Imanoen so Propesiya nen Daniel!

Kapitulo Katorse

Anguman so Pakabidbiran ed Duaran Arari

1, 2. (a) Antoy makasengeg a tinmulok si Antiochus IV ed saray ganggan na Roma? (b) Kapigan a nagmaliw a luyag na Roma so Sirya?

NILUBAK nen arin Antiochus IV na Sirya so Ehipto tan kinoronaan toy inkasikaton ari. Diad kerew nen Arin Ptolemy VI na Ehipto, imbaki na Roma si Embahador Caius Popilius Laenas diad Ehipto. Kaiba toy abalbaleg ya ulop na bapor tekep na ganggan ya impakseb na Senado na Roma ya onepas si Antiochus IV ed inkaari to ed Ehipto insan ontaynan ed satan a bansa. Diad Eleusis, diad paway na Alexandria, nanarap so ari na Sirya tan say embahador na Roma. Inkerew nen Antiochus IV ya ompanon ni ed saray managsimbawa to, balet ginulisan nen Laenas so paliber na ari insan to inkuan ed sikaton onebat nin unona sakbay ya ompaway ed gulis. Lapud abaingan, tinmulok si Antiochus IV ed ganggan na Roma kanian pinmawil ed Sirya nen 168 K.K.P. Kanian, anganggay irangan na Siryanon ari na amianen tan say Ehipsion ari na abalaten.

² Lapud manodomina ed saray pamaakaran diad Pegley Bukig, intuloy ya inimpluensiaan na Roma so Sirya. Kanian, anggaman pigaran arari ed dinastiya na Seleucid so nanuley ed Sirya kayari na impatey nen Antiochus IV nen 163 K.K.P., agda naukopaan so posisyon na “say ari na amianen.” (Daniel 11:15) Diad kaunoran nagmaliw so Sirya a luyag na Roma nen 64 K.K.P.

3. Kapigan tan panon a tinmalona so Roma ed Ehipto?

³ Say Ptolemaikon dinastiya ed Ehipto so nantultuloy a walad posisyon ya “ari na abalaten” ed masulok a 130 a taon kayari na impatey nen Antiochus IV. (Daniel 11:14) Diad bakal na Actium, nen 31 K.K.P., tinalo na manuley na Roma a si Octavian so nanulop iran puersa na unor a Ptolemaikon reyna​—si Cleopatra VII​—tan say inaro ton si Mark Antony. Kayari na impanbikkel nen Cleopatra ed tinmumbok a taon, nagmaliw met so Ehipto a luyag na Roma tan aliwa lan sikatoy ari na abalaten. Nen taon 30 K.K.P., inuleyan la na Roma so Sirya tan Ehipto. Nailaloan tayo kasi a wala niray pananguley a mangala ed betang ya ari na amianen tan say ari na abalaten?

Say Balon Ari so Angibaki na ‘Mankaukolan’

4. Akin a nailaloan tayon wala ni manuley a mangala ed pakabidbiran ed ari na amianen?

⁴ Sanen subol na 33 K.P., inkuan nen Jesu-Kristo ed saray babangatan to: “Sano nanengneng yo sirin so kadimlaan na kapalis, ya asalita nen propeta Daniel, a manal-alagey ed santo a pasen . . . saman la saray wala ed Judea ombatik ira komon ed saray palandey.” (Mateo 24:15, 16) Diad impangaon ed Daniel 11:31, pinasakbayan nen Jesus iray patumbok to nipaakar ed arapen a ‘makapadimlan bengatla a sengeg na pankibalatar.’ Niiter iyan propesiya a managlawi ed ari na amianen ed ngalngali 195 a taon kayari impatey nen Antiochus IV, say unor a Siryanon ari ya angala ed satan a betang. Seguradon wala ni sananey a manuley a mangala ed pakabidbiran ed ari na amianen. Siopa kasi itan?

