Нӕ историйы хӕзнадонӕй
«Алы бон дӕр ахуыр кӕнын, цӕмӕй чиныгхӕссӕджы куыст фылдӕр уарзон»
УЫЙ уыд 1886 азы Аллегейнийы (АИШ, штат Пенсильвани). Библион хӕдзарӕй Чикагомӕ (штат Иллинойс) арвыстой чиныг «Миназы райдиан», 1 том, сӕдӕ экземпляры. Чарлз Тейз Рассел фӕнд кодта уыцы ног чиныг чингуыты дуканитӕм арвитын. Ӕмӕ, Америкӕйы Иугонд Штатты дины чингуытӕ чи уӕй кодта, уыцы стырдӕр фирмӕтӕй сӕ иу сразы ис «Миназы райдиан» уӕймӕ райсыныл. Фӕлӕ дыууӕ къуырийы фӕстӕ уыцы чингуытӕ иууылдӕр фӕстӕмӕ Библион хӕдзармӕ ӕрцыдысты.
Хабар афтӕ уыд, ӕмӕ иу зындгонд динамонӕг дуканийы йӕ чингуыты раз чиныг «Миназы райдиан» куы федта, уӕд тынг смӕсты. Ӕмӕ уыцы мӕстыйӕ загъта, уыцы чиныг дуканийы куы баззайа, уӕд йӕхӕдӕг дӕр ӕмӕ йе ’мбӕлттӕ дӕр (уыдон дӕр уыдысты зындгонд динамонджытӕ) сӕ чингуытӕ ӕндӕр ранмӕ кӕй ахӕсдзысты ӕмӕ уыцы фирмӕимӕ кӕй нал кусдзысты. Фирмӕйы хицауы бӕргӕ нӕ фӕндыд, фӕлӕ «Миназы райдиан» фӕстӕмӕ арвыста. Ног чиныджы тыххӕй газеттӕм дӕр радтой хъусинаг, фӕлӕ, ныхмӕ чи уыд, уыдон бацархайдтой, цӕмӕй газеттӕ уыцы контракттӕ фехӕлдтаиккой. Уӕдӕ уыцы ног чиныг куыд хъуамӕ фӕхӕццӕ уыдаид, рӕстдзинад чи агуырдта, уыдонмӕ?
Уӕд ӕрхъуыды кодтой иу мадзал: уыцы хъуыддаг араздзысты чиныгхӕсджытӕa. 1881 азы «Сионы Хъахъхъӕнӕн мӕсыджы» фыст уыд, зӕгъгӕ, хъӕуы 1 000 хъусынгӕнӕджы, йӕ рӕстӕг иууылдӕр Библи ӕмбарынгӕнӕн литературӕ парахат кӕнынӕн чи лӕвӕрдтаид, ахӕмтӕ. Ӕмӕ кӕд чиныгхӕсджытӕ цалдӕр сӕдӕйы йеддӕмӕ нӕ уыдысты, уӕддӕр, цы литературӕ парахат кодтой, уый фӕрцы рӕстдзинады мыггӕгтӕ байтыдтой алы рӕтты. 1897 азмӕ хъусынгӕнджытӕ «Миназы райдиан»-ӕй апарахат кодтой иу милуан экземпляры бӕрц, ӕмӕ уыцы куыстӕн йӕ фылдӕр хай бакодтой чиныгхӕсджытӕ. «Хъахъхъӕнӕн мӕсыг»-иу чи рафыста кӕнӕ-иу чиныг чи райста, уыдон-иу чиныгхӕсджытӕн уый тыххӕй иу гыццыл ӕхца радтой, ӕмӕ чиныгхӕсджытӕн сӕ фылдӕр цардысты уыцы ӕхцайӕ.
Уыцы хъӕбатыр чиныгхӕсджытӕ чи уыдысты? Чидӕртӕ сӕ уыдысты бынтон ӕрыгон, чидӕртӕ та – хистӕр. Бирӕтӕн дзы бинонтӕ нӕ уыд, бирӕтӕн та дзы цардӕмбал уыди, фӕлӕ сывӕллӕттӕ та – нӕ. Фӕлӕ, сӕ сывӕллӕттимӕ иумӕ чи лӕггад кодта, ахӕм бинонтӕ дӕр иу ӕмӕ дыууӕ нӕ уыдысты. Чиныгхӕсджытӕй иутӕ лӕггад кодтой ӕнӕхъӕн бон, иннӕтӕ та – бон иу кӕнӕ дыууӕ сахаты. Чиныгхӕссӕджы куыст кӕнын йе ’нӕниздзинад кӕнӕ йӕ уавӕртӕ алкӕмӕн нӕ амыдтой. Фӕлӕ уыцы куыст кӕнын йӕ бон кӕмӕн уыд, уыдонӕн 1906 азы конгрессы загътой, зӕгъгӕ, ӕнӕмӕнг нӕу, ӕмӕ уӕм стыр ахуырдзинад кӕнӕ стыр курдиӕттӕ уа, йе та цӕмӕй зӕдты ӕвзагӕй дзурын зонат.
