboo a suā, kere ba edɔ tɛ̄maloo gɛ̄ nɔ̄ le ebɛa miā, tɛ̄maloo aa kuma dɔɔ̄na buɛ̄ le aŋana nu lɛɛ bah bu nɔ̄, lo pio dee. 34 Sɔ̄ ba edɔ, ba gaa le ɛrɛ nwī gbagbara yerebah. E booboo gaa le gbaa loo wa nɛ tɛ̄maloo ekpe muɛ̄ ue. 35 E pio pya a ɛrɛ suānu gaa le dɔ, lo e’ɔp wa bu miā, sa wa ɔŋana, sa doo kɔ ba a ɛɛ, ina kuma sɔ̄ pya lo nu ama, nyɔnɛbee a sii ina sɔ a bee lu esere. 36 “E mɛnɛ-buɛ̄ a gaa le doo dookɛ̄ a gbī doo; a gaa le dana loo ye sa sere loo ye eenyɔɔ dɛ̄dɛɛ̄ bari, sa gaa le kɔ booboo ue a mma dɛɛ̄ nɛɛ pima Bari lo dɛ̄dɛɛ̄ bari. A gaa le kii sī leere mmɛ sɔ̄ gbɛnɛ saŋ a edooa sah; nyɔnɛbee nu a bee lu esere gaa le lu edoo. 37 A naale ekɛɛrɛ ekɛɛrɛ dɛ̄dɛɛ̄ bari pya ye tɛ, ale lo bari pya nɛɛwa wereloo; a naale ekɛɛrɛ ekɛɛrɛ akiiloo lɔgɔ dɔɔ̄na bari, nyɔnɛbee a gaa le dana loo ye eenyɔ dɛ̄dɛɛ̄ aba 38 A gaa le nɛ ka lo bari dɛ̄dɛɛ̄ kɛ̄ a bee lu ewu agɛrɛ eenyɔɔ pya elua a; ziī bari pya ye tɛ naa bee suāloo na a gaa le nɛ ka tɛ̄maloo gold le silver, le booboo dɛm a si gbɛnɛ du, le booboo dɔɔ̄nu a si gbɛnɛ du. 39 A gaa le doo dɛ̄dɛɛ̄ kɛ̄ a lu ewu agɛrɛ tɛ̄maloo yerebah bari dɔɔ̄na buɛ̄: pya a ye yira nɛ na a gaa le dana nɛ nyɔɔ tɛ̄maloo ka. A gaa le doo kɔ ba a bɛɛgi booboo nɛɛ e a gaa le poo kɛnɛkɛ̄ a tɛ̄maloo nu a si.
LOP ENƆƆ̄ 16-22
PYA ZƆ A AABU MUƐ̄ UE BARI | HOSEA 1-7
“Wereloo A Naa Wee Nyaa Nia Jɛhova—Niage Olo Ni?
(Hosea 6:4, 5) “E na m su a daā, aa Efraim? E na m su a daā, aa Juda? Bui wereloo le doodoo biira bunyɔɔ sɔ̄ lɔɔrɛ, doodoo biara a nwaaba kii sɔ̄ lɔɔrɛ. 5 Nyɔɔbee wo m bee wa fii tɛ̄maloo pya zue ue, m bee wa fɛ tɛ̄maloo dɛ̄dɛɛ̄ ue a mɛ aa bu egā, e na biaɛ sira doodoo ɛɛdee.
w10 8/15 25 ¶18
Doolo ‘Lok Wereloo A Naa Wee Nyaa’ Baɛloo O Edɛm
18 Lee kɔ wereloo a naa wee nyaa a sira bu dɛ̄dɛɛ̄ sīdee i nyɔɔnɛ pya i wuga Nɛɛ Kraist dania nu. Kere bu e’aga kɛ̄tɔɔ̄, lok wereloo a naa wee nyaa aa i aa nyɔɔ edɛm. Sɔ̄ wereloo a naa wee nyaa pya Izrɛl bee le doodoo “bira bunyɔɔ sɔ̄ lɔɔrɛ,” bu Jɛhova bee biira. (Hos 6:4, 6) Bu ye kiiya sī, bu Jɛhova ɛɛ loo pya a tɔgɛ wereloo a naa wee nyaa dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄. Naa kɛɛrɛbu loo kɛ̄ a nɛ leelee pya a kponia doo.
