ਫੁਟਨੋਟ

a ਟਿੰਡੇਲ ਨੇ ਬਾਈਬਲ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਪੰਜ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦਾ ਨਾਂ “ਯੇਉਵਾ” ਵਰਤਿਆ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਦਲ ਗਈ ਅਤੇ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਵੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਮਿਸਾਲ ਲਈ, 1612 ਵਿਚ ਹੈਨਰੀ ਏਂਜ਼ਵਰਥ ਨੇ ਜ਼ਬੂਰਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦੇ ਵੇਲੇ “ਯੇਹੋਵਾਹ” ਵਰਤਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਸੰਨ 1639 ਵਿਚ ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਵਾਦ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦਾ ਨਾਂ “ਜਹੋਵਾਹ” ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੰਨ 1901 ਵਿਚ ਅਮੈਰੀਕਨ ਸਟੈਂਡਡ ਵਰਯਨ ਬਾਈਬਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਨੁਵਾਦਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ʼਤੇ “ਜਹੋਵਾਹ” ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ʼਤੇ ਇਹ ਇਬਰਾਨੀ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਆਇਆ ਸੀ।