5. Siopa so inmalagey ya ari na amianen, a sinmalat ed datin betang nen Antiochus IV?

⁵ Impasakbay na anghel nen Jehova: “Saman la onalagey naani ed pasen to [si Antiochus IV] so sakey a sumisingil na buis a palabasen to so gayaga na panarian [“marakep a panarian,” NW], balet dia ed loob na pigaran agew sikato so naderal naani, aliwa a lapu ed sanok, nisay bakal.” (Daniel 11:20) Say sakey ya “onalagey” ed onian paraan et apaneknekan a say inmunan Romanon emperador, ya Octavian, a sikato so atawag a Cesar Augusto.​—Nengnengen so “One Honored, the Other Despised,” ed pahina 248 na libron Daniel’s Prophecy!

6. (a) Kapigan a linmabas so ‘mankaukolan’ ed “say marakep a panarian,” tan antoy kaimportantian na saya? (b) Akin a nibagan si Augusto so inatey ya “aliwa a lapu ed sanok nisay bakal”? (c) Anton impanguman so agawa’d pakabidbiran ed ari na amianen?

⁶ “Say marakep a panarian” nen Augusto et laktipen toy ‘dalin a Parakep’​—say luyag na Roma a Judea. (Daniel 11:16) Nen 2 K.K.P., imbaki nen Augusto so ‘managkaukolan’ diad impangiganggan to na panagparehistro, odino sensus, anganko ta pian naamtaan toy populasyon et nausar to diad panagsingil na buis tan panagsundalo. Lapud sayan ganggan, linma ed Betlehem si Jose tan Maria pian manparehistro, a nansumpal ed inkianak nen Jesus diad satan a nipasakbay a pasen. (Miqueas 5:2; Mateo 2:1-12) Nen Agosto 14 K.P.​—‘dia ed pigaran agew’ odino agano ni kayari na impangiganggan ed panagparehistro​—inatey si Augusto diad edad a 76, aliwan “lapu ed sanok” na managpatey nisay “bakal,” noagta lapud sakit. Tuan anguman so pakabidbiran ed ari na amianen! Sayan ari so nagmaliw lan Empiryo na Roma ya ilalaman na saray emperador to.

‘Inmalagey so Sakey a Minudmora’

7, 8. (a) Siopay inmalagey ed betang nen Augusto ya ari na amianen? (b) Akin a say “galang na panarian” so kapilitan a niiter ed say sinmalat ed si Augusto Cesar?

⁷ Diad impangituloy ed propesiya, inkuan na anghel: “Dia ed pasen to [si Augusto] onalagey naani so sakey a too ya anggapo so kinenepeg to [“namudmora,” NW], a sikato so agda angiteran na galang na panarian; balet sikato onla naani ed panaon na deen, et gamoran to naani so panarian lapu ed pasirayew. Et saray manelap ya inayuraan nadelap ira naani ed arap to, tan nabuyak ira; on, ontan met so prinsipe na sipan.”​—Daniel 11:21, 22.

⁸ Say ‘sakey a namudmora’ et si Tiberio Cesar, say anak a laki nen Livia, mikatlon asawa nen Augusto. (Nengnengen so “One Honored, the Other Despised,” ed pahina 248 na libron Daniel’s Prophecy!) Kabusol nen Augusto iyan sioman ton laki lapud makapuy so ugali to insan agto labay a magmaliw ya onsublay a Cesar. Kapilitan a niiter ed sikato so “galang na panarian” kayari labat lay impatey na amin a nayarin onsalat. Tinagibi nen Augusto si Tiberio nen 4 K.P. insan to impatawir ed sikato so trono. Kayari na impatey nen Augusto, say 54-años a Tiberio​—samay minudmora​—‘inmalagey,’ ya angala ed pakayari ya emperador na Roma tan say ari na amianen.

9. Panon ya ‘agamoran nen [Tiberio] so panarian panamegley na inkaamuyot’?

⁹ “Pinolitika nen Tiberio,” kuan na The New Encyclopædia Britannica, “so Senado tan agto inyabuloy a sikatoy ingaran dan emperador ed ngalngali sakey bulan [kayari na impatey nen Augusto].” Inkuanto’d Senado ya anggapon balot noagta si Augusto so nayarin manakbat ed pananguley ed Empiryo na Roma tan kinerew to’d saray senador ya ipawil so republika diad pangimatalek ed satan a pakauley ed sakey ya ulopan na lalaki imbes ed sakey a too. “Lapud agda sinisia so imbaga to,” so insulat nen manag-awaran a Will Durant, “impatnag na Senado a singano sikatoy papagalangan da anggad impangawat ton siansia ed pakayari.” Inyarum nen Durant: “Pareho iran maong a man-arte. Labay nen Tiberio so paraan na pananguley nensaman, tano andi pinaliisan to komon itan; sikatoy tinakotan tan binusol na Senado, balet tinmakot iran mangiletneg lamet na sakey a republika, singa ed say dati, a kunwarin niletneg ed soberanon impandaragup.” Diad ontan, ‘agamoran nen [Tiberio] so panarian panamegley na inkaamuyot.’