(Hosea 6:6) Nyɔnɛbee m gbī wereloo a naa wee nyaa, e a naale zɔɔ, suāloo Bari e a naale dɛ̄dɛɛ̄ ewɔp ɔ’ɔp.
w07 9/15 16 ¶8
Tɛɛ̄nyɔɔ Nu a le bu Kpa Hosea
6:6. Kiisī lo edoo pɔrɔ lu nu a tɔgɛ kɔ nɛɛ naa ɛrɛ wereloo a naa wee nyaa kumaloo Bari.
w07 6/15 27 ¶7
Jɛhova Tɔgɛ Nia Loo Bui Gbaɛ̄tɔ̄loo
7 Kiiloo lo ba ama, nyɛŋiabu kɔ sɔ̄ akii adumɛ, Jɛhova bee muuna nɛ pya ye nɛɛ kɔ gbaɛ̄tɔ̄loo lee ee waara zɔɔ. (Kam 21:3, 27; Hosea 6:6; Matiu 12:7) E na anua a le doo wo sɔ̄ Jɛhova na a bee nɛ lok pya ye nɛɛ kɔ ba a wɔp zɔɔ ye nɛ ani? Kɛādoo, e na a lu ekɛɛrɛ a le dumɛ lo waara zɔɔ ani? Lege lo edoo nu a nia Bari ni? Sɛh nyɔɔbee a lu nu ba wee doo ni? Lo a le ziī zooro Bari gbī edoo nu a ye nia, a gaa le agɛrɛloo gbaɛ̄tɔ̄loo dɛ̄dɛɛ̄ lok Bari. Naale su nam waana zɔɔ na a kuī loo Bari a, mɛ nu a kuī loo Bari na sɔ̄ i ye Gbaɛ̄tɔ̄loo.
Gbitɛ̄ Suā Pya Nu A Kuī Akiiloo Bari
(Hosea 1:7) Mɛ m gaa le ɛrɛ toesaɛ̄ nyɔɔ tɔ Juda, e m gaa le kpɔā wa tɛ̄maloo Jɛhova wa Bari; e mm le e zuura wa lɛɛ tɛ̄maloo bū, ale gɛ̄ nɔ̄, ale nɔ̄ ale gbo enyanya ale tɛ̄maloo pya nɛɛ a teera nyɔɔ enyanya.”
w07 9/15 14 ¶7
Tɛɛ̄nyɔɔ Nu a le bu Kpa Hosea
1:7—Mɛ sɔ̄ na a bee lu etɔgɛ toesaɛ̄ kumaloo tɔ Juda sa ye kpɔā ani? Lo ama bee dooa gbɔmɛɛ̄ bu zua 732 B.C.E., bu dee Mɛnɛ Hezekia. Bu lo sɔ̄, Jɛhova bee bebe lɛɛ bee buɛ̄ Jerusalem tɛ̄maloo eyere ziī ɛnjɛl lo efɛ 185,000 pya nɔ̄ Asiria bu aba ziī uunɛ. (2 Mɛnɛ 19:34, 35) Nyɔɔwo, Jɛhova bee agara Juda, naale “tɛ̄maloo bū, ale gɛ̄ nɔ̄, ale gbo enyanya, ale tɛ̄maloo pya nɛɛ a teera nyɔɔ enyanya,” mɛ tɛ̄maloo ɛnjɛl.
(Hosea 2:18) E m gaa le sere ziī yii bɔmadum i nɛ nyɔɔ lo dee gbaāloo dɛ̄dɛɛ̄ nam a le bu wii, le dɛ̄dɛɛ̄ enuɛ pɛɛ bunyɔɔ, le dɛ̄dɛɛ̄ nu a kuu kɛnɛkɛ̄; e m gaa le ɔbɛ bū, le gɛ̄ nɔ̄, le be nɔ̄ aā bu buɛ̄ a; e m gaa le doo kɔ bui makɛ̄ bu efɛɛloo.
w05 11/15 20 ¶16
Mɔmanudɛɛ̄ Hosea Yerebah I Nɛ Kɔ I Nyɔɔnɛ Bari Gbaa Kiā
16 Bari bee doo nage yii ama gbɔ̄mɛɛ̄: “M gaa le sere yii bɔmadum i nɛ nyɔɔ lo dee gbaāloo dɛ̄dɛɛ̄ nam a le bu wii, le dɛ̄dɛɛ̄ enuɛ̄ pɛɛ bunyɔɔ, le dɛ̄dɛɛ̄ nu a kuu kɛ̄nɛkɛ̄; e m gaa le ɔbɛ bū, le gɛ̄ nɔ̄, le be nɔ̄ aā bu buɛ̄ a; e m gaa le doo kɔ bui makɛ̄ bu efɛɛloo.” (Hosea 2:18) Pya Ju a siga lo ba bee obia kii wa buɛ̄ bee tɔɔ̄ bu kpega, sa naa ɛrɛ bɔɔ loo lɔgɔ nam a wee yere muū loo nɛɛ. Ue mɔmanudɛɛ̄ ama bee dooa nage gbɔ̄mɛɛ̄ bu zua 1919 C.E., sɔ̄ pya a siga yɛɛ pya Izrɛl bu edɔɔ̄ bee lu e’agara lɛɛ kɛ̄ bah “Babilɔn lo Gbɛnɛ,” lo a le dɛ̄dɛɛ̄ ekwɔ sīdee yiga bari. Nyaawo ba le bu kpega sa nyɔɔnɛ pya wa wuga tɔɔ̄ bu paradais bu edɔɔ̄, pya le aba ɛrɛ bɛābu etɔā dum a kɛnɛkɛ̄ ina deedee. Baaloo naa le yɛɛ pya kaka Nɛɛ Kraist.—Mumuuna 14:8; Aisaia 11:6-9; Pya Galetia 6:16.
