Naḥmanides—Kasin Sinuppiat Toy Inkakristiano?

SARAY Kapegleyan a Panaon. Antoy ipapanonot na saratan? Krusada? Inkisisyon? Panagpairap? Anggano aliwan gendat so inkisiglaot na sayan peryodo ed bulos a relihyoson diskusyon, legan na satan a panaon, nen taon 1263, sakey ed saray nidumaduman debati ed baetan na Judio tan Kristiano so agawa ed awaran na Europa. Sioparay alanor? Antoray isyun pinalesa? Panon to itayon natulongan a nibiig so tuan relihyon?

Antoy Nansengegay Debati?

Diad intiron Kapegleyan a Panaon, impresenta na Romanon Iglesia Katolika so inkasikato bilang say tuan relihyon. Balet, agbalot tinaynan na saray Judio so ikukuandan sikara kunoy pinilin baley na Dios. Say agpakakombinsi na simbaan ed saray Judion manpakomberti et nansumpal ed impakasaew tan mabetbet ed karawalan tan panamasegsegang. Legan na Krusada et samplon nilibon Judio so pinalanit odino pinoolan ed istaka sano pampipilien ira balangla’d bautismo odino ipapatey. Diad dakel a daldalin et kasmak so asugsugan-na-simbaan ya isusumpa’d Semitismo.

Anggaman kuan, tinmalona so duman awawey ed Katolikon España nen koma-12 tan koma-13 siglo. Naabuloyan iray Judion nawalaay relihyoson kawayangan​—daput no agda aatakien so Kristianon pananisia​—tan naikdan ni ingen iray matalonggaring a posisyon ed korte na ari. Balet kayari ngalngali sakey a siglo ed ontan a pabor, kinmiwas iray Dominikanon papari pian pakapuyey impluensya na Judio ed sosyedad tan pian man-Katoliko iray Judio. Si King James I na Aragon so dinetdetan na saray Dominikano pian mangiyarunsay opisyal a debati, diad gagalan napaneknekan so inkaabebay relihyon na Judio tan say inkapilitan a pakakombirti na amin a Judio.

Aliwan saya so inmunan impandebati na Judio tan Kristiano. Nen taon 1240, sakey ya opisyal a sangsangan so agawa ed Paris, Pransya. Say manunan gagala na satan et pian usayen so Talmud, libron sagrado ed saray Judio. Balet, agtanton naabuloyan a mansalita iray akibiang a Judio. Kayari impangiyabawag na simbaan ed impanbiktorya to’d sayan sangsangan, imbunton a kopya na Talmud so pinoolan ed saray plaza.

Balet say inkaanos a maong nen King James I na Aragon so ag-angiyabuloy ed ontan a panagmudmora. Diad impakamoria’d saya, sinali na saray Dominikano so duman paraan. A singa indiskribi nen Hyam Maccoby ed libro ton Judaism on Trial, inimbitaan daray Judio ed sakey a debati “diad baraan a kortesiya tan pananagyat, imbes a panangondena a singa diad Paris.” Tinuro na saray Dominikano si Pablo Christiani, Judion akomberti ed Katolisismo tan nagmaliw a Dominikanon pari. Diad pangipapatara’d pikakabat nen Pablo Christiani ed Talmudiko tan rabinikon sulsulat, sineguro na saray Dominikano a napaneknekan day itatalindeg da.

Akin a si Naḥmanides?

Saksakey lambengat a too ed España so walaay maespiritual a kualidad pian nirepresenta so dapag na Judio ed debati​—si Moses ben Naḥman, odino Naḥmanides.a Nianak nen manga 1194 ed syudad na Gerona, si Naḥmanides so abidbir la bilang iskolar ed inka-tinedyer to bilang iskolar na Biblia tan Talmud. Kasabi ed edad a 30, sikatoy nansulat na saray komentaryo ed amin lawarin Talmud, tan agnambayag et sikatoy nagmaliw a manunan pinagkasangiyan ed pamegley ed saray isyun asunto ed sulsulat nen Maimonides a manesesgan mamuyak ed komunidad na Judio.b Akonsidera si Naḥmanides bilang sankatalonggaringan ya iskolar na Judion Biblia tan Talmud diad kailalakan to tan anganko et onkokomadua lambengat ed si Maimonides ed impluensya to ed Judaismo legan na satan a peryodo.

Baleg so impluensya nen Naḥmanides ed komunidad na Judio diad Catalonia, tan anggan si King James I so tinmupleg ed sikato nipaakar ed nanduruman pamaakaran na Estado. Say inkatudio to so nirespeto na parihon Judio tan Hentil. Naisip na saray Dominikano a pian epektibon napabaingan iray Judio, sikato, say manunaan a rabbi ra, so kaukolan a midebati.

