Maimonides—Say Toon Amasimbalo’d Kabaliksan na Judaismo
“MANLAPUD si Moises ya anggad si Moises, anggapo so singa si Moises.” Bidbiren na dakel a Judio iyan pannonotan a diparan bilang balikas na pandinayewan parad koma-12 siglon Judion pilosopo, manag-alasir, tan komentarista na Talmud tan Kasulatan, si Moses Ben Maimon—kabkabat met bilang Maimonides tan bilang Rambam.a Natan dakel so agmikabisado ed si Maimonides, ingen saray sulat to so mangiimpluensyan tuloy ed kaisipan na Judio, Muslim, tan iglesia ed agew to. Diad pundamental a paraan, sikatoy amasimbalo’d kabaliksan na Judaismo. Siopa si Maimonides, tan akin a dakel a Judio so manilalo’d sikato bilang “komaduan Moises”?
Siopa si Maimonides?
Si Maimonides so niyanak diad Córdoba, Espanya, nen 1135. Say ama to, si Maimon, ya angitarok na dakel ed inkaugaw to na relihyoson panangipasal, so galgalangen ya iskolar manlapud dederlengen a rabinikon pamilya. Sanen dineral na saray Almohad so Córdoba nen 1148, nidunget iray Judio ed panpili balanglan nakumberti ed Islam odino ombatik. Saya so ginmapo ed andukey a panat na panaon na impanyatawyataw parad pamilya nen Maimonides. Nen 1160, sikaray nanayam diad Fez, Morocco, a ditan to naawat so panangipasal bilang doktor. Nen 1165, tinmaynay pamilya to ed Palestina.
Anggaman ontan, say situasyon diad Israel so agmaligen. Say melag a Judion komunidad so nidunget ed kapeligroan manlapud saray Krusada na Kakristianoan tan saray kaalyadon puersa na Muslim. Kayari kulangkulang ya anem bulan diad say “Masanton Dalin,” si Maimonides tan say pamilya so akaromog na salimbengan diad Fustat, say Daan a Syudad na Cairo, Ehipto. Dia et sigpot ya abidbiran iray abilidad nen Maimonides. Nen 1177, sikatoy nagmaliw a pangulo na Judion komunidad, tan nen 1185 et sikatoy aturon doktor ed korte na bantog a panguloy Muslim a si Saladin. Nansiansia irayan posisyon nen Maimonides anggad impatey to nen 1204. Say inka-onsiano to ed medisina so ontanlan galgalangen a nikuan a diad arawin pasen ya Inglatera, si Arin Richard a Leon-Impanpuso so analin mangala ed si Maimonides bilang personal a doktor to.
Anto so Insulat To?
Si Maimonides so mabungan managsulat. Legan na ibabatik to manlapud panamasegsegang na Muslim, diad panbibilay bilang sakey a takas, tinugyop to so manunan artistikon produksyon to, say Commentary on the Mishnah.b Nisulat ed Arabiko, uusisaen na satan so dakel ed saray ideya tan termino diad Mishnah, no maminsan et onaarawi ed saratan diad pangisalaysay ed pilosopya nen Maimonides ed Judaismo. Diad seksion a mangisasalaysay ed sulat a Sanhedrin, tinibukel nen Maimonides so 13 pundamental iran prinsipyo na Judion relihyon. Agbalot inukeran na Judaismo so pormal a kredo, odino deklarasyon na sisisiaen. Natan, say 13 Prinsipyos na Pananisia nen Maimonides so nagmaliw a padron na nantutumbokan a pananibukel na Judion kredo.—Nengnengen so kahon, pahina 23.
Sinali nen Maimonides ya ukeran so lohikon alasir na amin a bengatla, balanglan pisikal odino espiritual. Impulisay to so basta panisia, a kekerewen toray salaysay parad amin diad basiyan na minoria to bilang makatunongan iran prueba tan lohiko. Sayan natural ya inklinasyon so angitonton ed sankabalgan ya agawaan ton sulat—Mishneh Torah.c
Diad agew nen Maimonides et minoria na saray Judio so “Torah,” odino “Ganggan,” bilang aglabat onaaplika ed nisulat iran salitan inrekord nen Moises noagta ed amin a rabinikon interpretasyon na sayan Ganggan ed loob na saray siglo. Sarayan ideya so nirekord diad Talmud tan ed nilibo iran rabinikon desisyon tan sulsulat nipaakar ed Talmud. Binidbir nen Maimonides a say sigpot a kabaleg tan ag-inkaorganisa na amin na sayan impormasyon so angitilak ed kabanyakan a Judio ya agmakapandesisyon ed mangaapekta’d inagew-agew a bilay to. Maslak so anggapo’d posisyon a manbayag a manaral ed amin a rabinikon literatura, ta maslak ed satan so nisulat ed mairap ya Aramaiko. Say solusyon nen Maimonides et say pangayos ed sayan impormasyon, ya ipapabitar iray praktikal a desisyon, tan pangorganisa ed satan ed sakey a maalasir a sistema na 14 a libro, a naapag unong ed tema. Insulat to itan diad malinew a tuloy a paraan tan matintinunos a Hebreo.