g05 9/8 12 ¶2
Sɔ̄ Dɛ̄dɛɛ̄ Nɛɛ A Le Bu Nyɔuwe Ele Bu Gbaaloo
Bu kaka, keebee gbaaloo gaa le le a nyɔɔ kɛnɛkɛ̄ nyɔnɛbee Bari gaa le tɔgɛ pya nɛɛ a ye tɔɔ̄ agara nɛ kɛ̄ ekuūdɛɛ̄loo kɛnɛkɛ̄ ama doo. A gaa le nyɔɔnɛ nage dɛ̄dɛɛ̄ gbɛnɛ nam kuɛ doo “ziī yii bɔmadum,” lo edoo kɔ ba a nyɔɔnɛ miɔŋɔ nɛɛ tɔɔ̄ bu efɛɛloo.—Hosea 2:18; Jɛnɛsis 1:26-28; Aisaia 11:6-8.
Buū Baibol
(Hosea 7:1-16) “Sɔ̄ m gbī e’obara le pya na nɛɛ, sɔ̄ m gbī ebo Izrɛl, saāŋa dogo Efraim esira ɛɛdee, le dɛ̄dɛɛ̄ bag dogo Sameria; nyɔnɛbee ba sitam esah, nɛɛ biu baa yii bu, e pya a aŋana nu lɛɛ bah nɛɛ aŋana li kɛ̄ ee. 2 Mɛ ba naa kɛɛrɛbu kɔmɛ dɛ̄dɛɛ̄ wa pɔrɔ tam nyɛŋia mɛ bu. Nyaawo dɛ̄dɛɛ̄ wa dogo tɛɛ̄ wa ɛŋɛnɛ, ba le mɛ kɛ̄ sī. 3 Tɛ̄maloo wa doo gbee ba doo kɔ mɛnɛ-buɛ̄ a ɛrɛ ɛɛbu, le pya nɛɛbee tɛ̄maloo wa ziā. 4 Dɛ̄dɛɛ̄ aba lu pya a kue wa dɔɔ̄na nɛɛ, ba le doodoo bā-miā a ara miā, lo ye nɛɛ ɛŋɛ fituru ɔbɛ ekwa miā kɛɛ̄, aāloo sɔ̄ a tū flour mmɛ sɔ̄ a a emuuna sah. 5 Nyɔɔ dee i mɛnɛ-buɛ̄, pya nɛɛbee bee ɛrɛ dumɛnu tɛ̄maloo miā a aaloo miī-vine; a bee niina bah ye gbaāloo pya kɛgɛ mɔm. 6 Nyɔnɛbee wa beenyiɛ bɛ doodoo bā-miā tɛ̄maloo kɔ ue dumɛ; dɛ̄dɛɛ̄ edɛɛ̄ wa saŋ daadaa, bu sɔ̄ lɔɔrɛ a bɛ doodoo ebɛa miā. 7 Dɛ̄dɛɛ̄ aba ɛrɛ miā doodoo bā miā e ba taa pya a wa bɛɛ lɛɛ. Dɛ̄dɛɛ̄ pya wa mɛnɛ-buɛ̄ edɔa kɛ̄; e lɔgɔ aba naa kue mɛ. 8 Efraim gba ye loo yɛɛ dɛ̄dɛɛ̄ pya nɛɛ; Efraim elea doodoo ekiā lo a naa bee lu ekiira. 9 Pya dɔɔ̄na buɛ̄ de ye ekpo, e a naa suā; sɔgɛrɛ lu e’egara ye bee, e a naa suā. 10 Ɛɛŋa Izrɛl yira ye ekeebee loo; kerewo ba naa obia pii Jɛhova wa Bari, ale gbīgbī ye, nyɔɔ dɛ̄dɛɛ̄ nu ama. 11 Efraim le doodoo bɛmakuku, a naa ɛrɛ ekɛɛrɛ sa naa suā nu, lo awee kue Ijipt, sa kii Asiria. 12 Sɔ̄ ba gaa kii, m gaa le yaari na gbɔ̄ wa nyɔɔ; m su wa nua kɛ̄ doodoo gbo enuɛ pɛɛ bunyɔɔ; m gaa le zuura wa bah tɔ̄ nyɔɔ dɛ̄dɛɛ̄ wa bag dogo. 13 Ekiɛnu le wa nɛ, nyɔnɛbee ba bee tɛɛ̄ elɔ dee mɛ aaloo! Gbegbee le wa nɛ, nyɔnɛbee ba bee lɛɛbeekɛɛ̄ lo edoo mɛ! M bee gbī e’agara wa, mɛ ba kɔ mɛ esah loo lo edoo mɛ. 14 Ba naa to mɛ pii lo yerebah aābu nyiɛ wa, mɛ ba wiikpā to nyɔɔ wa daɛ; ba yere muū loo wa nyɔɔ kpakpaa le miī vine, ba lɛɛbeekɛɛ̄ lo edoo mɛ. 15 Kere mda bee wa tɔgɛ sa yere ekpo loo wa ekpo bah, kerewo ba bura pɔrɔ lo edoo mɛ. 16 Ba kiiya pii Beel; ba le doodoo bū a ui bui, pya wa nɛɛ bee edɔ tɛ̄maloo gɛ̄ nɔ̄ nyɔnɛbee kɔ gbee a wa le bee edɛm. Alɛ ama gaa le lu wa ɛp kuma kɛ̄ bu buɛ̄ Ijipt.”
