Kareenan tan Kaligenan​—Say Nakaukolan

“Say bakal ed komaduamplon siglo so tinmultuloy a binmaleg a lalon sankaugsan, lalon makaderal, lalon makapasinagem ed amin a nengneng to. . . . Saray bomban impelag ed Hiroshima tan Nagasaki so angisampot ed sakey a bakal. Ginawa ra met a sigpot a mabitar ya ag-itayo lan balot nawalaan na sananey a bakal. Saya so leksion a nepeg a naaralan na too tan saray papangulo ed amin a pasen, tan manisia ak a sano satan so naaralan da et naromog da so sakey a dalan a mamaarap ed magnayon a kareenan. Anggapo la so arum a pampilian.”​—Henry L. Stimson, “The Decision to Use the Atomic Bomb,” Harper’s Magazine, Pebrero 1947.

SAMAN so sakey taon lambengat kayari inkaporma na Nasyones Unidas a sinalita nen Mr. Stimson, sekretaryo na bakal ed E.U. nen 1940-45, iray salitan walad tagey. Bueno, kayari na ngalngalin 40 taon, kasin say too so akaaral “na leksion”? Kasin agawaan na Nasyones Unidas a posibli so panggayaga yo ed bilay diad “maandin kareenan”? Akin, imanoen so mablin presyon imbayar na katooan ed bakal tan say impamparaan ed bakal nanlapulad Guerra Mundial II.

SAY GASTOS A TOO: Anto so gastos a too ed saray bakal nanlapulad Guerra Mundial II diad arap na saray sagpot na Nasyones Unidas diad pangitarok na kareenan? “Nanlapulad impandesyang na Guerra Mundial II, wala so 105 manunan bakal ([a binayaranan na] impatey na 1,000 odino onsulok ni a kada taon) ya agawa ed 66 a bansa tan teritorya. . . . Saray bakal nanlapulad 1945 so amatey na 16, milyon, lalon dakel ni ed limog na sibilyan nen say diad limog na saray armadon puersa. (Say impambilang, nagkalautla’d saray sibilyan, so aliwan kumpleto; anggapoy opisyal a kuritan a niyapiger diad kaslakan a bakal.)”​—World Military and Social Expenditures 1983 nen Ruth Sivard.

Diad tua, say kareenan tan kaligenan so ondudulas ya onaarawi​—say ibetbet na bakal so manpapalalo. Impaliwawa nen Sivard: “Nen 1950’s say promedio [bilang na bakal] so 9 ed sakey taon; nen 60’s, 11 ed sakey taon; tan nen 70’s . . . , 14 ed sakey taon.”

SAY SIKOLOHIKON GASTOS: Nanlapulad samay Hiroshima, say too so nambilay diad takot ed bakal nuklar. Akin, saray pigaran armas nuklar nen 1945 so dinmakel na 50,000 ed sankamundoan nen 1983. Tan lalon dakel ni so napapawala! Mapatnag, a singa unong ed bilang na armas nuklar tan saray nasyones a mangakayarian ed saratan so ondaraak, ontan met ed kaatapan na bakal nuklar. Anto, anggaman kuan, iray sikolohikon pambilay ed takot diad bakal nuklar?

Say libron Preparing for Nuclear War​—The Psychological Effects so onebat: “Say epekto na pambilay ed anino na armas nuklar ed saray panggegemtan tan ugali na saray ugugaw tan matatatken so maganat a mankaukolan na malaknab ya imbestigasyon . . . Nia so posiblen malaknab, mantutultuloy a gastos ed sosyedad tayo, ya onmumunat ed interes legan ya ontatatken iray kapolian. Anto so presyo na saray kugip na sakey ya ugaw?”

Peteg, saray tobonbalo so nagkalautlan natanek diad kakulangan na maligen ya arapen. Sakey ya agano nin impansakusak ed saray manaaral ya Australianon ugugaw a manedad na 10 ya anggad 12 taon so amawala na saray komenton singa say: “Sano siak so ombaleg isipen kon wala so sakey a bakal tan balang sakey ed Australia so ompatey.” Say mundo so nagagaygay​—walaray inatey a pinalsa ed amin a pasen, tan say EUA so naandipat ed dalin.” Masulok a 70 porsiento ed ugugaw so “analambit ed bakal nuklar a nayarin nagawa.” Saray managsukimat ed sosyal so natatakot a say kakulangan na maligen ya arapen so nayarin kabiangan a responsabli ed paulian-moak-lan-ompatey-natan ya awawey na dakel a tobonbalo, diad resultan panuusisa ed saray reklamo.

SAY EKONOMIKON GASTOS: Sakbay na kapegleyan-1930’s, say sankamundoan a gastos ed militar so ngalngalin $4.5 bilyon (E.U.) a kada taon. Balet nen 1982 say bilang so tinmagey ed $660 bilyon. Tan, a singa kabat yo la, mantutultuloy ya ombabaleg. Pian natulongan ed pamawala ed ontan iran gastos, impaliwawa na World Military and Social Expenditures 1983: “Kada minuto 30 ugugaw so ompapatey diad kakisiran na tagano tan manmuran bakuna tan kada minuto et say badyet na militar ed mundo so manasamel na $1.3 milyon ed kuarta na publiko.” (Kien mi so italiko.) Tan natan, diad duara nin taon, adampot to so $2 milyon a kada minuto.

Sano imanoen so mablin presyon imbayar na too ed bakal tan diad panagparaan ed bakal, sakey a bengatla so maseguro: Diad inkasikaton dili, ag-aromog na too so “dalan a mamaarap ed magnayon a kareenan.” Anggaman kuan, tepetan mo so inkasika: Kasin wala so dalan a mamaarap ed sankamundoan a kareenan tan kaligenan ed panaon tayo? Manlapud anton sengegan so panlapuan to? Kasin sikayo so onnengneng ed Nasyones Unidas? No andi, panon so pakagegemtan ed kareenan tan kaligenan?