10. Panon ya ‘abuyak so ayura na delap’?

¹⁰ ‘No nipaakar ed ayura na delap’​—saray puersa militar na kabangibang iran panarian​—inkuan na anghel: ‘Sikaray nadelap tan nabuyak.’ Sanen nagmaliw ya ari na amianen si Tiberio, say kaanakan ton si Germanicus Cesar so komandante na saray sundalo na Roma diad Rhine River. Nen 15 K.P., indaulo nen Germanicus iray puersa to sumpad si Arminius a palbayani na Aleman, et tinmalona met. Balet, baleg so abalang ed samet ya impanbiktorya, kanian kayari na satan et intunda nen Tiberio so pibabakal ed Alemanya. Imbes, diad impamalesa to na guerra sibil et nanggunaetan ton amperen so pankakasakey na saray tribu na Aleman. Inabobonan nen Tiberio so pananontonan nipaakar ed pandepensa ed arum a nasyon tan inyapasakey ton pinabiskeg iray ketegan to. Medyo tinmalona iyan pananontonan. Diad onian dalan ‘saray ayura na delap’ et akontrol tan ‘abuyak.’

11. Panon ya ‘abuyak so Pangulo na sipanan’?

¹¹ ‘Abuyak’ met ‘so Pangulo na sipanan’ a ginawa nen Jehova parad Abraham diad kabendisionan na amin a pamilya ed dalin. Si Jesu-Kristo imay Bini nen Abraham a nisipan ed satan a sipanan. (Genesis 22:18; Galacia 3:16) Nen Nisan 14, 33 K.P., inmarap si Jesus ed si Poncio Pilato diman ed palasyo na gobernador diad Jerusalem. Indalem na saray Judion saserdote si Jesus na panagliput sumpad emperador. Balet inkuan nen Jesus ed si Pilato: “Say panarian ko aliwa a taga dia ed mundo. . . . Say panarian ko agmanlapu dia.” Pian ag-ibulos na Romanon gobernador so anggapoy kasalanan a Jesus, inmeyag iray Judio: “No ibulos mo so sayan too, agto ka kaaro nen Cesar. Balang sakey a manggawa ed inkasikato ya ari mansalita na sumpa ed Cesar.” Kayari ran inkelyaw a pateyen si Jesus, inkuan da: “Anggapo so ari mi noag si Cesar.” Unong ed ley a “krimen sumpad ari,” a pinalaknab nen Tiberio et laktipen toy antokaman ya insulto ed Cesar, kanian inyawat nen Pilato si Jesus pian “nabuyak,” odino nipasak ed panamairapan a kiew.​—Juan 18:36; 19:12-16; Marcos 15:14-20.

Say Diktador et ‘Ginetma To Iray Getma To’

12. (a) Sioparay akimuyong ed si Tiberio? (b) Panon a nagmaliw si Tiberio a ‘mabiskeg panamegley na melag a nasyon’?

¹² Angipropesiya ni nipaakar ed si Tiberio, inkuan na anghel: “Kayari na nonong ya agawa ed sikato, sikato so managamil naani na panamalingo; ta sikato onsegep naani tan magmaliw naani a mabiskeg ed dagdaiset a too [“melag a nasyon,” NW].” (Daniel 11:23) ‘Akinonong’ iray membro na Senado na Roma ed si Tiberio unong ed niletneg a ganggan, kanian sikatoy pormal a nandependi ed sikara. Balet ta sikatoy managpalikdo, a diad tua et nagmaliw a ‘mabiskeg panamegley na melag a nasyon.’ Satan a melag a nasyon et say Bantay a Pretoriano na Romano, a mankakampamento ed saman diad asingger na saray bakor na Roma. Natatakot so Senado lapud kinaasingger na satan tan natulongan met si Tiberio a mangamper ed antokaman ya iyaalsa na ombaley sumpad pakauley to. Sirin, panamegley na 10,000 a bantay, nansiansian makapanyari si Tiberio.

