Kasin Mangangga Ni Gulaan?

NO MANBABANTAY kay anggan pigaran balita labat ed telebisyon, agla balo ed sika so gulaan. Say gula so lawas walad benegan na malaknab a panamatey a ngalngalin inagew-agew a mangititilak na maralan pakasoysoyan ed sayan mundo. Manlapud Belfast anggad Bosnia, manlapud Jerusalem anggad Johannesburg, dakerakel a pakaskasin osyoso so pinatey.

Gendagendat ya agkabat na saray biktima iray manag-ataki ra. Anganko ta say mogmon “kasalanan” da et nayarin lapud sikaray kabiangan na “kalaban a grupo.” Diad sakey a pansusublayan a panamagyaw, saratan a panagpatey so nayarin panangibales ed pigaran apalabas a karuksaan odino sakey a pormay “panamagit na poli.” Balang karawalan so onkakanan sunglor ed gulaan ed baetan na saray mankalaban a grupo.

Singano ondarakel irayan sikulo na makapataktakot a gulaan. Onteterak iray balingaan ed kadalaan ed baetan na saray tribu, rasa, tan poli odino relihyoson grupo. Kasin mangangga ni gulaan? Pian naebatan itan, kaukolan tayon talosan no antoray sengegan na gulaan, lapud sikatayoy agniyanak pian manggula.

Panangitanem ed Saray Bini na Panggula

Agni naaralan nen Zlata Filipovic, sakey ya ugaw a biin taga Bosnia a nanlapud Sarajevo so manggula. Oniay marakep ya impangisulat to’d diary to nipaakar ed karawalan ed baetan na saray poli: “Naynay kon tetepeten no Akin? Antoy rason? Siopay nepeg a tetelen? Ontetepet ak balet anggapoy ebat. . . . Walaray taga Serbia tan taga Croatia tan Muslim ya amimigak, a kakaaro mi bilang pamilya. . . . Pililimogan miray maong a totoo aliwan saray mauges. Tan diad limog na saray maong et wadtan iray taga Serbia tan taga Croatia tan Muslim, no panon a wala met iray mauges ed limog da.”

Diad biek a dapag, duma met so iisipen na dakel a wala la’d edad. Sisiaen dan walaan ira na magenap a rason pian manggula. Akin?

Ag-inkahustisya. Anganko say manunan mamarngat na gulaan et say ag-inkahustisya tan panagpairap. Singa kuan na Biblia, “petepeteg a say panpalalo gawaen to so makabat a too a maatiw.” (Eclesiastes 7:7) Sano biniktima odino pinairap iray totoo, mainomay parad sikara a nawalaay sakit-na-linawa ed saray managpairap. Tan anggaman satan et magmaliw ya agmakatunongan, odino ‘kaatiwan,’ mabetbet a say panggula so nipapaarap sumpad interon grupo.

Bangta say ag-inkahustisya, peteg man odino is-isipen, so nayarin say manunan sengegan na gulaan, aliwan saya lambengat. Wadtan met so panangidumaduma.

Panangidumaduma. Say panangidumaduma so mabetbet a manlalapud inka-ignoranti nipaakar ed sakey a poli odino nasyonal a grupo. Lapud denge-dengel, abangonan a balingaan, odino mauges a naeksperiensia ed sakey odino duaran too, nayarin itetel na arum iray negatibon kualidad ed interon rasa odino nasyonalidad. Bektan linmamot lay panangidumaduma, nayari ton bulagen so totoo ed katuaan. “Kagula miray arum a totoo lapud agmi ira kabat; tan agmi ira kabaten lapud kagula mi ira,” so komento na managsulat ya Ingles a si Charles Caleb Colton.

Diad biek a dapag, nayarin sigagalan iyalibansa na saray pulitiko tan saray manag-awaran so panangidumaduma parad mapulitika odino pan-nasyonal iran gagala. Sakey a manunan alimbawa na saya et si Hitler. Kuan nen Georg, a datin membro na Hitler Youth Movement: “Say inmunan imbangat ed sikami na propagandan Nazi et say panggula ed saray Judio, kayari to et saray Ruso, diad kaunoran et amin a ‘kakabusol na Reich.’ Bilang sakey a tinedyer, sinisiak ya amin so nibaga’d siak. Ag-abayag, nalmoan kon siak so pinalikdo.” Singa ed Alemanyan Nazi tan ed arum niran lugar, say panangidumaduma ed rasa odino poli so ikakatunongan diad panamegley na iyaapela ed nasyonalismo, a sakey nin lapuan na gulaan.

