Ondaraak ya Insidenti na Mauges a Balita

KASIN naiimanom a saray paulo nipaakar ed mauges a balita so mas mamapaliing na interes ed saray managbasa nen say maong a balita? Balanglan paulo itan na sakey a palapagan nipaakar ed sakey a natural a desyang odino sakey a mabilabilay a tsismis ed arap ya apis na sakey a masileng a magasin, ompapatnag a mas masaliw so mauges a balita nen say maong a balita.

Natan et dakerakel so mauges a balita. Balet no maminsan et manumameng so sakey no kasin satan so inkipasalan na saray reporter tan saray peryodista pian anapen tan sukimaten labat iray mauges a balita​—ya anggapo lay pasen na antokaman a maong a balita.

Amayamay ed Interon Awaran

On, amayamay pay mauges a balita ed apalabas laran siglo, ya apalumbasay antokaman a maong a balita. Diad saray rekord na awaran, mas ambelat so simbangan na saray report nipaakar ed paniirap na too, pakadismaya, tan inkaandi-ilalo, a kapapawayan na katooan.

Konsideran tayo pay pigaran alimbawa. Oniay iprepresenta na libron Chronicle of the World, a tinibukel nen Jacques Legrand, a mangipapaarap na koleksyon na saray istorya, a balang sakey so nisulat parad partikular a petsa ya akagawaan na ebento balet singano isasalaysay itan na sakey a modernon peryodista a mangirereport ed ebento. Manlapud sarayan ni-research a maong a report, nanenengneng tayo so segek na kasmak a mauges a balita a nadngel na too legan na napnoay-probleman inkiwala to dia ed planetan Dalin.

Unona, isipen pa iyan report nensaman a nanlapud Gresya nen 429 K.K.P. Report itan nipaakar ed bakal ed saman, a kilalanoran na Atenas tan Sparta: “Say estadon-syudad na Potidaea so apaskar ya onsuko ed onlulusob iran taga Atenas kayari onmanlan inka-erasan a kinan na totoo iray bangkay na inaatey da.” Talagan mauges a balita itan!

Diad insabi inmunan siglo sakbay na Komon a Panaon tayo, wadtan so mabilabilay a report ed impatey nen Julius Cesar, ya impalapag ed Roma nen Marso 15, 44 B.C. “Pinatey si Julius Cesar. Sikatoy sinaksak ya anggad inatey na sakey a grupon nannononong, ya arum ed sikara so sankaapitan a kaaro to, sanen yinmurong ed Senado ed sayan agew, Koma-labinlima na Marso.”

Diad tinmumbok iran siglo, nantultuloy so indakel na mauges a balita. Sakey a makapakigtot ya alimbawa et sayan balitan nanlapud Mexico nen 1487: “Diad makatantandan tuloy a panangipanengneng na panagbagat ya atasian ed kapiganman diad kabisera na Aztec, a Tenochtitlan, 20,000 a puso na totoo so imbagat ed si Huitzilopochtli, say dios na bakal.”

Aliwa lambengat a say inkaruksa na too so angitarok na mauges a balita noagta say inkamapaulyan to so angarum ed andukey a listaan. Say baleg a pool ed London so ompapatnag a sakey ed ontan a desyang. Oniay nabasa ed report a nanlapud London, Inglatera, ya apetsaan na Setyembre 5, 1666: “Diad kaunoran, kayari apatiran agew tan labi, say pool ed London so apatunda na duke na York, diad impangibaki na saray grupo na naval gunpowder pian pasabogen iray bilding a dalanay apuy. Walay 160 ektaryan kaawang ya apoolan a ditan et 87 simbaan tan masulok a 13,000 a kaabungan so aderal. Mamilagro ta siamera labat so inatey.”

Nepeg ya iyarum tayo ed sarayan alimbawa na mauges a balita iray epidemyan manasalot ed dakel a kontinenti​—alimbawa, say epidemyan kolera ed asakbay a taon na dekaday 1830. Oniay nabasa ed niimprintan paulo na sayan report: “Say sinagem na kolera so manisigensigen ed Europa.” Say tinmumbok a realistikon report so mangililitrato ed mauges a balita ed kapantokan to: “Say kolera, ya agkabkabat diad Europa ya anggad 1817, so onkakayat a mamasagur manlapud Asia. Naupot lay baleg a kabiangan na populasyon ed syudades na Rusya a singa say Moscow tan St. Petersburg​—maslak ed saray biktima et durukan taga syudad.”

Ondarakel ed Apalabas Iran Taon

Kanian anggaman tua a say mauges a balita et kapetegan ed interon nirekord ya awaran, papaneknekan na apalabas iran dekada na sayan koma-20 siglo a say mauges a balita et ondaraak, talagan mapmaples ya ondarakel.

Agpanduaruwaan, say balita’d bakal so sankagrabean a nengneng na mauges a balita a nadngel tayo ed kaplesan. Say duaran sankabalgan a bakal diad awaran​—a matukotukoy a tinawag a Guerra Mundial I tan Guerra Mundial II​—so talagan akatasi ed mauges a balita a nireport ed makapataktakot a laknab. Balet samet labat itan ed mauges a balitan nipaparungtal na sayan agmaliket a siglo.

Konsideraen paray pigaran paulo diad basta-bastan panagpili:

Setyembre 1, 1923: Gineray na yegyeg so Tokyo​—300,000 so inatey; Setyembre 20, 1931: Krisis​—inyabeba na Britanya so kantidad na pound; Hunyo 25, 1950: Nanmartsa so Amianen a Korea a mamaarap ed Abalaten; Oktubre 26, 1956: Inmalagey iray Hungariano sumpad uley na Sobyet; Nobyembre 22, 1963: Pinaltog tan inatey si John Kennedy ed Dallas; Agosto 21, 1968: Linmusob iray tangke na Rusya pian buyaken so iyaalsa ed Prague; Setyembre 12; 1970: Pinasabog ed desierto iray a-hijack ya eroplano; Disyembre 25, 1974: Pinadepes na bagyon Tracy so syudad a Darwin​—66 so inatey; Abril 17, 1975: Naplag so Cambodia ed saray puersan Komunista; Nobyembre 18, 1978: Palanit a panagbitkel diad Guyana; Oktubre 31, 1984: Pinaltog tan inatey si Mrs. Gandhi; Enero 28, 1986: Say space shuttle so sinmabog sanen patekkiab la; Abril 26, 1986: Apoolan so Sobyet reactor diad Ukraine; Oktubre 19, 1987: Naplag so stock market; Marso 25, 1989: Naapektoan a tuloy so Alaska lapud nikalbon krudo; Hunyo 4, 1989: Pinapatey na saray armada na gobierno iray manproprotista diad Tiananmen Square.

On, ipapanengneng na awaran a lawas amayamay so mauges a balita, bangta dagdaiset a tuloy so maong a balita. Legan na idarakel na mauges a balita ed agano niran dekada, onkekesay met so maong a balita legay ilalabas na balang taon.

Akin ya onia? Kasin onia lan naynay?

Ebatan na ontumbok ya artikulo irayan duaran tepet.

[Picture Credit Line ed pahina 3]

WHO/League of Red Cross