Say Pangekebbiew na Nuklear—Kasin Angangga La?
“SAY kareenan ed Dalin et singa nagkalalon posibli natan nen say anggan dinan a panaon nanlapulad Guerra Mundial II.” Sayan optimistikon palbeng na sakey a reporter nen 1989 so nibasi ed katuaan a say makatantanda iran paknaan ed panamawas na armas tan ag-iilaloan iran mapulitikal a gulo diad kaunoran et amasampot ed Cold War. Balet kasin say panangebbiew na nuklear, a pakapatnagan a tuloy na komprontasyon na saray datin superpower, so mangangga met? Talaga ta’n nadadampot la so magnayon a kareenan tan kaligenan?
Saray Kapeligroan ed Maples ya Idarakel
Nen panaon na Cold War, legan a maniilalo ed inka-simbang na gewgew pian napansiansia so kareenan, nanpapakna iray superpower ya iyabuloy so pamaaligwas ed nuklear a pikakabat diad pangegemtan na saray mareen a paraan balet ta pegetan so pangusar ed saya diad pangetar ed bilang na nasyones a manggagawa na saray nuklear ya armas. Nen 1970 say Nuclear Nonproliferation Treaty so inmipekto; diad saginonor et satan so pinekderan na ngalngalin 140 iran nasyon. Ingen, saray nasyon a makayarin manggawa na nuklear iran armas, a singa say Argentina, Brazil, India, tan Israel, so ag-inmabuloy a manpirma anggad sayan agew.
Anggaman ontan, nen 1985 sananey a nasyon a makayarin manggawa na nuklear ya armas, say North Korea, so nanpirma. Kanian sanen inyanunsyo to so isener to ed paknaan nen Marso 12, 1993, natural labat a say mundo so asigensigen. Impaimano na magasin a balita ed Aleman a Der Spiegel: “Say pasantabi na isener manlapud Nuclear Nonproliferation Treaty so mamapawala na sakey a basiyan: Wala la natan so pakakebbiewan ed laslasan ed nuklear iran armas, onggapo ed Asia, a nayarin magmaliw a lalon mapeligro nen say laslasan ed bomba ed baetan na saray superpower.”
Lapud say nasyonalismo so mamapawala na balo iran nasyon diad makapakelaw a kapeles, say bilang na saray nasyon a makayarin manggawa na nuklear iran armas so nayarin ondaak ni. (Nengnengen so kahon.) Ipapasakbay na dyurnalis a si Charles Krauthammer: “Say anggaan na pangekebbiew na Sobyet so agmankabaliksan na anggaan na nuklear a kapeligroan. Say peteg a kapeligroan et say idaak na nasyon a makayarin manggawa na nuklear iran armas, tan kagapo-gapo lambengat na idarakel.”
Lako Iran Bomba
Saray nasyon a makayarin manggawa na nuklear iran armas so magunaet a mangamor ed galang tan pakayarin iter na sarayan armas. Sakey a bansa so nikuan ya akasaliw na ag-onkulang a duaran nuclear warhead a nanlapud Kazakhstan. Sayan datin republikan Sobyet so opisyal ya angilista ed saray warhead bilang “nababalang.”
Nen Oktubre 1992 pigaran lalaki so inerel ed Frankfurt, Alemanya, tekep na 200 gramon magradon radioactive cesium, a magenap a manamal ed suplay na danum na interon syudad. Sakey simba ed saginonor, pitoran manangipuslit so narel ed Munich a walaan na 2.2 kilo na uranium. Say impakadiskobre ed duaran grupo na saray manangipuslit ed loob labat na duay simba so sengegay inkataktakot na opisyales, lapud limara lambengat na onman a kaso so nireport ed sankamundoan ed interon apalabas a taon.
Agkabat no kasin sarayan totoo so walaay intensyon a mangilako ed saray grupo na terorista odino ed saray nasyonal a gobierno. Anggaman kuan, ombabaleg so posibilidad na nuklear a terorismo. Isasalaysay nen Dr. David Lowry na European Proliferation Information Center so kapeligroan: “Anggapoy kaukolan a gawaen na terorista noagta say pangipawit na sample na magradon tuloy a uranium ed sakey a kabkabat ya autoridad para’d pansuri, a mangibabagan walaan kami na dakel tan nia so paneknek. Satan so singa kidnapper a mangipapawit na aputot a layag na biktima.”