Зӕгъӕн ис, ӕмӕ алы континентыл дӕр хуымӕтӕг адӕм бакодтой, хуымӕтӕг чи нӕ уыд, ахӕм стыр куыст. Иу ӕфсымӕр банымадта, 7 азмӕ 15 000 чиныджы кӕй байуӕрста. Фӕлӕ афтӕ загъта: «Ӕз чиныгхӕссӕгӕй лӕггад кӕнын уый тыххӕй нӕ райдыдтон, цӕмӕй чингуытӕ уӕйгӕнӕг уон, фӕлӕ цӕмӕй Йегъовӕйӕн ӕмӕ йӕ рӕстдзинадӕн ӕвдисӕн лӕууон». Чиныгхӕсджытӕ кӕдӕмфӕнды ма ацыдаиккой, алы ран дӕр-иу рӕстдзинады мыггӕгтӕ уидӕгтӕ ауагътой, ӕмӕ Библииртасджыты къордтӕ фылдӕр кӕнын райдыдтой.
Сауджынтӕ-иу худтысты чиныгхӕсджытыл ӕмӕ дзырдтой, базаргӕнджытӕ йеддӕмӕ ницы сты, зӕгъгӕ. 1892 азы «Хъахъхъӕнӕн мӕсыджы» фыст уыд: «Сӕ фылдӕр нӕ зонынц, [чиныгхӕсджытӕ] Хуыцауы минӕвӕрттӕ кӕй сты, ӕмӕ нӕ уынынц, сӕ сӕрныллӕгдзинады ӕмӕ удуӕлдайдзинады тыххӕй сын Хуыцауы цӕсты цы стыр кад ис, уый». Кӕй зӕгъын ӕй хъӕуы, чиныгхӕсджытӕ, сӕ иу куыд загъта, афтӕмӕй, «ӕнцад-ӕнцойӕ нӕ цардысты». Фӕндагыл сын стырдӕр ӕххуыс уыдысты фидар дзабыртӕ ӕмӕ велосипедтӕ. Адӕймагмӕ-иу чиныджы фаг ӕхца куы нӕ уыд, уӕд-иу дзы ӕхцайы бӕсты райстой хӕринаг. Ӕнӕхъӕн бон-иу куы балӕггад кодтой, уӕд-иу фӕлладӕй, фӕлӕ амондджынӕй ӕрбаздӕхтысты сӕ пъалаткӕмӕ кӕнӕ-иу цы уат баххуырстой, уырдӕм. Фӕлӕ фӕстӕдӕр фӕзындысты Чиныгхӕсджыты бӕхуӕрдӕттӕ – цӕрӕн кӕм уыд, ахӕм хиконд фургонтӕ. Ӕмӕ уыцы фургонты фӕрцы чиныгхӕсджытӕн фӕндагыл къаддӕр рӕстӕг цыд, стӕй ӕхца дӕр къаддӕр хардз кодтойb.
1893 азы Чикагойы цы конгресс уыд, уымӕй фӕстӕмӕ-иу конгрессты уыд цалдӕр раныхасы чиныгхӕсджытӕн. Уыцы раныхӕсты-иу дзырдтой, хъусынгӕнджытыл-иу цы хабӕрттӕ ӕрцыд, уыдон, стӕй, хъусын кӕнын хуыздӕр куыд у, уый тыххӕй ӕмӕ ма-иу дзы лӕвӕрдтой хъӕугӕ уынаффӕтӕ дӕр. Зӕгъӕм, иухатт ӕфсымӕр Рассел уыцы зынгзӕрдӕ хъусынгӕнджытӕн радта ахӕм уынаффӕ, зӕгъгӕ-иу райсомӕй дзӕбӕх бахӕрут, иуцасдӕры фӕстӕ-иу ануазут иу агуывзӕ ӕхсыр, тӕвд бон та-иу бануазут марожнӕимӕ хӕццӕ адджын дон.