13. Diad anton dalan a pinalumbasan nen Tiberio iray atateng to?

¹³ Mapropetikon inyarum na anghel: “Dia ed panaon na katalkan onla naani angga ed saray katabaan a pasen na luyag; et gawaen to naani so agginawa na saray atateng to tan agmet ginawa na saraya atateng na saray atateng to; sikato itayak to naani ed sikara so samsam, dinegkeman; tan kayamanan; on, nonoten to naani so saray isisipen to a sumpa ed saray salimbeng, angga ed sakey a panaon.” (Daniel 11:24) Main-inap si Tiberio tan dakel so impapatey to leleg na uley to. Lapud baleg so impluensia nen Sejanus, say komandante na Bantay Pretoriano, makapataktakot so unor a kabiangan na uley to. Diad kaunoran, si Sejanus so nan-inapan kanian sikatoy impapatey. Lapud inkaruksa to ed totoo, pinalumbasan nen Tiberio iray atateng to.

14. (a) Panon ya intayak nen Tiberio so “samsam, dinegkeman; tan kayamanan” ed amin a luyag na Roma? (b) Diad anton dalan ya apagalangan si Tiberio nen sikatoy inatey?

¹⁴ Balet, intayak nen Tiberio so “samsam, dinegkeman; tan kayamanan” ed saray luyag na Roma. Nen sikatoy inatey la, inmaligwas so amin a totoon inuleyan to. Agla makapabelat so buis, tan sikatoy mabunlok ed saramay lugar a maniirap. No pairapen na saray sundalo odino opisyal so siopaman odino mansasaol ira, nailaloan day pandusa na emperador. Apansiansia so kaligenan ed publiko lapud malet a panamemben ed pakayari, tan say maaligwas a sistema na komunikasyon so akatulong ed komersyo. Sineguro nen Tiberio ya anggapoy panaglabi tan mauksoy a nipakurang iray bengatla diad loob tan paway na Roma. Inmaligwas iray ganggan, tan apaabig iray totontonen nipaakar ed sosyedad tan moral lapud inlaknab na saray reporma ya inletneg nen Augusto Cesar. Ingen, ‘ginetma [nen Tiberio] iray getma to,’ a sikatoy deneskribe nen Romanon manag-awaran a Tacitus bilang mansimpisimpitan a too tan marunong a mankuankuanan. Sanen inatey si Tiberio nen Marso 37 K.P., sikatoy impasen dan diktador.

15. Antoy kipapasen na Roma diad kaunoran na inmunan siglo tan kagapo na komaduan siglo K.P.?

¹⁵ Saray sinmalat ed si Tiberio ya angako ed betang na ari na amianen et di Gaius Cesar (Caligula), Claudius I, Nero, Vespasian, Titus, Domitian, Nerva, Trajan, tan Hadrian. “Diad kaslakan,” inkuan na The New Encyclopædia Britannica, “intultuloy na saray sinmalat ed si Augusto iray administratibon pananontonan tan programa na panagpaalagey to, anggaman daiset so apasimbalo balet ta alabas a panangiparayag.” Impabitar ni na sayan libro: “Asabi na Roma so pantok na karlangan tan populasyon to diad kasampotan na pilimeron siglo tan kagapo na komaduan siglo.” Anggaman walay gulo ed saray ketegan na empiryo diad satan a panaon, agni agawa so nipasakbay a pilaban to ed ari na abalaten anggad nen komatlon siglo K.P.

Atenyeg ya Onsumpa ed Ari na Abalaten

16, 17. (a) Siopay angala ed inkabetang ya ari na amianen ya atukoy ed Daniel 11:25? (b) Siopay tinmalindeg ya ari na abalaten, tan panon iyan agawa?