Mareen iran “Time Bomb” tan saray “Death Trap”
Sanen ginmapo so 1992, 420 a nuclear reactor so nausar ed mareen a pangegemtan ed panamawala na elektrisidad; 76 so gagawaen ni. Balet diad inlabas na saray taon, saray aksidente ed reactor so angipaarap ed impaway na saray report na ondarakel a sakit, na bibiin nakalan, tan saray niyaanak a walaay depekto. Kuan na sakey a report a nen 1967 saray insidente ed sakey a plantan Sobyet na plutonium so sengegan na insengaw na radioactivity ya amitlon danay ed karakel nen say desyang ed Chernobyl.
Siempre, sayan saginonor ya agawa ed Chernobyl, Ukraine, nen Abril 1986 so nagmaliw a manuna iran balita. Insalaysay nen Grigori Medwedew, deputy chief nuclear engineer na planta ed Chernobyl ed dekada na 1970, a say “sankabalegan a masa na magnayon-a-dukey a radioactivity” a nilaok ed atmospera “so nipareng ed samploran bomban inusar ed Hiroshima no nipaakar ed manbayag iran epekto to.”
Diad libro ton Tschernobylskaja chronika, inreport nen Medwedew so 11 a graben insidente ed nuclear reactor diad datin Sobyet Unyon ed kapegleyan na saray taon na 1980 tan sananey nin 12 ed Estados Unidos. Say saginonor et itetekep to so makapakigtot ya aksidente nen 1979 ed Three Mile Island. Nipaakar ed satan ya agawa onia so inkuan nen Medwedew: “Saman so sankaunaan ya inkagawan seryoson aneral ed reputasyon na nuklear ya enerhya tan amunas ed saray ilusyon nipaakar ed inkaligen na saray planta na nuklear ya enerhya diad nonot na dakel—balet aliwan diad nonot na amin.”
Saya so rason no akin a nagagawa niray aksidente. Legan na 1992 saraya so dinmaak ed Russia na ngalngali 20 porsiento. Kayari na sakey ed sarayan inkagawa, nen Marso na satan a taon diad planta na koryente ed Sosnovy Bore diad St. Petersburg, Russia, say grado na radiation so tinmagey na 50 a porsiento ed amianen-bukig ya Inglatera tan adoble sanen inabuloyan so sankatageyan a grado ed Estonia tan mamaabalaten a Pinlandiya. Bidbiren nen Propesor John Urquhart na Newcastle University: “Agko napaneknekan a say Sosnovy Bore so sengegan na indaak—balet no aliwan say Sosnovy Bore, anto sirin ey?”
Ibabaga na pigaran autoridad a walay depekto ed inkadisenyo na istilon-Chernobyl iran reactor tan talagan mapeligron tuloy a paandaren. Balet ta, masulok a sakey dosena so uusaren ni pian makatulong ed pakasapot na baleg a pankaukolan ed elektrisidad. Arum a manpapaandar na saray reactor so inakusaan ni ingen ya insara daray safety override system pian napaatagey so produksyon na koryente. Saray report a singa saya so mangegewgew ed saray bansa a singa say Pransya, a manguusar na saray plantan nuklear pian mamawala na 70 porsiento na elektrisidad to. Sakey nin “Chernobyl,” tan dakel ed saray planta ed Pransya so napilitan a permanentin isara.
Anggan saray “maligen” a reactor so mapatnag a magmamaliw ya agmaligen diad ibabayag. Diad kasakbayan na 1993, legan na sakey a regular a safety check, masulok a sanlasus a lamat so nalmoan ed sistema na saray tubon balatyang na reactor diad Brunsbüttel, sakey ed sankabayagan lan reactor ed Alemanya. Mipadpara iran lamat so nalmoan met ed saray reactor ed Pransya tan Switzerland. Say sanka-unaan a seryoson aksidente ed sakey a planta ed Hapon so agawa nen 1991, a say posiblin rason et say inkabayag to la. Saya so mauges a balita para’d Estados Unidos, a ditan et ngalngali duaran kakatlo na saray pankomersyon reactor so masulok lan samploy taon ed kabayag.
Saray aksidente ed saray nuclear reactor so nayarin nagawa ed inerman tan ed antokaman ya oras. No dakel so reactor, nagkalalon babaleg so pakakebbiew; mientras ya abayag la so reactor, lalon babaleg so kapeligroan. Walaay rason so sakey a peryodiko a tawagen iraman bilang unaandar iran time bomb tan radioactive iran patit na ipapatey.
