«Уым хӕхты къахдзыстут ӕрхуы»
Цалдӕр археологы Иудейӕйы ӕдзӕрӕг быдыры уынгӕг кӕмттӕ ӕмӕ лӕгӕттӕ куы сгӕрстой, уӕд бахӕццӕ сты, къӕдзӕхы фахсыл бӕрзонд ран цы лӕгӕт уыд, уырдӕм. Цымӕ дзы цымыдисагӕй исты разындзӕн, зӕгъӕм, Мард денджызы тыхтӕтты хуызӕн рагон къухфыстытӕ? Сӕхӕдӕг дӕр ӕнхъӕл нӕ уыдысты, афтӕмӕй ссардтой ӕцӕг хӕзнадон, фӕстӕдӕр ӕй схуыдтой Нахаль Мишмары хӕзнатӕ.
УЫЦЫ хӕзнатӕ ссардой 1961 азы мартъийы хъӕзӕй конд хъуымацы тыхтӕй. Ӕвӕрд уыдысты лӕгӕты къулы зыхъхъыры. Тыхтоны уыд иу-400 дзаумайы, сӕ фылдӕр уыдысты ӕрхуыйӕ конд. Уыдис дзы кадыхудтӕ, хицӕутты лӕдзджытӕ, мигӕнӕнтӕ, старцытӕ (уырыссагау «булава») ӕмӕ ӕндӕр хӕцӕнгӕрзтӕ. Райдианы 4:22 стихы Тувалкаины тыххӕй афтӕ фыст ис, «ӕрхуы ӕмӕ ӕфсӕйнагӕй арӕзта алыхуызон кусӕнгӕрзтӕ», зӕгъгӕ. Уымӕ гӕсгӕ, ахӕм дзауматӕ кӕй ссардтой, уый Библийы кӕсджытӕм цымыдисаг фӕкӕсдзӕн.
Уыцы мигӕнӕнтӕ чи ӕмӕ кӕм сарӕзта, уый фӕдыл бирӕ фарстатӕ ис. Фӕлӕ иу хъуыддаг бӕлвырд у: Библийы кӕй кой ис, уыцы бӕстӕты ӕрхуы къахын, тайын ӕй кӕнын ӕмӕ дзы алыхуызон мигӕнӕнтӕ аразын рагӕй фӕстӕмӕ дӕр хорз зыдтой.
ӔРХУЫ КӔМ КЪАХТОЙ, УЫЦЫ БЫНӔТТӔ ЗӔРДӔВӔРД ЗӔХХЫ
Зӕрдӕвӕрд зӕхмӕ бацӕуыны размӕ Моисей израилӕгтӕн загъта: «Уым хӕхты къахдзыстут ӕрхуы» (Дыккаг закъон 8:7–9). Археологтӕ Израилы ӕмӕ Иорданийы ссардтой, ӕрхуы кӕм къахтой ӕмӕ-иу ӕй кӕм батайын кодтой, бирӕ ахӕм рагон бынӕттӕ, зӕгъӕм, Файнан, Тимнӕ ӕмӕ Хирбат эн-Нахас. Цымӕ нын уыцы бынӕттӕ цы «радзурдзысты»?