¹⁶ Intuloy na anghel na Dios so propesiya, a kuanto: “Tenyegen to [say ari na amianen] naani so pakapanyari tan kakpelan to a sumpa ed ari na abalaten pati sakey a baleg ya inayuraan; et say ari ed abalaten mibakal naani ed bakal a pati sakey a sankabalegan tan mabiskeg ya inayuraan, balet sikato [say ari na amianen] agnaani ontalindeg; ta nonoten da naani so saray pamalingo, a sumpa ed sikato. On, sikara a mangan na saray masamit a kanen sikato naani bagbagen da, et say inayuraan to onkayat naani a singa delap; et dakel so nipasag a napatey.”​—Daniel 11:25, 26.

¹⁷ Ngalngali 300 a taon kayarin ginawa nen Octavian so Ehipto a luyag na Roma, inala nen Romanon Emperador Aurelian so inkabetang ya ari na amianen. Leleg to, inukopaan met nen Reyna Septimia Zenobia ed kolonya na Roma a Palmyra so inkabetang ya ari na abalaten.a (Nengnengen so “Zenobia​​—The Warrior Queen of Palmyra,” diad pahina 252 ed libron Daniel’s Prophecy!) Sinakop na armada na Palmyra so Ehipto nen 269 K.P. ya impasen a satan so kayarian na Roma. Kinaliktan nen Zenobia a nagawan manunaan a syudad so Palmyra diad bukig tan kaliktan ton uleyan iray mamabukig a luyag na Roma. Apagaan si Aurelian lapud pilalek nen Zenobia, atenyeg so ‘pakayari to tan puso to’ a labanan si Zenobia.

18. Antoy nansumpalan ed labanan di Emperador Aurelian, say ari na amianen, tan Reyna Zenobia, say ari na abalaten?

¹⁸ Bilang sakey a pananguley ya indauloan nen Zenobia, say ari na abalaten et ‘sinagyat toy inkasikato’ a mibakal sumpad ari na amianen a “sakey a sankabalegan tan mabiskeg ya inayuraan” ya indaulo na duaran heneral, di Zabdas tan Zabai. Balet kinobkob nen Aurelian so Ehipto insan inggapo toy inlusob ed Asia Minor tan Sirya. Atalo si Zenobia diad Emesa (natan et Homs), kanian sikatoy pinmawil ed Palmyra. Sanen kinobkob nen Aurelian itan a syudad, masebeg ya inyagel nen Zenobia itan balet ta agtinmalona. Sikato tan say anak ton laki so binmatik ed Persia, balet ta narel ira na saray Romano diad Ilog Eufrates. Insuko na saray taga-Palmyra so syudad da nen 272 K.P. Agpinatey nen Aurelian si Zenobia, imbes ginawa ton manunaan a nenengnengen ed mananalon libot to ed intiron Roma nen 274 K.P. Sikatoy nagmaliw a matrona ed Roma anggad impatey to.

19. Panon ya abagbag si Aurelian ‘lapud saray getma sumpad sikato’?

¹⁹ Si Aurelian et ‘agtinmalindeg lapud saray getma sumpad sikato.’ Nen 275 K.P., sikatoy linmusob ed saray Persiano. Leleg a sikatoy manaalagar diad Thrace pian baliwen iray mainget a dadalanan na danum diad Asia Minor, saramay ‘angan ed kanen to’ so nanggetma a sumpad sikato pian itarok ed ‘kabagbag’ to. Labay ton dusaen so sekretaryo ton si Eros lapud panagsaol. Balet, pinalsipika nen Eros so listaan na kangaranan na saray opisyal a nigeter lan pateyen. Nen anengneng da iyan listaan et nankokomplot iray opisyal pian sililiput dan pateyen si Aurelian.

20. Panon a ‘nitakos’ so ‘puersa militar’ na ari na amianen?

²⁰ Ag-angangga so karera na ari na amianen diad impatey nen Emperador Aurelian. Sinmublay so pigaran Romanon manuley. Sinmabi so panaon a walay emperador ed sagur tan emperador ed bukig. Diad panangidaulo na sarayan lalaki say ‘puersa militar’ na ari na amianen et ‘nitakos,’ odino ‘nitaytayak,’b tan dakel so ‘inatey a nipasag’ lapud inlubak na saray tribu na Aleman a nanlapud amianen. Nilusob na saray Goth iray ketegan na Roma nen komapat a siglo K.P. Nantutumbokan iray inlubak. Nen 476 K.P., inekal nen Odoacer a pangulo na Aleman so unor ya emperador a manuuley ed Roma. Diad kagapo na komanem a siglo, say Empiryo na Roma ed sagur so abuyak la, tan saray ari na Aleman so nanuley ed Britanya, Gaul, Italya, Amianen ya Aprika, tan España. Say mamabukig a kabiangan na empiryo so nansiansia anggad koma-15 a siglo.