Iner so Nepeg Dan Pangibantakan na Basura?
Agano nin saray totoo so nikelawan, sanen anengneng so sakey a panpipiknikan ed gilig na ilog na French Alps ya inalar tan babantayan na pulisya. Insalaysay na peryodikon The European: “Say regular a panagsurin pagagawa kayari impatey na sakey a biin taga diman manlapud inpakasamalan na beryllium, duay bulan la ed apalabas so angiparungtal na grado na radioactivity ed panpipiknikan a 100 danay a mas atagey nen say saray lugar ed liber to.”
Say beryllium, ya anlemew a tuloy a metal a napapawala ed nanduruman paraan, so uusaren ed industriya na eroplano tan, sano niwalwal ed radyasyon, uusaren ed saray plantan nuklear. Mabitar a sakey a pabrikan mamapawalay beryllium so angibantak diman na basura manlapud mapeligron paraan na inkiparungtal ed radyasyon odino ed asingger ed panpipiknikan. “Say dabok a beryllium, anggan agniparungtal ed radyasyon,” unong ed The European, “so sakey a kabkabat a makasamal iran porma a basura manlapud industriya.”
Kaleganan, ngalngali 17,000 a kargaan na basuran radioactive so nireport ya inbantak ed loob na 30 a taon ed kadayatan na Novaya Zemlya, ya uusaren na saray Sobyet bilang sakey a lugar a pangisalian na nuklear legan na asasakbay na 1950. Sakey ni, say radioactive iran seksion na nuklear iran submarino tan saray kabiangan na ag-onkulang a 12 reactor so imbantak ed sayan kumbinienten basuraan.
Balanglan ginagala odino andi, mapeligro so nuklear a polusyon. Nipaakar ed sakey a submarinon linmereg ed asingger na kadayatan ed Norway, impasakbay na Time: “Say inlereg so mangisesengaw la na cesium-137, sakey a carcinogenic isotope. Angga’d natan ipapasen a say isesengaw so melmelag a tuloy pian makaapekto ed saray bilay ed dayat odino ed bunigas na totoo. Balet say Komsomolets so walaay kargan duaran nuklear a torpido a mankarga na 13 a kilo na plutonium a say kapalduan panaon na ibayag to et 24,000 a taon tan magrado so samal a say melag a butil lambengat so makapatey la. Impasakbay na saray eksperton Ruso a say plutonium so nayarin onagus ed danum tan nasamalan toy baleg a kabiangan na kadayatan diad kasakbayan ni na 1994.”
Siempre, say panangibantak na sayan basuran radioactive so aliwan sakey a problema labat diad Pransya tan Russia. Say Estados Unidos so walaay “pinalandey a radioactive a basura tan anggapo so permanentin lugar a pangisimpenan ed saya,” so irereport na Time. Ibabaga na saya a sakey milyon a bariles na makapatey a materyal so temporaryon akasimpen tekep na lawas-presentin “kapeligroan a nabalang, natakew tan maneral ed kaliberliber lapud agsuston panangusar.”
Pian niyilustra iyan kapeligroan, sakey a tangke na basuran nuklear ed sakey a datin planta na saray armas ed Tomsk, Siberia, so sinmabog nen Abril 1993, a sengegay impakatalagnaw a miulibay ed agawa ed Chernobyl.
Mapatnag, antokaman iran kelyaw ed kareenan tan kaligenan a nibased ipapasen ya anggaan na pangekebbiew na nuklear so andian na mapekder a letnegan. Balet say kareenan tan kaligenan so asingger la. Panon tayon amta?
[Kahon ed pahina 4]
SARAY BANSAN NUKLEAR
12 tan Ondarakel Ni
NIYABAWAG odino DIAD KAPETEGAN: Belarus, Britanya, Tsina, Pransya, India, Israel, Kazakhstan, Pakistan, Russia, Abalaten ya Aprika, Ukraine, Estados Unidos
POSIBLI: Algeria, Argentina, Brazil, Iran, Iraq, Libya, Amianen a Korea, Abalaten a Korea, Syria, Taiwan
[Litrato ed pahina 5]
Anggan say mareen a panangusar ed nuklear ya enerhya so nayarin magmaliw a mapeligro
[Credit Line]
Background: U.S. National Archives photo
[Picture Credit Line ed pahina 2]
Apis: Stockman/International Stock
[Picture Credit Line ed pahina 3]
U.S. National Archives photo