ਫੁਟਨੋਟ

c ਯਹੂਦੀਆਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ) ਨਾਮਕ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ, ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਗ੍ਰੈੱਟਸ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਰੋਮੀ ਲੋਕ ਇਕ ਦਿਨ ਵਿਚ 500 ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਲੀ ਚਾੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਫੜੇ ਗਏ ਦੂਸਰੇ ਯਹੂਦੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਕੱਟ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਘੱਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਹਾਲਾਤ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨ? “ਪੈਸੇ ਦੀ ਕੋਈ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਖ਼ਰੀਦੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਆਦਮੀ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਘਟੀਆ ਤੋਂ ਘਟੀਆ ਖਾਣੇ ਅਰਥਾਤ ਘਾਹ ਦੇ ਰੁੱਗ, ਚਮੜੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਜਾਂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਅੱਗੇ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਗੰਦ-ਮੰਦ ਲਈ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੜਦੇ ਸਨ। . . . ਅਣਦੱਬੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਰਕੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਹੁੰਮਦਾਰ ਹਵਾ ਮਹਾਮਾਰੀਜਨਕ ਬਣ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਬੀਮਾਰੀ, ਭੁੱਖਮਰੀ, ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।”