Naapag so Baleg ya Empiryo

21, 22. Antoran pananguman so intarok nen Konstantino nen komapat a siglo K.P.?

²¹ Anggaman agla niiter so agnakaukolan iran detalyi nipaakar ed inkagba na Empiryo na Roma, a nantultuloy ed pigaran siglo, intuloy ya impasakbay na anghel nen Jehova iray inlusob na ari na amianen tan ari na abalaten. Balet, diad panrepason magano ed saray inkagawa’d Empiryo na Roma, natulongan itayon nibiig so duaran manlalaslasan ya arari ed saginonor a panaon.

²² Nen komapat a siglo, inyabuloy nen Romanon Emperador Konstantino a bidbiren na Estado so apostatan Inkakristiano. Inorganisa tan personal to ni ingen ya indaulo so konsilyo na iglesia diad Nicaea, Asia Minor, nen 325 K.P. Diad saginonor, manlapud Roma et inyalis nen Konstantino so ayaman na emperador dia ed Byzantium, odino Constantinople, a ginawa to itan a syudad a balon kabisera to. Nantultuloy so Empiryo na Roma diad pananguley na sakey ya emperador anggad impatey nen Emperador Theodosius I, nen Enero 17, 395 K.P.

23. Anton inkaapag ed Empiryo na Roma kayari na impatey nen Theodosius? (b) Kapigan angangga so Mamabukig ya Empiryo? (c) Siopa so nanuley ed Ehipto nen 1517?

²³ Kayarin inatey si Theodosius, say Empiryo na Roma so nan-apagan na ilalak to. Inala nen Honorius so bandad sagur, si Arcadius so bandad bukig, a say Constantinople so kabisera to. Saray luyag a Britanya, Gaul, Italya, España, tan Amianen ya Aprika so kabiangan na bandad sagur. Saray luyag a Macedonia, Thrace, Asia Minor, Sirya, tan Ehipto so kabiangan na bandad bukig. Nen 642 K.P., asamsam na saray Saracen (Arabo) so Alexandria, say kabisera na Ehipto, tan say Ehipto so nagmaliw a luyag na saray caliph. Nen Enero 1449, si Konstantino XI so nagmaliw ya unor ya emperador ed bukig. Kinobkob na saray Turkon Ottoman so Constantinople nen Mayo 29, 1453 diad panangidaulo nen Sultan Mehmed II, angangga la so Mamabukig ya Empiryo na Roma. Nen 1517 say Ehipto so nagmaliw a luyag na saray Turko. Balet, asabi panaon et sayan dalin na kadaanan ya ari na abalaten so uleyan na sananey ya empiryo a manlapud sagur.

24, 25. (a) Unong ed pigaran manag-awaran, antoy agawa nen ginmapoy Masanton Empiryo na Roma? (b) Anton siansia so agawa ed titulon “emperador” na Masanton Empiryo na Roma?

²⁴ Linmesa ed sagur a kabiangan na Empiryo na Roma so Katolikon obispo na Roma, si Papa Leo I, a nibantog lapud impilit toy pakauley na papa nen komaliman siglo K.P. Asabi panaon, inako na papa so pangorona ed emperador ed bandad sagur. Agawa iya diman ed Roma nen Krismas na 800 K.P., sanen kinoronaan nen Papa Leo III si Frankon Arin Charles (Carlomagno) ya emperador na balon Mamasagur ya Empiryo na Roma. Nipawil lamet na sayan koronasyon so inka-emperador na Roma tan unong ed arum a manag-awaran, saya so tanda na gapoan na Masanton Empiryo na Roma. Manlapu la’d saman niwalay Mamabukig ya Empiryo tan diad sagur et say Masanton Empiryo na Roma, a namparan mankuan a Kristiano.