Чиныгхӕсджытӕй йӕхицӕн ӕмбал чи агуырдта, хъусын кӕнынмӕ йемӕ чи цыдаид, ахӕм, уый-иу конгрессы рӕстӕг йӕ риуыл дардта бур лентӕ. Ног чиныгхӕсджытӕ-иу лӕггад кодтой, фӕлтӕрдджындӕр чи уыд, ахӕм хо кӕнӕ ӕфсымӕримӕ. Ӕмӕ куыд зыны, афтӕмӕй ногты ахӕм ӕххуыс ӕцӕгдӕр хъуыди. Иухатт иу ног чиныгхӕссӕг кӕмӕндӕр чингуытӕ куы лӕвӕрдта, уӕд афтӕ стыхст, ӕмӕ загъта: «Ахӕм чингуытӕ дӕ нӕ хъӕуы, нӕ?» Хорз у, ӕмӕ сӕ кӕмӕн лӕвӕрдта, уыцы сылгоймаджы бахъуыдысты, ӕмӕ фӕстӕдӕр сси нӕ хо.
Иу ӕфсымӕр хъуыдытӕ кодта, зӕгъгӕ мын ныр цы ӕхцаджын куыст ис, уым дарддӕр кусон ӕмӕ Хуыцауы хъуыддагӕн афӕдз 1000 доллӕры дӕттон, ӕви чиныгхӕссӕг суон. Уӕд ын загътой, зӕгъгӕ, Хуыцау иу ӕмӕ иннӕ хъуыддагӕн дӕр саргъ кӕндзӕн, фӕлӕ Хуыцауы хъуыддаджы дӕхӕдӕг куы архайай, уӕд стырдӕр арфӕдзинӕдтӕй схайджын уыдзынӕ. Мэри Хайндз чиныгхӕссӕгӕй лӕггад кӕныны тыххӕй загъта, зӕгъгӕ, уый у «ӕппӕты хуыздӕр мадзал, цӕмӕй фылдӕр адӕмӕн саразай ӕппӕты стырдӕр хорздзинад». Иу ӕфсӕрмыгӕнаг хо, Альбертӕ Кросби, загъта: «Алы бон дӕр ахуыр кӕнын, цӕмӕй чиныгхӕссӕджы куыст фылдӕр уарзон».
Уыцы зынгзӕрдӕ чиныгхӕсджытӕн сӕ куыст дарддӕр кӕнынц сӕ бирӕ байзӕддӕгтӕ – сӕ цот ӕмӕ, рӕстдзинад базонынӕн кӕмӕн баххуыс кодтой, уыдон. Кӕд уӕ хӕдзарвӕндагӕй чиныгхӕссӕг кӕнӕ пионер ничи уыд, уӕд хорз нӕ уаид, уӕ бинонтӕм нырӕй фӕстӕмӕ ахӕм хорз ӕгъдау куы фӕзынид? Уӕд сымах дӕр алы бон дӕр ахуыр кӕндзыстут ӕххӕстрӕстӕг лӕггад фылдӕр уарзыныл.
[Фиппаинӕгтӕ]
a 1931 азы фӕстӕ ном «чиныгхӕссӕг» ивд ӕрцыд «пионер»-ӕй.
b Уыцы фургонты тыххӕй лӕмбынӕгдӕр дзырд цӕудзӕн иннӕ номыртӕй иуы.
[Хицӕнгонд текст 32 фарсыл]
Ӕнӕмӕнг нӕ уыд, ӕмӕ сӕм стыр ахуырдзинад кӕнӕ стыр курдиӕттӕ уыдаид, йе та цӕмӕй зӕдты ӕвзагӕй дзурын зыдтаиккой
[Ныв 31 фарсыл]
Чиныгхӕссӕг А. У. Осей, Ганӕйы, 1930 азмӕ ӕввахс
[Нывтӕ 32 фарсыл]
Уӕлейӕ: чиныгхӕсджытӕ Эдит Кин ӕмӕ Гертруд Моррис, Английы, 1918 азмӕ ӕввахс Бынӕй: Стэнли Коссабум ӕмӕ Генри Нонкес, Иугонд Штатты; сӕ разы, кӕй апарахат кодтой, уыцы чингуыты афтид къоппытӕ