Nasyonalismo, tribulismo, tan rasismo. Diad libro ton The Cultivation of Hatred, dedeskribien na manag-awaran a si Peter Gay no antoy agawa ed imbetag na inmunan guerra mundial: “Say nasyonalismo so analona ed amin niran panlalaban ed katooran. Say panangaro ed dilin-niyanakan tan say panggula ed kakabusol to so nagmaliw a manunan katunongan ed saray panaglusob a gagawaen ed andukey a peryodo ed koma-labinsiam a siglo.” Say inka-nasyonalistikon Aleman so angibantog ed kantan parad bakal a kabkabat bilang say “Hymn of Hate.” Isasalaysay nen Gay a saray manangisugsog na gulaan ed Britanya tan Pransya so anibukel na saray istorya nipaakar ed saray sundalon Aleman ya amasoot ed bibii tan amatey ed ankekelag ya ugugaw. Dedeskribien nen Siegfried Sassoon, sakey a sundalon Ingles, so segek na propaganda parad bakal na saray Britano: “Ompatnag, a say too so pinalsa pian mangetel ed bilay na saray Aleman.”

Singa say nasyonalismo, nayarin mamarngat na gula ed arum a grupon poli odino rasa so alabas a panangitandoro ed sakey a poli odino rasa. Mantultuloy a mamaparngat na karawalan so tribulismo ed dakel a bansa ed Aprika legan a mamabakbak ni so rasismo ed Mamasagur a Europa tan Amianen ya Amerika. Sakey nin sengegan na inkaapag-apag a nayarin nitekep ed nasyonalismo et say relihyon.

Relihyon. Dakel ed inmawet a gutgutan ed mundo so nisiglaot a tuloy ed relihyon. Diad Mamaamianen ya Irlandya, say Pegley Bukig, tan arum niran pasen et kagulay totoo lapud aagamilen dan relihyon. Masulok a duaran siglo lay apalabas, inkuan na autor ya Ingles a si Jonathan Swift: “Walaan tayo na magenap a relihyon pian managyat ed sikatayon manggula, balet agmagenap pian mamakiwas ed sakey tan sakey ed sikatayo a manaroan.”

Nen 1933, impaamta nen Hitler ed obispo na Osnabrück: ‘No nipaakar ed saray Judio, itutuloy ko lambengat so datin pananontonan ya inadapta na Iglesia Katolika ed loob na 1,500 taon.’ Say makapasyodot a panagpatey to so agbalot kinondena na maslak iran pangulo na iglesian Aleman. Diad libro ton A History of Christianity, ipapaimano nen Paul Johnson ya “eekalen na Iglesia iray Katoliko a diad kaunoran iran bilin da et angibalikas a kaliktan dan papoolan so bangkay da, . . . balet agda ra sinebelan a mantrabaho ed saray panangipawan a kampo odino ed saray death camp.”

Arum a relihyoson papangulo so linmampas ni ed basta panangonsenti ed gulaan​—pinasantos da ni iya. Diad imbetag na Guerra Sibil ed Espanya nen 1936, kinondena nen Papa Pius XI so ‘talagan satanikon panggula ed Dios’ na saray Republikano​—anggaman walaray parin Katoliko ed dapag na saray Republikano. Mipadpara, inkuan nen Cardinal Gomá, say primado na Espanya nen panaon na guerra sibil, ya ‘imposiblin ipawil so kareenan ya anggapoy naayuraan a puligesgesan.’

Anggapoy napatnagan ya ikekesay na relihyoson gulaan. Nen 1992 binaat na magasin a Human Rights Without Frontiers so paraan na panasagyat na saray opisyal na Greek Orthodox Church a gulaey Tastasi nen Jehova. Tinukoy to, nilikud ni’d dakel ya inkagawa, so alimbawa na sakey a Griegon Ortodukson pari ya angidemanda sumpad duaran 14 años a Tastasi. Say akusasyon? Inakusa toran ‘mamipilit ed sikaton mangumay relihyon.’

Saray Pansumpalan na Gulaan

Diad sankamundoan, nitatanem tan nasasalog iray bini na gulaan diad panamegley na ag-inkahustisya, panangidumaduma, nasyonalismo, tan relihyon. Saray maseguron bunga et say sanok, panaglusob, bakal, tan kadederal. Tutulongan itayo na balikas na Biblia ed 1 Juan 3:15 ya imanoey inkaseryoso na saya: “Angan siopa a mamusol ed agi to sikato so akapatey.” Maseguro, no iner a wala so gulaan, say kareenan​—no bilang ta wala ni—​so mamepeligro.

Si Elie Wiesel, ya analoy Nobel Prize tan akaliktar ed Holocaust, so nansulat: “Say obligasyon na akaliktar et say manestigo nipaakar ed agawa . . . Kaukolan a pasakbayan mo so totoo a nayarin nagawa irayan bengatla, a nayarin nibulos so karelmengan. Say gulaan ed rasa, karawalan, tan saray idolatriya​—so ondaraak nira.” Papaneknekan na awaran ed koma-20 siglo a say gulaan so aliwan sakey ya apuy a kalkalnan nadepdep ed inkasikato.

Kasin nabagot ni so gulaan ed kapusoan na totoo? Lawas ta’n makaderal so gulaan, odino kasin walay positibon bengatla nipaakar ed saya? Nengnengen tayo.