Say Mishneh Torah so ontanlan praktikal a giya ya arum a Judion pangulo so tinmakot ed satan, ompan kompleton salatan toy Talmud. Ingen, anggan saramay sinmuppiat et amidbir ed matalonan inkaabig na satan a palapagan. Sayan na-organisan tuloy iran totontonen so rebolusyonaryon agawaan, ya amilay ed sistema na Judaismo a say kabanyakan a too et agto la natalosan odino natukor.
Insan, inletneg nen Maimonides so sananey a manunan palapagan—The Guide for the Perflexed. Diad impangipatalos ed Griego iran klasiko diad Arabiko, mas dakel a Judio so nagmaliw a pamilyar ed si Aristotle tan arum a pilosopo. Arum so awetwet, a nairapan a pantunosan so literal a kabaliksan na saray termino ed Biblia tan say pilosopya. Diad The Guide for the Perplexed, si Maimonides, a mandinayew a tuloy ed si Aristotle, so nanggunaet a mangisalaysay ed segek na Biblia tan say Judaismo diad paaran a mitunos ed pilosopikon kanonotan tan lohika.—Ipareng so 1 Corinto 2:1-5, 11-16.
Niarum ed sarayan manunan palapagan tan arum niran relihyoson sulat, tekep na autoridad a nansulat si Maimonides ed saray lawak na medisina tan astronomya. Sananey ya aspekto ed mabungan sulsulat to so kaukolan ya imanoen. Onia so kuan na Encyclopaedia Judaica: “Saray sulat nen Maimonides so mananda na sakey a panaon na panagsulat (letter writing). Sikato so sankaunaan a Judion managgaway sulat a say pitatalosan to so malaknab ya apansiansia. . . . Saray sulat to so anagyat ed kanonotan tan kapusoan na saray susulatan to, tan impanduruma to so istilo pian ontukoy ed sikara.”
Anto so Imbangat to?
Diad 13 Prinsipyos na Pananisia, si Maimonides so angitarok na malinew a datak na sisiaen, arum ed satan so nanlapud Kasulatan. Anggaman ontan, saray prinsipyon koma pito tan koma siam so onsumlang ed segek na nibased Kasulatan a pananisia ed si Jesus bilang say Mesias.d Diad pangunsidera ed apostatan bangabangat na Kakristianoan a singa say Trinidad, tan say mabitabitar a pansimpisimpitan a nipanengneng diad impanpapateyan ed saray Krusada, agpankelawan a si Maimonides so ag-angusisan maong ed inka-Mesias nen Jesus.—Mateo 7:21-23; 2 Pedro 2:1, 2.
Insulat nen Maimonides: “Kasin wala so babaleg a pakagapolan a bato nen say [Inkakristiano]? Sinaglawi na amin a propeta so Mesias bilang say mananondon na Israel tan say manangisalba to . . . [Diad pidumaan, say Inkakristiano] so sengegan na impamatey ed saray Judio diad panamegley na kampilan, saray nakdaan da et kaukolan a nataytayak tan napaabeba, say Torah so kaukolan a nasalatan, tan kaslakan ed mundo so kaukolan a nalingo tan manlingkor ed sakey a dios nilikud ed Katawan.”—Mishneh Torah, “Saray Ganggan na Arari tan Bakabakal Da,” kapitulo 11.
Ingen, diad amin a respeton nipanengneng ed sikato, kinaliktan na dakel a Judio ya ibaliwala si Maimonides ed pigaran isyu nipaakar ed prangkaan a sinalita to. Tekep na ombubulaslas ya impluensya na mistikon Judaismo (Kabbalah), binmantog so astrolohya ed limog na saray Judio. Insulat nen Maimonides: “Siopaman a nalalanor ed astrolohya tan iplano toy kimey odino panbaroy to based panaon ya inletneg na saramay angusisa ed katawenan so kaukolan a nasiplatan . . . Amin na sayan pamaakaran so tila tan palikdo . . . Siopaman a manisia diad sarayan pamaakaran . . . so makulangkulang tan kulang na pakatalos.”—Mishneh Torah, “Saray Ganggan na Idolatriya,” kapitulo 11; ipareng so Levitico 19:26; Deuteronomio 18:9-13.