Файнан ӕмӕ Тимнӕйы зӕхх уӕлӕнгай дзыхъхъытӕй зынгӕ дӕр нӕ кӕны. Уыдон сты, ӕппынкъаддӕр иу-2000 азы дӕргъы ӕрхуы кӕм къахтой, уыцы ӕрзӕткъахӕнты бынӕттӕ. Абон дӕр ма сӕ алывӕрсты фенӕн ис дуры къӕрттытӕ ӕрхуыйы муртимӕ. Раджы заманты ӕрзӕткъахджытӕ дурын мигӕнӕнтӕй ӕрхуы къахтой къӕдзӕхты, зынгӕ-иу кӕм кодта, ахӕм рӕтты. Куы ницыуал-иу дзы уыд, уӕд та-иу ӕфсӕйнаг мигӕнӕнтӕй арфдӕр ныкъкъахтой. Афтӕмӕй-иу лӕгӕттӕ фестырдӕр кодтой ӕмӕ-иу сарӕзтой арф ӕрзӕткъахӕнтӕ ӕмӕ тъунелтӕ. Ӕрзӕт куыд къахтой, уый тыххӕй нӕ бон у бакӕсын Библийы, Иовы чиныджы (Иов 28:2–11). Уый тынг зын куыст кӕй уыд, уый бӕрӕг у, нӕ эрӕйы 3-аг ӕнусӕй 5-ӕм ӕнусмӕ ромаг хицауад фыдгӕнджыты ӕмӕ ӕндӕр ахст адӕмы кусынмӕ Файнаны ӕрзӕткъахӕнтӕм кӕй ӕрвыстой, уымӕй.
Хирбат эн-Нахасы (нысан кӕны «ӕрхуы кӕлддзӕгтӕ») цы згъӕрсыгъдоны стыр кӕритӕ ис, уыдонмӕ кӕсгӕйӕ зӕгъӕн ис, ӕрзӕт дзы куы тайын кодтой, уӕд дзы стыр куыст кӕй цыди. Ахуыргӕндты хъуыдымӕ гӕсгӕ, ӕрзӕт уырдӕм ластой хӕстӕгдӕр ӕрзӕткъахӕнтӕй, зӕгъӕм, Файнан ӕмӕ Тимнӕйӕ. Цӕмӕй-иу ӕрхуы ӕрзӕтӕй ахицӕн кодтаиккой, уый тыххӕй-иу артыл сӕрмагонд мигӕнӕнты фӕрцы фу кодтой, цӕмӕй-иу йӕ тӕвд 1 200°C схызтаид ӕмӕ 8–10 сахаты дӕргъы ма фӕкъаддӕр уыдаид. 5 килӕйы-иу ӕрзӕт куы батайын кодтой, уӕд-иу дзы равзӕрд 1 килӕ ӕрхуы. Уый фӕстӕ-иу уыцы ӕрхуыйӕ скодтой алыхуызон мигӕнӕнтӕ.
РАГОН ИЗРАИЛЫ ӔРХУЫЙӔ ЦЫ АРӔЗТОЙ
Синайы хохы Йегъовӕ комкоммӕ загъта, цӕмӕй цатыры мигӕнӕнтӕй кӕцыдӕртӕ сарӕзтаиккой ӕрхуыйӕ, фӕстӕдӕр Иерусалимы кувӕндон дӕр сарӕзтой уыцы амындтӕм гӕсгӕ (Рацыд, 27 сӕр). Израилӕгтӕ, ӕвӕццӕгӕн, згъӕры куыст кӕнын Египетмӕ ацӕуыны размӕ дӕр зыдтой кӕнӕ та уыцы куыст кӕнын уым сахуыр сты. Египетӕй куы цыдысты, уӕд сызгъӕрин род скодтой. Стӕй цатыры лӕггадгӕнгӕйӕ цы мигӕнӕнтӕ хъуыд, уыдонӕй дӕр бирӕтӕ уыдысты ӕрхуыйӕ конд, зӕгъӕм, стыр аг, цуайнӕгтӕ, тебӕтӕ, белтӕ ӕмӕ фыдисӕнтӕ (Рацыд 32:4).
