ਫੁਟਨੋਟ

[ਸਫ਼ੇ 27 ਉੱਤੇ ਡੱਬੀ]

ਮਾਕਰੋਨਿਸੌਸ—ਇਕ ਖ਼ੌਫ਼ਨਾਕ ਟਾਪੂ

ਸਾਲ 1947 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1957 ਤਕ ਮਾਕਰੋਨਿਸੌਸ ਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਰਾਨ ਟਾਪੂ ਉੱਤੇ 1,00,000 ਕੈਦੀ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਗਵਾਹ ਵੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਕਾਰਨ ਉੱਥੇ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਗ੍ਰੀਕ ਆਰਥੋਡਾਕਸ ਚਰਚ ਦੇ ਪਾਦਰੀ ਹੀ ਸਨ ਜੋ ਗਵਾਹਾਂ ਉੱਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਹੋਣ ਦਾ ਝੂਠਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਉਂਦੇ ਸਨ।

ਮਾਕਰੋਨਿਸੌਸ ਟਾਪੂ ਤੇ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ “ਸੁਧਾਰਨ” ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਇਕ ਗ੍ਰੀਕ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: ‘ਇਕ ਆਧੁਨਿਕ ਦੇਸ਼ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇੱਥੇ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘਟੀਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਕੈਦੀਆਂ ਨਾਲ ਜ਼ਲੀਲ ਵਰਤਾਉ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਗ੍ਰੀਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀ ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।’

ਕੁਝ ਗਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਗੇ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਗਵਾਹ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਪੱਕੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦੇਸ਼ਧਰੋਹੀ ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਹੇਠ ਕੁਝ ਕੈਦੀਆਂ ਨੇ ਯਹੋਵਾਹ ਦੇ ਗਵਾਹਾਂ ਨਾਲ ਸਜ਼ਾ ਕੱਟਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸੱਚਾਈ ਸਿੱਖ ਕੇ ਅਪਣਾ ਲਈ।

[ਸਫ਼ੇ 27 ਉੱਤੇ ਤਸਵੀਰ]

ਮਾਕਰੋਨਿਸੌਸ ਦੇ ਜੇਲ੍ਹ ਟਾਪੂ ਤੇ ਮੀਨੋਸ ਕੋਕੀਨਾਕਿਸ (ਸੱਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਤੀਜਾ) ਤੇ ਮੈਂ (ਖੱਭੇ ਪਾਸਿਓਂ ਚੌਥਾ)

[ਸਫ਼ੇ 29 ਉੱਤੇ ਤਸਵੀਰ]

ਸਿੱਤਿਆ, ਕ੍ਰੀਟ ਵਿਚ ਇਕ ਗਵਾਹ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