Masuyat si Naḥmanides a midebati, ta amta ton saray Dominikano so andian na getman agmangidumaduma. Sikatoy kaukolan ya onebat balet ta agto nayarin ontepet. Anggaman ontan, sikatoy inmabuloy ed kerew na ari, balet ta kinerew ton naabuloyan a makapansalita a bulos diad iyeebat to. Inmabobon si King James I ed saya. Satan ya impangiyabuloy ed relatibon kawayangan a mansalita so agni agawgawa tan aglan balot naulit ed intiron Kapegleyan a Panaon, mabitar ya ebidensyay atagey a galang na ari ed si Naḥmanides. Siansia, si Naḥmanides so masuyat. No sikatoy nikuentan alablabas a sumpad pidebati, makadesyang iray pansumpalan ed sikato tan ed komunidad na Judio. Nayarin ombetag so karawalan ed kapiganman.

Akidebati si Naḥmanides ed si Pablo Christiani

Say manunan pasen na debati et diad palasyo na ari ed Barcelona. Apatiran sesyon so agawa​—Hulyo 20, 23, 26, tan 27, 1263. Personal ya angimaton so ari ed kada sesyon, ya inatindian met na nanduruman di-betang ed Simbaan tan Estado, ontan met ed saray Judion taga diman.

Maniseguro lay simbaan ed pawayan na debati. Unong ed opisyal a salaysay da, inkuan na saray Dominikano a say gagala na debati et ‘aliwan say pananisia so pansangsangan a kuanmono panduaruwaan, balet pian deralen iray lingo na Judio tan ekalen so imamatalek a pananisia na dakel a Judio.’

Anggano mantaon lay ngalngali 70, impatnag nen Naḥmanides so inkatudio to diad impangigetar to’d diskusyon a basi lambengat ed manunaan iran isyu. Ginapoan to diad impangikuan: “Say [apalabas] iran sangsangan ed baetan na hentiles tan saray Judio so anaglawi’d dakel ya aspeto na relihyoson panagngilin ya agpandedependiay manunan prinsipyo na pananisia. Balet, diad sayan maarin korte, labay ko lambengat a pandebatian iray pamaakaran ya akabasiay intiron suppiatan.” Diad saman et nanpaknaan dan limitaan iray tema ed no kasin sinmabi lay Mesias, no kasin sikatoy Dios odino too, tan no kasin saray Judio odino Kristianos so mamebenben ed tuan ganggan.

Diad manangilukas ya argumento to, indeklara nen Pablo Christiani a napaneknekan to ed Talmud a say Mesias et sinmabi la. Binmuelta met si Naḥmanides a no tua itan, akin et saray rabbi ya angawat ed Talmud so ag-angawat ed si Jesus? Imbes ya isentro toray argumento to’d malinew a panagkatunongan na Kasulatan, si Christiani so aminpigapigan anukoy ed makilot a rabiniko iran teksto pian niletneg iray argumento to. Kada punton sinuppiat nen Naḥmanides iraya lapud, diad impangipabitar a saratan so inaon ya aliwan unong ed konteksto. Makatunongan labat a nipabidbir a mismo nen Naḥmanides a sikato so mas marunong a midebati ed sarayan sulsulat ya angitalagaan to na legay bilay a panagaral. Anggano mangibasi’d Kasulatan si Christiani, say panag-argumento to so nampabitar ed saray punton magmainomay a suppiaten.

Anggano apegetan ed pangebat, niparungtal nen Naḥmanides iray mabiskeg ya argumenton mangipapanengneng no akin ya agnaawat so talindeg na Iglesia Katolika ed namparan Judio tan arum niran maisip a totoo. Nipaakar ed doktrinan Trinidad, oniay indeklara to: “Agnaako na siopaman a Judio odino siopaman nin too so panisian say Manamalsa na tawen tan dalin . . . so nilukon ed sakey a Judion bii . . . tan diad saginonor et [magmaliw] a nipalima ed kakabusol to, ya . . . amatey ed sikato.” Onia so marantal ya imbaga nen Naḥmanides: “Say papanisiaan yo​—tan satan so pundasyon na pananisia yo​—so agnaabobonan na [makatunongan] a nonot.”