LOP ENƆƆ̄ 23-29
PYA ZƆ A AABU MUƐ̄ UE BARI | HOSEA 8-14
“Su Nu O Ɛrɛ A Lee Eera Nɛ Jɛhova”
(Hosea 14:2) Suaa pio bee ue sa obia pii Jɛhova; kɔaa ye nɛ, su dɛ̄dɛɛ̄ i doo gbee lɛɛ; su lo nu a lee e i gaa le nɛ a bee-te ilii baɛ ekpa nuunu.
w07 4/1 20 ¶2
Wa-waara Zɔɔ A Nia Bari
Gbaānage loo wo, Baibol tɔgɛ kɔ a dap lu e’ɛmadɛɛ̄ sɔ̄ i leera Bari nua ziī sīdee i gaa waara zɔɔ nɛ Jɛhova. Nɛɛ mɔmanudɛɛ̄ Hosea bee su etaā ue a kɔ edoo nam “ilii baɛ ekpa nuunu,” kɔā ue lo etɔgɛ kɔ Bari ɛmadɛɛ̄ leera a i aa nuunu nua le sīdee waara zɔɔ a lee eera. (Hosea 14:2) Nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl bee yere mɛm loo pya Nɛɛ Kraist a bee le Hibru kɔ: “Waara zɔɔ a lu eka nɛ Bari dɛ̄dɛɛ̄ dee, lo a le bee nu pya lo nuunu a kɔ ye bee siā.” (Pya Hibru 13:15) Nii’ee, Pya Ekeebee Jɛhova lu kirikiri bu tam zue le yere ue sa doo kɔ pya nɛɛ a aa dɛdɛɛ̄ edonyɔɔ a nyɔɔnɛ dumɛ Jizɔs. (Matiu 24:14; 28:19, 20) Ba gaa waara zɔɔ leera nɛ Bari lɔɔre le uunɛ tɛ̄ma ɛŋɛnɛ dɛ̄dɛɛ̄ kɛ̄ a le bu nyɔuwe.—Mumuuna 7:15.
(Hosea 14:4) M gaa le bo wa dɔ kii dumɛ; m gaa le were wa loo bu yɔrɔ, nyɔnɛbee na saŋ ebee wa kiiya aaloo.
w11 2/15 16 ¶15
Doo Nu Bari Kɔ Wee Nua Dum A Naa Tah
5 Nam wee si du ee ɛrɛgebah dɔɔ̄na nam pya Izrɛl dap su wɔma zɔɔ nɛ Jɛhova. Nyɔɔwo, edoo nam “ilii baɛ ekpoa nuunu” kɔ nu akiiloo kaāna ue a lu ekɛɛrɛ leere lo a lu esu leena lo kaka Bari. E na Jɛhova doo kumaloo pya a waara zɔɔ a le doo wo ani? A kɔ: “M gaa lew were wa loo bu yɔrɔ.” (Hos 14:4) Jɛhova gaa le aaloo pɔrɔ nɛ pya ba ye leera bu lo sīdee, esunage wa, sa wa yii gbo.
(Hosea 14:9) Ɛrɛgeba nɛɛ a ɛrɛ suānu, doolo a suā pya lo nu ama; ɛrɛgeba nɛɛ a ɛrɛ buābee, doolo a wa suāloo; nyɔnɛbee dɛ̄dɛɛ̄ dee Jɛhova lu kaāna, e pya kaāna kiā wa bu, m pya kaāna a tɛɛ̄ elɔ dee lɛgara wa dɔ bu.
jd 87 ¶11
Sitam Nɛ Jɛhova Dookɛ̄ Ye Daakuu A Kii Nyɔɔ Le Doo
11 Hosea 14:9 kuenage i ekɛɛrɛ kumaloo le nu a le bu doo kaāna dogo. Gbɛnɛkpo leelee le biī le bu doo nu Bari gbī. Doodoo Nɛɛ a bee i dɛm, alɛ suā nu i lu. Nu a kɔ i doo ɛɛ nu elee i loo. Lo ekɔ baatɛ̄ gbanialoo a le yɛɛ Bari le ii, i dap kɛɛrɛ nu akiiloo fah le nɛɛ a kwa. Nɛɛ kwa fah suā kɛ̄ fah mɛā doo le kɛ̄ ekwa ye loo. A suā kɔ a lee enyaana nɔɔ̄ bu fah dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄. E na esira lo a naa nyaana nɔɔ̄ bu ye fah nyɔɔ sɔ̄ sa kɛɛrɛ kɔ lɔgɔ nu sii gbe loo lo fah ani? Sɔ̄ sɔ̄ naa binia lo fah dap bɔātɛ̄ ɛrɛ taāŋa sa gbe. Kɛ̄ nɛɛ lenage doolo. Nɛɛ a bee i dɛm enɛā i lok. Sere pya lo lok gaa le dɔ biī i nɛ. (Aisaia 48:17, 18) Suā kɔ i gaa le ɛrɛ biī aāloo yere nage bah i nɛ kɔ i tɔɔ̄dum gbanialoo ye daakuu sa sere pya ye lok.—Le-yɔɔ 112:1.