Израилӕгтӕ ӕдзӕрӕг быдыры, ӕвӕццӕгӕн, ӕрхуыйӕ хъӕздыг зӕхх Пуноны раз (абон хуыйны Файнан) куы уыдысты, уӕд райдыдтой хӕринаг ӕмӕ доны тыххӕй хъуыр-хъуыр кӕнын. Ӕмӕ сӕ Йегъовӕ бафхӕрдта – маргджын кӕлмытӕ сыл рауагъта ӕмӕ дзы бирӕтӕ амардысты. Израилӕгтӕ куы ӕрфӕсмон кодтой, уӕд Моисей Йегъовӕйӕн ныллӕгъстӕ кодта, ӕмӕ йын уӕд Йегъовӕ загъта, цӕмӕй ӕрхуы калм сарӕзтаид ӕмӕ йӕ бӕрзонд хъилыл бафидар кодтаид. Библийы кӕсӕм: «Ӕмӕ-иу калм кӕуыл фӕхӕцыд, уый-иу уыцы ӕрхуы калммӕ куы скаст, уӕд-иу удӕгасӕй баззад» (Нымӕцтӕ 21:4–10; 33:43).
ӔРХУЫ ПАДДЗАХ СОЛОМОНЫ РӔСТӔДЖЫ
Иерусалимы кувӕндоны бирӕ цыдӕртӕ уыд ӕрхуыйӕ конд
Паддзах Соломон Иерусалимы кувӕндоны ӕрхуыйӕ бирӕ цыдӕртӕ сарӕзта. Уыцы дзауматӕн сӕ фылдӕр скодта, йӕ фыд Давид сириӕгтыл куы фӕуӕлахиз, уӕд уырдыгӕй цы ӕрхуы рахаста, уымӕй (1 Азфыстыты 18:6–8). Зӕгъӕм, скодта «ӕрхуы денджыз» – 66 000 литры кӕм цыд ӕмӕ йӕ уӕз 30 тоннӕйы кӕмӕн уыд, ахӕм стыр тымбыл аг. Уыцы денджызы-иу уыди дон, цӕмӕй-иу уыцы донӕй сауджынтӕ сӕхи ӕхсадтаиккой (1 Паддзӕхты 7:23–26, 44–46). Сарӕзта ма дыууӕ стыр ӕрхуы цӕджындзы ӕмӕ сӕ сӕвӕрдта кувӕндоны бахизӕны. Цӕджындзтӕ уыдысты 8 метры бӕрзӕнд, цы сӕртӕ сын скодта, уыдоны бӕрзӕнд та уыд 2,2 метры. Мидӕгӕй цӕджындзтӕ уыдысты афтид, сӕ къулты фӕрстӕ уыдысты 7,5 сантиметры стӕвдӕн, сӕ фӕтӕн уыд 1,7 метры (1 Паддзӕхты 7:15, 16; 2 Азфыстыты 4:17). Ӕрмӕст ацы цалдӕр дзаумайы саразынӕн цас ӕрхуы бахъуыд, ууыл адӕймаг куы ахъуыды кӕны, уӕд дисы бафты.
Рагзаманты ӕрхуыйӕ конд дзауматӕ тынг арӕх уыдысты. Зӕгъӕм, Библийы бакӕсӕн ис ӕрхуыйӕ конд хӕцӕнгӕрзты, хъадаманты, музыкалон инструментты ӕмӕ дуӕртты тыххӕй (1 Самуилы 17:5, 6; 2 Паддзӕхты 25:7; 1 Азфыстыты 15:19; Псалом 107:16). Чырысти дӕр кодта «ӕрхуы» ӕхцайы кой, апостол Павел та дзырдта «ӕрхуыйы куыстгӕнӕг Алыксандры» тыххӕй (Матфейы 10:9; 2 Тимофеймӕ 4:14).
Археологтӕн ӕмӕ историктӕн нырма бирӕ куыст ис, цӕмӕй базоной, уыцы рӕтты уыйбӕрц ӕрхуы кӕцӕй уыд, стӕй сӕм Нахаль Мишмары хӕзнаты фӕдыл дӕр нырма бирӕ фарстатӕ ис. Фӕлӕ иу хъуыддаг бӕлвырд у, ӕмӕ уый Библийы дӕр фыст ис: израилӕгтӕ бынӕн цы зӕхх райстой, уый уыд «хорз зӕхх... ӕмӕ уым хӕхты къахтой ӕрхуы» (Дыккаг закъон 8:7–9).