Kasin Agnapaliisan Iray Bakal?

SAY bakal so sakey a makapagonigon a kabiangan na balita. Saraman a report na inkaruksa so talagan sengegay kapagaan mo. Balet angangko ta saraya met so manggawa ed sikan manumameng no akin a saray pansisiblangan so nepeg a resolbien diad pangusar na saray armas? Kasin agbalot naaralan na totoo so manbilay a mareen?

Say remedyo para’d bakbak na bakal et ompatnag a lalon mairap ya anapen nen say tambal para’d AIDS. Legan na koma-20 siglo, say intero iran nasyon so inpandaragup para’d bakal, minilyon a lalaki so imbaki ed guerra, tan nilasus a syudad so akusbo. Ompatnag ya anggapoy anggaan na panpapateyan. Sakey a maaligwas a komersyo na armas so mamapaseguro ed saray armada na mundo​—tan saray gerilya—​so mantultuloy a makapataktakot so epekto to.

Legan a magmamaliw a lalon makapatey iray armas ed bakal, ondarakel a tuloy so bilang na saray atigway. Masulok a kapaldua ed 65 milyon a sundalo ya akilaban nen Guerra Mundial I so inatey odino asugatan. Ngalngalin 30 taon ed saginonor, duara labat a bomba atomika so amatey na masulok a 150,000 sibilyan ya Hapon. Nanlapulad Guerra Mundial II, saray panlalaban so nagagawa la ed lokal. Anggaman kuan, saratan so makapatey, nagkalautla ed saray sibilyan, a natan et tutugyopen to so 80 porsiento na saray atigway.

Misuniyan, sayan palanit a panpapateyan so agawa ed panaon ya agnaparaan iran sagpot pian isebel so bakal bilang panresolbi ed saray siblangan na nasyones. Diad agano nin impangangga na Cold War, dakel so maniilalo ya onlesa so sakey a balo, mareen ya uksoy na mundo. Anggaman ontan, siansian kugkugip so sankagloboan a deen ed kapiganman. Akin?

Biolohikon Pankaukolan?

Ibabaga na arum a manag-awaran tan antropologo a saray bakal so agnapaliisan​—kapilitan ni ingen—​lapu lambengat ta saratan so kabiangan na kalkalnan ombubulaslas a pipupuligesgesan pian manbilay. Lapud naimpluensyaan na ontan a panagnonot, say manag-analisa na militar a si Friedrich von Bernhardi so angisangsang nen 1914 a say bakal so ilalaban “diad interes na biolohiko, sosyal, tan moral ya iyaaligwas.” Say teorya et say bakal so sakey konon panangekal na maleletey iran indibidual odino nasyon, bangta ititilak iray sankabiskegan.

Say ontan ya argumento so agbalot manligliwa ed minilyon ya abalo tan inulila na bakal. Nilikud a mabanday ed moral, ibabaliwa na sayan kaisipan iray maruksan kapetegan na modernon panbabakal. Say machine gun so agmanrerespeto ed saray mabiskeg, tan say bomba so manederal ed saray mabiskeg pati ed saray maletey.

Lapud pangibabaliwala ed saray makapaermen a leksion ed inkuan ya inmunan guerra mundial, inambisyon nen Adolf Hitler so panugyop na sakey a mabiskeg a rasa diad panamegley na militar a panangubkob. Diad libro ton Mein Kampf, insulat to: “Say katooan so nagmaliw a baleg ed maandon pipupuligesgesan, tan diad maando lambengat a kareenan so katawtaw na satan. . . . Saray mabibiskeg so nepeg a mandomina tan agmitoyaw ed saray maletletey.” Kanian, imbes a napabiskeg so katooan, imbagat nen Hitler so minilyon iran bilay tan dineral so interon kontinenti.

Ingen, no say bakal so aliwan kapilitan ed biolohiko, anto so mamaskar ed katooan nipaakar ed dilin-kadederal? Antoran puersa so manadagdag ed nasyones ed onian “komersyo na barbaro”?a Diad onggendan et nipanengneng so listaan na pigara ed manunan mangaamper ed sankaabigan iran gunaet na saray manangiletneg-na-deen.

Saray Sengegan na Bakal

Nasyonalismo. Mabetbet ya itatandoro na saray pulitiko tan heneral, say nasyonalismo so sakey ed makapanyarin tuloy iran puersa a mangiyaalibansa na bakal. Dakel a bakal so nigapo pian nasalimbengan so “nasyonal iran interes” odino nidepensa so “kagalangan na nasyon.” Sano ontalona so mentalidad a say bansak so susto odino andi, anggan say diretsaan ya ilulusob so nikatunongan bilang sakey ya aksion a maneral ed saray armas na kabusol mo sakbay dan usaren itan sumpad sika.

Panbubusolan na saray rasa. Dakel a bakal ed sakey a rehyon so ginmapo tan pinarngat na abayaglan panbubusolan ed baetan na saray rasa, tribu, tan saray grupo na rasa. Saray makapakebbiew a sibil a bakal ed datin Yugoslavia, diad Liberia, tan diad Somalia so agano niran alimbawa.

Panlalaslasan ed ekonomya tan militar. Kalegana’y panaon na kuanmono kareenan sakbay na Guerra Mundial I, saray pakayari ed Europa so talagan amabaleg na saray armada ra. Say Alemanya tan Gran Britanya so akibabali ed pilalaslasan ed panaggaway bapor a para’d bakal. Lapud kada manunan nasyon ya alanor ed pateyan so anisian diad kaunoran et say bakal so onlaknab ni so pakayari to tan mangitarok na kageba ed saray ekonomikon gungguna, saray kondisyon so akaparaan la para’d panlalaban.

Relihyoson balingaan. Nagkalautla sanen adagdag na saray pangapag-apag ed rasa, saray relihyoson pandurumaan so makapawala na sakey a mapeligron impanlaok. Saray panlalaban ed Lebanon tan Mamaamianen ya Ireland, ontan met ed saray bakal ed baetan na India tan Pakistan, so manlalapud relihyoson panbubusolan.

Sakey ya agnanengneng a managsugsog ed bakal. Ipaparungtal na Biblia a “say dios na saya’n panaon,” si Satanas a Diablo, so lalon aktibo natan nen kapiganman. (2 Corinto 4:4) Walaan na baleg a sanok tan walaan lambengat na ‘daiset lan panaon,’ sikato so manasagyat na saray kondisyon, pati saray bakal, a mamapauges ed pakaskasin kipapasen na dalin.​—Apocalipsis 12:12.

Saratan a manunan sengegan na bakal so agmainomay ya ekalen. Masulok a 2,000 taon ed apalabas, inkuan nen Plato a “saray inatey labat so akanengneng ed pangangga na bakal.” Kasin say makapaermen a sinalambit to so ampait a katuaan a nepeg tayon aralen ya aksobien? Odino kasin walaan tayo na katunongan a manilalo a nasabi panaon et wala so mundon andian na bakal?

[Saray paimano ed leksab]

[Picture Credit Line ed pahina 2]

Apis: John Singer Sargent’s painting Gassed (detalye), Imperial War Museum, London

[Picture Credit Line ed pahina 3]

Instituto Municipal de Historia, Barcelona