Gbitɛ̄ Suā Pya Nu A Kuī Akiiloo Bari
(Hosea 10:12) Egaraa eyuu kaāna dogo nɛ bui loo, gbiaā wereloo a naa wee nyaa doodoo nu aā wii; kwaa bui kɛ̄ uwe leere, nyɔnɛbee sɔ̄ gbī Jɛhova elua, lokwa a lu sa egara maa-boo kpɔā i nyɔɔ.
w05 11/15 28 ¶7
“Dɛ̄dɛɛ̄ Dee Jɛhova Lu Kaāna”
7 Lo a le i taāŋabah Jɛhova bu sīdee a kaāna sa naa lu baɛ sī, a gaa le tɔgɛ i ye wereloo fɛgɛ dogo ale wereloo a naa wee nyaa. Bee lu ekɔ nɛ pya Izrɛl ba bee lɛɛbaloo taāŋabah Bari a kɔ: “Egaraa eyuu kaāna dogo nɛ bui loo, gbiaā wereloo a naa we nyaa doodoo nu aā wii; kwaa bui kɛ̄ uwe leere; nyɔnɛbee sɔ̄ gbī Jɛhova elua, lokwa a lu sa egara maā boo kpɔā i nyɔɔ.”—Hosea 10:12.
(Hosea 11:1) “Sɔ̄ Izrɛl bee le nwiī, m bee ye wereloo e aā bu buɛ̄ Ijipt na m bee kue na nwiīnɛɛdam a.
w11 8/15 10 ¶10
Ba Bee Yira Baɛ Mɛsaia
10 Doodoo pya Izrɛl, gaa le lu ekue Mɛsaia aābu Ijipt. (Hos 11:1) Lɛɛ Herod gae tɛ̄ma lok kɔ alu efɛ dɛ̄dɛɛ̄ pya miɔŋɔ nɛɛdam a, ɛnjɛl bee kɔ nɛ Josɛf, Meri le Jizɔs kɔ ba a kii Ijpt. Ba bee tɔɔ̄ lo kɛ̄ “mmɛ sɔ̄ luh Herod. Lokwa ue Nɛɛ-a-i-ɛrɛ bee kɔ tɛ̄maloo nɛɛ zue ue [Hosea] mma, kɔ: ‘Aā Ijipt na m bee kue na nwiīnɛɛdam a.’” (Mat 2:13-15) Bu kaka, Jizɔs naale edap nɔɔ̄ lɔgɔ siranu akiiloo ye mɛmɛā le ye tɔɔ̄dum doo pippip.
Buū Baibol
(Hosea 8:1-14) “Yere dɔɔni loo baɛ o ekpa nuunu! Nyɔnɛbee bɛdɛrɛ le nyɔɔ tɔ Jɛhova, nyɔnɛbee ba ebaara na yii bɔmadum, sa tɛɛ̄ ekwɔ loo na lok. 2 Ba to mɛ loo, Na Bari, ili pya Izrɛl suā a loo. 3 Izrɛl ebee kiī nu a lee; nɛɛ dam baara gaa le kponia ye. 4 Ba bee sere pya mɛnɛ-buɛ̄, m a naale tɛ̄maloo mɛ mda. Ba bee wu pya nɛɛbee sere, mɛ mm bee suā. Tɛ̄maloo wa silver le wa gold ba bee kwagara bonu nyɔɔbee alaba gbegbee. 5 Mda ebee kiī o nwī-nam, aa Sameria. Mdaa saŋ bɛa miā lo edoo wa. Ina kuma mɛ sɔ̄ na a elua lɛɛ ba gaa ɔŋia? 6 Bu Izrɛl Nɛɛ kari bee ye doo; a naale Bari. Nwī-nam Sameria gaa le lu ebuū nua nwī kere kere. 7 Nyɔnɛbee ba foh efɔp, e ba gaa le su boro wii doodoo nu aā wii. Kpakpaa a yira naa ɛrɛ ekobee, a naa nɛ lɔgɔ puga kpakpaa; lo a le a ebee ɛrɛ, pya dɔɔ̄na buɛ̄ ebee de. 8 Elua eyɔgara Izrɛl mɛɛ; kunɛ nyaawo ba le doodoo yɔrɔ bā yɛɛ dɛ̄dɛɛ̄ edonyɔɔ. 