²⁵ Diad inlabas na panaon, apaneknekan a makapuy a manuley iray sinmalat ed si Carlomagno. Wala ni ingen so panaon ya anggapoy emperador. Leleg to, sinakop nen Arin Otto I na Aleman so dakel a kabiangan na amianen tan sentral a pasen na Italya. Improklama toy inkasikaton ari na Italya. Nen Pebrero 2, 962 K.P., kinoronaan nen Papa Juan XII si Otto I ya emperador na Masanton Empiryo na Roma. Say kabisera to et diad Alemanya, tan saray emperador et Aleman, ontan met ed maslak iran uuleyan da. Limaran siglo ed saginonor, agamoran na Austrianon pamilya na Hapsburg so titulon “emperador” ya anggad mansamposampot laran taon na Masanton Empiryo na Roma.

Napatnagan Lamet so Duaran Arari

26. (a) Anto so nibaga nipaakar ed impangangga na Masanton Empiryo na Roma? (b) Siopay linmesan ari na amianen?

²⁶ Pinangangga nen Napoléon I so Masanton Empiryo na Roma sanen agto binidbir so inkiwala na satan kayari na impanbiktorya to ed Alemanya nen taon 1805. Lapud agto niyagel so korona to, inmekal si Emperador Francis II ed puesto to bilang emperador na Roma nen Agosto 6, 1806, tan amawil ed say nasyonal a gobierno to bilang emperador na Austria. Kayari na 1,006 a taon, angangga so Masanton Empiryo na Roma​—ya inletneg nen Leo III, sakey a Romano Katolikon papa, insan si Carlomagno, a Frankon ari. Nen 1870, say Roma so nagmaliw a kabesira na panarian na Italya, a biig ed Vatican. Diad tinmumbok a taon, say empiryo na Aleman so ginmapo’d si Wilhelm I a tinawag a cesar, odino kaiser. Kanian say modernon agew ya ari na amianen​—say Alemanya​—so walad eksena na mundo.

27. (a) Panon a nagmaliw so Ehipto a sakop na Britanya? (b) Siopay tinmalindeg ya ari na abalaten?

²⁷ Balet siopa so modernon agew ya ari na abalaten? Ipanengneng na awaran a say Gran Britanya so nagmaliw ya empiryon pakayari nen koma-17 siglo. Lapud ta labay ton patundaen so rota na negosyo na Britanya, kinobkob nen Napoléon I so Ehipto nen 1798. Binmetag so guerra, et pinuersa na alyansa na Britanya-Ottoman so Pranses ya ontaynan ed Ehipto, say abidbiran ya ari na abalaten diad kagapo na labanan. Diad tinmumbok a siglo, pinmalalo so impluensia na Britanya diad Ehipto. Kayari 1882, say Ehipto so nagmaliw a teritorya na Britanya. Sanen binmetag so Guerra Mundial I nen 1914, kayarian na Turkey so Ehipto tan inuleyan na khedive, odino viceroy. Balet, kayari impimuyong na Turkey ed Alemanya ed satan a guerra, inekal na Britanya so khedive tan indeklara toy Ehipto bilang sakop na Britanya. Lapud nankalkalna so siglaotan da, say Britanya tan Estados Unidos na Amerika so nagmaliw ya Anglo-Amerikanon Sankamundoan a Pakayari. Sikaran dua so nagmaliw ya ari na abalaten.

(Ituloy ed ontumbok a paway.)

[Saray paimano ed leksab]

ANTO SO ATEBEK YO?

• Siopan Romanon emperador so inmunan inmalagey ya ari na amianen, tan kapigan so impangibaki to na ‘mankaukolan’?

• Siopay tinmalindeg ya ari na amianen kayari nen Augusto, tan panon ya ‘abuyak so Pangulo na sipanan’?

• Antoy nansumpalan na labanan di Aurelian ya ari na amianen tan si Zenobia ya ari na abalaten?

• Antoy nagmaliwan na Empiryo na Roma, tan antoran pakayari so tinmalindeg a duaran arari diad anggaan na koma-19 a siglo?

[Tsart sa pahina 27]

ARARI DIAD DANIEL 11:20-26

Daniel 11:20 Augusto

Daniel 11:21-24 Tiberio

Daniel 11:25, 26 Aurelian Reyna Zenobia