Mangipapabitar na pakawetwetan ya anggad sayan agew et mangaamper ni ed dakel a Judio a mangonsidera ed posibilidad na inka-Mesias nen Jesus, indanet nen Naḥmanides so pirmin impankasalanan ed dala na simbaan. Inkuanto: “Isasalaysay na propeta a diad panaon na Mesias, . . . et pitpiten da naani so saray kampilan da a pagmaliwen da a dingding na lukoy, tan saray gayang da a komkompay; say nasyon agnaani mangitagey na kampilan a sumpa ed nasyon, ag-ira met la manaral na bakal ed anggan kapigan. Manlapulad agew na Nazareno anggad natan, say intiron mundo so napnapnoay karawalan tan panagtakew. [On], saray Kristiano so mangipapaagos na mas dakel a dala nen say arum niran nasyon, tan imoral met ira. Agaylan irap ed biang yo, O katawan kon ari, tan sarayan sundalo yo no kasin ag-ira met la manaral na bakal ed anggan kapigan!”​—Isaias 2:4.

Kayari na komapat a sesyon, say ari so amatunda ed debati. Inkuanto’d si Naḥmanides: “Agak nin balot akanengneng na toon walad lingon katunongan a singa kamaong mo.” Matoor ed sipan to, a mangarantiya ed bulos a panagsalita tan salimbeng nen Naḥmanides, si King James I na Aragon so amasempet la’d sikato, tekep na regalon 300 a dinar. Diad kerew na obispoy Gerona, si Naḥmanides so angisulat ed rekord na debati.

Legan ya idedeklaray impanbiktorya, saray Dominikano so mapatnag a nanermen. Indemanda ra’d saginonor si Naḥmanides lapud impanmudmora to’d iglesia, ya uusaren iray sulat to diad debati bilang prueba. Lapud atabangan ed impantrato na ari ed si Naḥmanides, saray Dominikano so inmapilo’d si Pope Clement IV. Anggano masulok lan 70 taon, si Naḥmanides so pinatakyas ed España.c

Iner so Pakaromogay Katuaan?

Akatulong ta so argumento na balang dapag pian nibiig so tuan relihyon? Anggaman pinabitar na kada sakey iray lingo na sananey, anggapoy akapangipresenta’d malinew a mensahe na katuaan. Say asuppiat a tuloy nen Naḥmanides et aliwan say tuan Inkakristiano, noagta say gawa-na-toon doktrina, a singa say bangat na Trinidad, a pinabrika na Kakristianoan ed saray siglon kayari nen Jesus. Say imoral ya awawey na Kakristianoan tan say inaayep ya inpamaagos to na dala, a makpel ya impabitar nen Naḥmanides, so agnasuppiat iran rekord na bengabengatla.

Aliwan mairap sirin a talosan no akin, a diad silong na sarayan sirkumstansya et agbalot asagyat si Naḥmanides tan arum niran Judio ya ondapag ed saray argumento na Inkakristiano. Niarum ni, saray argumento nen Pablo Christiani so nibasi ed, aliwan malinew a panagkatunongan ed Hebreon Kasulatan, noagta diad lingon impangiyaplika ed rabiniko iran sulsulat.

Andi, si Naḥmanides so ag-anuppiat ed tuan Inkakristiano. Diad panaon to et kinmilot la so tuan liwaway bangabangat nen Jesus tan saray prueba ed inka-Mesias to lapud palson panangirepresenta. Say inlesa na ontan ya apostatan bangat so aktual ya impropesiya nen Jesus tan saray apostol to.​—Mateo 7:21-23; 13:24-30, 37-43; 1 Timoteo 4:1-3; 2 Pedro 2:1, 2.

Balet, say tuan relihyon so sankabidbir natan. Oniay imbaga nen Jesus nipaakar ed saray tuan patumbok to: “Napatnagan yo ra lapud saray bunga ra. . . . Ontan met ya amin a maong a kiew mangiter na maong a bunga, sabalet so aderal a kiew mangiter na aliwan maong a bunga.” (Mateo 7:16, 17) Imbitaan mi kan manggawa’d satan a panangibiig. Patulongan ka’d Tastasi nen Jehova a mangala na walaay gagalan panagsukimat ed Makasulatan iran prueba. Diad ontan et naamtaan moy tuan kabaliksan na amin a sipan na Dios a misiglaotan ed Mesias tan say uley to.

[Saray paimano ed leksab]

[Litrato ed pahina 20]

Insangsang nen Naḥmanides so talindeg to ed Barcelona

[Picture Credit Line ed pahina 19]

Saray ilustrasyon ed pahina 19-20: Apawala ed Illustrirte Pracht - Bibel/Heilige Schrift des Alten und Neuen Testaments, nach der deutschen Uebersetzung D. Martin Luther’s