9 Nyɔnɛbee ba edɛɛna kii Asiria, ziī enyanya-toora-to-kuɛ aba ɛɛ kiaŋa; Efraim ɛrɛ pya wura a kpɛ kpugi nɛ. 10 Kere ba kpɛ kpugi nɛ pya a wa yerebah nɛ yɛɛ pya edonyɔɔ, m gaa le nwaaba wa bɔŋɛnɛloo. E ba gaa le ɔp nyɔɔ ziī nwī sɔ̄ aāloo tɔ̄ nɔɔ̄ loo mɛnɛ-buɛ̄ le pya nɛɛbee. 11 Nyɔnɛbee Efraim edoora kɔ dɛ̄dɛɛ̄ kɛ̄ wɔp zɔɔ a yii loo loo doo pɔrɔ, ba elea ye nɛ doodoo kɛ̄ wɔp zɔɔ pɔrɔ. 12 Lo a le m ɛm dɛ̄dɛɛ̄ mdaa lok ye nɛ tɛ̄maloo booboo sɔ̄ lop sɔ̄ baɛ boo le lop tup, ba esu wa nua nu a lu kee. 13 Ba wereloo wɔp zɔɔ; ba wɔp namloo sa ba; mɛ Jɛhova naa ɛrɛ ɛɛbu wa kumaloo. Nyaawo wa doo gbee gaa le nyɛŋia ye bu, sa a obia kpɛ dɛ̄dɛɛ̄ wa pɔrɔ; ba gaa le obia kii Ijipt. 14 Nyɔnɛbee Izrɛl ebee ibere Nɛɛ a bee ye dɛm, sa bee wugara booboo gbɛnɛ tɔ mɛnɛ; e Juda edoora kɔ gbɛnɛ eaga buɛ̄ a kuīkpo; mɛ m gaa le yere miā nyɔɔ dɛ̄dɛɛ̄ ye gbɛnɛ buɛ̄, e a gaa le taa dɛ̄dɛɛ̄ ye eaga kɛ̄ lɛɛ.”
LOP ENƆƆ̄ 30–LOP LE EZIĪ ENƆƆ̄ 5
“Pya Bui Miɔŋɔ Nɛɛdam Le Pya Bui Miɔŋɔ Nɛɛwa Gaa Le Zue Ue”
(Joel 2:28, 29) E a gaa le ina, sɔ̄ a esaa, kɔ m gaa le egara na edɔɔ̄ nyɔɔ dɛ̄dɛɛ̄ namloo; pya bui miɔŋɔ nɛɛdam le pya bui miɔŋɔ nɛɛwa gaa le zue ue, pya bui nama nɛɛ gaa le muɛŋi zagara, e pya bui miɔŋɔ zuguru gaa le mɔmanudɛɛ̄. 29 Kunɛ nyɔɔ pya zooro nɛɛdam le pya zooro nɛɛwa, na m egara na edɔɔ̄ bu lo gbo dee a.
w02 8/1 15 ¶4-5
Lu Eyere Wa Mɛm Loo Tɛ̄maloo “Gbɛnɛ Booboo Tam Bari”
4 Sɔ̄ ba e’ɛrɛ kaɛ edɔɔ̄ sah, pya a wee nyɔɔnɛ dumɛ Jizɔs ba bee le Jerusalɛm naa bee peena sɔ̄ lo ezue yere ue kpɔā nɛ pya dɔɔ̄na, bɔātɛ̄ aāloo gbɛnɛkpo nɛɛ ba bee bɔŋana lo lɔɔrɛ. wa zue ue bee mmɛɛ ziī keebee mɔmanudɛɛ̄ a bee lu e’ɛm sere kɛ̄ nu a lu ɛrɛtaa sɔ̄ o’oo tup zua a kii a dumɛ tɛ̄mabah Joel, nwiī Petuel, kɔ: “M gaa le egara na edɔɔ̄ nyɔɔ dɛ̄dɛɛ̄ namloo; pya bui miɔŋɔ nɛɛdam le pya bui miɔŋɔ nɛɛwa gaa le zue ue, pya bui nama nɛɛ gaa le muɛ̄gi zagara. E pya bui miɔŋɔ zuguru gaa le mɔma nu dɛɛ̄. Kunɛ nyɔɔ pya zooro nɛɛdam le pya zooro nɛɛwa, na m egara na edɔɔ̄ bu lo gbo dee a . . . lɛɛ gbɛnɛ nyɛŋia dee Jɛhova gaa elu.”—Joel 1:1; 2:28, 29, 31; Doonu pya Nɛɛ-lɛɛratam 2:17, 18, 20.
