Uley na Klero—Kasin Sikato So Ebat?
SARAY totoo ed sankamundoan so naksawan la ed ag-inkahustisya, kapapairap, tan inkabulok ed pulitika. Kaliktan da so bengatlan magmaong a singa mapatnag diad saray sagpot dan manalat ed saray papangulo na pulitika. Balet saray balon papangulo so mataltalag no bilang nagawaan da so pangitarok ed totoo diad inkakontento.
Isipen na arum a say uley na klero so mansumpal ed magmaong a gobierno. Manisia ran saray klero so makapangitarok na maridios iran kalidad ed saray kurang na gobierno. Nayarin saya so wala ed kaisipan a si kleron Marion (Pat) Robertson, a tinmagam ed inkapresidente ed E.U. nen 1988, so angipikasin “saray maridios a totoo” so manalo ed pulitikal ya inkabetang. Balet ta kasin saya so peteg ya ebat na pankaukolan ed magmaong iran manuley?
Sanen Inuleyan na Klero So Europa
Kaleganan na Edad Medya, say klero so awalaan na balbaleg a pakayarin sekular. Akin, nayarian na saray papa a koronaan tan paepasen-ed-trono iray arari! Nen 800 K.P., kinoronaan nen Papa Leo III so Prankisan arin Carlomagno bilang imperador na Masanton Imperyo na Roma. Diad sanlibon taon, sayan imperyo so angirepresenta ed impantekep na Iglesia tan Estado, tan kaleganan na satan a panaon et nanggayagaan na klero so nanduruman kabaleg na pakayari ed sekular a pakauley.
Ginmapo nen koma-11 a siglo, say inkapapa so angayakup ed inkabetang na pangulo ed Europa. Diad sayan pamaakaran, ibabaga na The Columbia History of the World, ya insulat nen John Garraty tan Peter Gay: “Say iglesia so sankabalgan a gobierno na Europa.” Inkuan met na sayan libro a say iglesia so makayarin “mangipabtang na lalon mapulitikan pakayari nen say anggan dinan nin arum a gobierno ed Sagur.” Anto so kipapasen na totoo ed leksab na uley na klero?
Anggapo so bulos a mandayew ed panliketan to odino mangibalikas ed saray opinyon a misumlangan ed klero. Sayan panameget na klero so amalesa na kakebbiewan ed interon Europa. Inletneg na iglesia so Inkisisyon diad pangerep ed sinansakey a manalin mangitandoro na duman panmoria. Impasen iran irehis, sikara so indunget ed saray inkisidores, ya amairap ed sikara diad pankumpisar. Mabetbet, saramay aromogan a nankasalanan so pinoolan ed palitek.
Nipaakar ed uley na klero ed Espanya, ibabaga na The Columbia History of the World: “Saray bakal tan say krusadan ideolohya so angitekep ed sakey ya ortoduks tan makapasanok ya aristokrasya tan klero ya amemben ed amin a renda na pakayari ed estado. Say matudion bilay so nilupoy na panagsensor tan say Inkisisyon, a nausar a sumpad siopaman a manprotesta a sumpad balanglan opisyal a teolohya odino totontonen na estado.”
Diad libro ton The Age of Faith, inkuan nen Will Durant: “Diad panggawa na amin a panangipalugar a kinaukolan ed sakey a manag-awaran tan inabuloyan ed sakey a Kristiano, iranko mi so Inkisisyon, a dingan na saray bakabakal tan panamasegsegang ed panaon tayo, a bilang sakey ed sankabilungetan a batek ed kuritan na katooan, a mangipaparungtal na inkaruksa ya agkabat ed anggan dinan ya ayep.” Diad Edad Medya, say uley na klero et kabaliksan to so kaderal na amin iran personal a kawayangan.
Kasin si John Calvin a Protestanten repormador so miduma ed saray Katolikon klero? Bueno, imanoen so agawa sanen si Michael Servetus so binmatik a nanlapud panamasegsegang na kleron Espanyol tan sikato so inerel ed Geneva, Switzerland. Diman, si Calvin so angiletneg na sakey a komunidad a sikato tan saray ministros to so nanuley ed absoluton pakayari. Lapud ag-impangawat nen Servetus ed Trinidad, agegemtan nen Calvin iman so pinmaliis ed Inkisisyon. Si Servetus so kinondena ed patey nisesengeg ed inkairehis tan sikato so pinoolan ed palitek. Sirin impanengneng nen Calvin so parehon inkamapeget a singa saray Katolikon klero.
Kasin say impanguley na klero ed saray sekular a gobierno et nankabaliksan na kareenan ed saray totoo diad Europa? Andi, peteg. Imbes a nanggayagaan da so kareenan, sikara so nantepel ed saray taon na bakabakal ya insugsug-na-klero. Inlunsa nen Papa Urban II so Inmunan Krusada tan sirin ginmapo so sakey a serye na bakabakal a nanlayon ed 200 taon. Nagkalalo ni, saray bakabakal a sinungloran-na-klero a sumpad totoon impasen ya irehis so nansumpal ed impatey na saray nilibulibon lalaki, bibii, tan ugugaw.
Kasin say uley na klero so amunas ed kabulokan? Andin balot. Say libron A History of the Modern World, nen R. R. Palmer tan Joel Colton, so angikuan: “Ompapalalon say bilay na iglesia so pinikelkel na kuarta. Anggapo so anisia ed panuksok; balet amin so mikabat a dakel ed saray atatagey a lalaki-na-iglesia (singa saray dakerakel ya ataragey iran opisyales a sibil ed saman ya agew) so nayarin apasuksokan.” Say inkabulok ed limog na saray klero so kaslakan a reklamo.
Kasin say uley na klero so nansumpal diad impangabagey ed kabanyakan a totoo? Andin balot. Alimbawa, imanoen so agawa sanen si Kardinal Richelieu na Pransya so angontrol ed kurang na gobierno kaleganan na uley nen Louis XIII. Say libron The History of the Nations, ya insulat nen Henry Cabot Lodge, so mangibabagan say “totontonen [nen Richelieu] so nibase diad inkaderal na saray kawayangan na Pranses.”
Diad Mexico legan na koma-17 siglo, saray baley na Indian so mabetbet ya inuleyan na klero. Unong ed libron Many Mexicos, nen Lesley Simpson, impasen na klero so panaglewetan a puesto ya “agnipukay a katulongan diad pangitanem tan pamasiansia na Kristianon birtud, tan ontan met diad pananusa ed saray impakasumlang ed sekular.”
Saray libro na awaran sirin so nanggawa ed sikatayon makayarin mangusisa ed kuritan na impanuley na klero diad inlabas na saray siglo. Anto so ipaparungtal na satan a kuritan? Makapakebbiew ya agpanangimano ed liket, kaabigan, tan kawayangan na saray kabanyakan a totoo. Peteg, say uley na klero so agnasungdoan a despotismo. Singa insulat nen Daniel Defoe ed kimey ton The True-Born Englishman: “Tan diad amin na saray bakbak ya akaayewan na katooan, say eklesiastikon maruksan pananguley so sankaugesan.”
Mapatnag, sirin, say uley na klero so aliwan ebat ed pankaukolan na too a para ed magmaong a gobierno. Sirin, siopa so nayarian tayon teplegan? Say ebat so nadampot na siopaman, a singa nanengneng tayo.
[Litrato ed pahina 4]
Impanengneng nen Protestanten Calvin so parehon inkamapeget a singa say Katolikon klero
[Credit Line]
Kortesiya na Trustees of the British Museum