5 Lo ama kurage kɔ Bari gaa le dana gbɛnɛkpo pya zue ue ba lu nɛɛdam ale nɛɛwa lɛɛ kɛ̄ dookɛ̄ a bee doo Devid, Joel, le Debora, sa wa su kɔā nu esira deesī ni? Eeye. ‘Miɔŋɔ nɛɛdam le nɛɛwa, zooro nɛɛdam le nɛɛwa’ ba lu Nɛɛ Kraist gaa le zue ue bu sīdee kɔ Jɛhova gaa le su ye edɔɔ̄ wa yere nyɔɔ kɔ ba a zue “gbɛnɛ booboo tam Bari” lo Jɛhova gaa doo le lo a edoo. Nyɔɔwo, ba ele doodoo nɛɛ lo Nɛɛ a Eenyɔɔ Dɛ̄dɛɛ̄ Nu gaa kɔ ue tɛ̄maloo. Kerewo, lo gbɛnɛ eku nɛɛ sere baloo lo dɔɔ̄nu ama doodoo wa?—Pya Hibru 1:1, 2.
jd 167 ¶4
“Zueraa Lo Ama Bu Dɛ̄dɛɛ̄ Edonyɔɔ, A Bɔɔlo Pya Nɛɛ”
4 Naa ɛp ue ama aā dɔ̄ɔna sīdee. Jɛhova Bari bee kɔ nɛ nɛɛ mɔmanudɛɛ̄ Joel akiiloo sɔ̄ dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ gaa le zue ue, lo alu ekɔ doo wo lo: “E a gaa le ina sɔ̄ a esaa, kɔ m gaa le egara na edɔɔ̄ nyɔɔ dɛ̄dɛɛ̄ namloo; pya bui miɔŋɔ nɛɛdam le pya bui miɔŋɔ nɛɛwa gaa le zue ue, pya bui nama nɛɛ gaa le muɛ̄gi zagara. E pya bui miɔŋɔ zuguru gaa le mɔma nu dɛɛ̄.” (Joel 2:28-32) Nyɔɔ dee Pɛntikɔst bu zua 33, nɛɛ lɛɛratam Pita bee kɔ ue ama kumaloo e’egara kaɛ edɔɔ̄ nyɔɔ pya a bee bɔŋana bu tɛm a le mmnyɔɔ li Jerusalɛm le wa zue “gbɛnɛ booboo tam Bari.” (Doonu pya Nɛɛ-lɛɛratam 1:12-14; 2:1-4, 11, 14-21) Nyaawo, naa kɛɛrɛ bu loo ilii sɔ̄ ama. Mɔmanudɛɛ̄ Joel gaa ɛrɛ ye dooa gbɔ̄mɛɛ̄ aāge bagara sɔ̄ bu 20 sɔ̄ o’oo tup zua. Pya Nɛɛ Kraist a lu esu edɔɔ̄ tɔā nɔɔ̄ bee—nɛɛdam le nɛɛwa, pya nama nɛɛ le pya zege—bee bɔātɛ̄ “zue ue,” lo a le, kɔ “gbɛnɛ booboo tam Bari” siā, gbaā nage loo le yere ue Buɛ̄-mɛnɛ lo elua ewu li bunyɔɔ a.
(Joel 2:30-32) E m gaa le nɛ nukuādɛɛ̄ bu dɛ̄dɛɛ̄ bunyɔɔ le kɛ̄nɛkɛ̄, miī le miā le zuuge sɔɔ̄miā. 31 Zue gaa le kiiya lu zii, e enɔɔ̄ gaa le kiiya lu miī lɛɛ gbɛnɛ nyɛŋia dee Jɛhova gaa elu. 32 E a gaa le lenage kɔ dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ a kue bee Jɛhova gaa le lu ezuura wa lɛɛ; nyɔbɛbee bu kpokɛ̄ Zaiɔn le bu Jerusalɛm siga pya a bee teera aa gaa le le, dookɛ̄ Jɛhova ebee kɔ doo, e yɛɛ pya a bia dumɛ na pya Jɛhova kue elea.”
w07 10/1 13 ¶2
Tɛɛ̄nyɔɔ Nu a le bu Kpa Joel le Amos
2:32—E na ‘kue bee Jɛhova kura ani’? Nu kue bee Bari kura na suā lo bee, nwadɛɛ̄ lo bee, le dɛɛa nyɔɔ sa ture nyiɛ loo nɛɛ a ɛrɛ lo bee.—Pya Rom 10:13, 14.
Gbitɛ̄ Suā Pya Nu A Kuī Akiiloo Bari
(Joel 2:12, 13) “Mɛ kerewo nyaawo,” Jɛhova kɔ, “suaa dɛ̄dɛɛ̄ bui beenyiɛ mɛ obia pii, tɛ̄maloo mawo, tɛ̄maloo toto, le tɛ̄maloo ziaga bah beenyiɛ i. 13 Sa baa bui beenyiɛ e a naale dɛ̄dɛɛ̄ bui bɛloo.” Obiaa pii Jɛhova, bui Bari, nyɔnɛbee a lu ewonu le toesaɛ̄, a naa nwaba ɛrɛ saŋ, e ye wereloo a naa wee nyaa mma egia, e a kiira ye ekɛɛrɛ lo edo pɔrɔ.
w07 10/1 13 ¶5
Tɛɛ̄nyɔɔ Nu a le bu Kpa Joel le Amos
2:12, 13. Kaāna ki-kiiya na sɔ̄ o kiiya aābu o beenyiɛ. A lu yii bu ‘kiiya aabu i beenyiɛ,’ naale ‘baa o bɛloo.’
(Joel 3:14) Gbɛnɛ-edo nɛɛ, gbɛnɛ-edo nɛɛ li bu pɛɛ kɛ̄ fii bee ue, Nyɔnɛbee dee Jɛhova ewara bu pɛɛ kɛ̄ fii bee ue.
w07 10/1 13 ¶3
Tɛɛ̄nyɔɔ Nu a le bu Kpa Joel le Amos
3:14—E na alu “pɛɛkɛ̄ fii bee ue a”? Alu kɛ̄ fii bee ue biaɛ Bari a tɔɔ̄dɔ nu. Bu dee mɛnɛ-buɛ̄ Jehoshafat, lo nɛɛ nu ye bee kura na “Jɛhova Na Nɛɛ Biaɛ A,” Bari bee agara Juda lɛɛ bah pya edonyɔɔ a wa be be loo tɛ̄maloo ekwɔɔgɛ pya wa gbo nɔ̄. Nyɔɔwo, bee lu esu lo kɛ̄ kure “pɛɛkɛ̄ Jehoshafat.” (Joel 3:2, 12) Bu ilii dee ama, a tɔɔ̄dɔ kɛ̄ a gaa le lu ezag dɛ̄dɛɛ̄ edonyɔɔ bie bu sīdee a tɔɔ̄dɔ nu dookɛ̄ a wee lu ezag mii lɛɛ loo bee vine doo.—Mumuuna 19:15.
Buū Baibol
(Joel 2:28–3:8) E a gaa le ina sɔ̄ a esaa, kɔ m gaa le egara na edɔɔ̄ nyɔɔ dɛ̄dɛɛ̄ namloo; pya bui miɔŋɔ nɛɛdam le pya bui miɔŋɔ nɛɛwa gaa le zue ue, pya bui nama nɛɛ ga le muɛŋi zagara, e pya bui miɔŋɔ zuguru gaa le mɔma nu dɛɛ̄. 29 Kunɛ nyɔɔ pya zooro nɛdam le pya zooro nɛɛwa, na m egara na edɔɔ̄ bu lo gbo dee a. 30 E m gaa le nɛ nukuadɛɛ̄ bu dɛ̄dɛɛ̄ bunyɔɔ le kɛnɛkɛ̄, mii le miā le zuuge sɔɔ̄-miā. 31 Due gaa le kiiya lu zii, e enɔɔ̄ gaa le kiiya lu mii, lɛɛ gbɛnɛ nyɛŋia dee Jɛhova gaa elu. 32E a gaa le lenage kɔ dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ a kue bee Jɛhova gaa le lu ezuura wa lɛɛ; nyɔnɛbee bu kpokɛ̄ Zaiɔn le bu Jerusalɛm siga ppya a bee teera aa gaa le le, dookɛ̄ Jɛhova ebee kɔ doo, e yɛɛ pya a bia dumɛ na pya Jɛhova kue elea.”
3 Nyɔnɛbee ɛp, bu lo gbo dee le lo sɔ̄, sɔ̄ m obara le Juda le Jerusalɛm, 2 M gaa le bɔŋɛnɛloo dɛ̄dɛɛ̄ edonyɔɔ sa wa su nua bu pɛɛ kɛ̄ Jehoshafat, e mda yaba gaa le yii bu biaɛ li lo kɛ̄, nyɔɔbee pya na nɛɛ le na epoo nu lo a le Izrɛl, nyɔnɛbee ba bee wa lagiri yɛɛ dɛ̄dɛɛ̄ edonyɔɔ, sa bee poo na kɛnɛkɛ̄. 3 Sa bee do nam bee pya na nɛɛ, sa bee nɛ ziī nwiī nɛɛdam nyɔɔ ziī wa kiā uwe, sa bee oo ziī nwiī nɛɛwa nyɔɔ miī vine, sa ye ɔ̄. 4 Bui lu e mɛ loo; Aa Taia le Saidon, le dɛ̄dɛɛ̄ barasī pya Filistia? Bui gaa mɛ obia kpɛ nyɔɔ ziī nu ni? Lo a le bui gaa mɛ obia kpɛ, m gaa le obara bui dogo nyɔɔ bui ekobee bu nwanwaba le bu bugere. 5 Nyɔnɛbee bui ebe su na silver le na gold, sa toonage dɛ̄dɛɛ̄ na nu zɔ a si gbɛnɛ du kuma bu dɛ̄dɛɛ̄ bui gbɛnɛ tɔ kaɛ. 6 Bui ebee oo pya Juda le Jerusalɛm nɛ pya Gris, sa doo kɔ ba a aa kuma wa kɛnɛkɛ̄ kii kɛ̄ a binia. 7 Mɛ nyaawo m gaa le doo kɔ ba a aakɛ̄ aāloo kɛ̄ bui bee wa oo, e m gaa le obara kpɛ bui dogo nyɔɔ bui ekobee. 8 M gaa le oo pya bui miɔŋɔ nɛɛdam le pya bui miɔŋɔ nɛɛwa yere kɛ̄ bah pya miɔŋɔ nɛɛdam Juda, e ba gaa le oore wa pya sabea, lo ziī edonyɔɔ a binia, nyɔnɛbee Jɛhova ebee kɔ.”