Direktan binalaw met nen Maimonides so sananey ya agamil: “Inletneg na [saray rabbi] ed inkasikaray kekerewen a kantidad manlapud saray sinansakey tan komunidad tan impannonot so totoo, diad alabas ya inka-makulangkulang, a satan et obligasyon tan manepeg . . . Amin na saya so lingo. Anggapo so anggan sakey a salita, balanglan diad Torah odino diad say diparan na [Talmudik] a balikas, a manusuporta ed sayan sisiaen.” (Commentary on the Mishnah, Avot 4:5) Midumaan ed sarayan rabbi, nankimey a maong si Maimonides pian suportaan so inkasikato bilang sakey a doktor, ya agbalot nampabayar ed relihyoson serbisyo to.—Ipareng so 2 Corinto 2:17; 1 Tesalonica 2:9.
Panon a Naapektaan so Judaismo tan Arum Niran Sisiaen?
Onia so inkuan nen Propesor Yeshaiahu Leibowitz na Hebrew University, Jerusalem: “Si Maimonides so sankaimpluensyaan a persona ed awaran na Judaismo, manlapud saray panaon na Patriarka tan saray Propeta ya anggad natan.” Ibabaga na Encyclopaedia Judaica: “Say impluensya nen Maimonides ed arapen ya aligwas na Judaismo so agnakalkula. . . . Si C. Tchernowitz . . . so angikuan ni a no aliwan lapud si Maimonides, say Judaismo so naapag ed nanduruman sekta tan pananisia . . . Baleg so agawaan to ed impankakasakey na nanduruman opinyon.”
Diad impangorganisa lamet ed Judion kanonotan pian itukoy so dili to iran ideya na oksuy tan katunongan, pinasimbalo nen Maimonides so kabaliksan na Judaismo. Namparan saray iskolar tan masa so akalmo ed sayan balon uker a praktikal tan makapasagyat. Anggan saray sumusumpa to ed kaunoran so angawat ed dakel ya iyaasingger nen Maimonides. Anggaman saray sulat to so ginagalan mangibulos ed saray Judio ed pankaukolan ya onsaral ed agmangangga iran komentaryo, ag-abayag et walaray andukey a komentaryon nisulat nipaakar ed saray sulsulat nen Maimonides.
Ikokomento na Encyclopaedia Judaica: “Si Maimonides so . . . makatantandan tuloy a Judion pilosopo ed Kapegleyan a Panaon, tan say Guide of the Perflexed to so sankaimportantian a pilosopikon sulat ya apawala na sakey a Judio.” Anggaman nisulat diad Arabiko, The Guide for the Perplexed so nipatalos ed Hebreo diad loob na panaon nen Maimonides tan agnambayag et diad Latin, a niwala pian panaralan ed interon Europa. Bilang nansumpalan, say nikadkaduman produksyon nen Mainomides nipaakar ed pilosopya nen Aristotle tekep na Judaismon kaisipan so akaimpluensya ed kaisipan na Kakristianoan. Saray iskolar na Kakristianoan ed saman a panaon, a singa di Albertus Magnus tan Thomas Aquinas, so mabetbet manutukoy ed saray panmoria nen Maimonides. Saray iskolar ed Islam so naimpluensyaan met. Say pilosopikon istilo nen Maimonides so angimpluensya ed saginonor iran Judion pilosopo, a singa si Baruch Spinoza, pian sigpot ya onsian ed ortudokson Judaismo.
Nayarin ipasen si Maimonides a lakin walaan na intelektual a kimey a nambilay sakbay na Renaissance. Say panangidanet to a say pananisia et mitunosan ed katunongan so siansian importantin prinsipyo. Sayan prinsipyo so angitonton ed sikaton parungtalan a mansalitan sumpad relihyoson anito. Ingen, say mauges ya alimbawa na Kakristianoan tan pilosopikon impluensya nen Aristotle so mabebet ya angamper ed sikato manlapud pakarateng ed saray konklusyon a sigpot a mitunosan ed katuaan na Biblia. Anggaman aliwan amin so mipakna ed komenton nisulat ed pantyon nen Maimonides—“Manlapud si Moises ya anggad Moises, anggapo so singa si Moises”—nepeg ya aksobien a sikatoy amasimbalo’d kabaliksan na kurang tan balangkas na Judaismo.
[Saray paimano ed leksab]
a Say “Rambam” so sakey a Hebreon acronym, ngaran ya aporma manlapud manunan letra na saray salitan “Rabbi Moses Ben Maimon.”
b Say Mishnah et sakey a koleksyon na rabiniko iran komentaryo, a nibased ipapasen na saray Judio ya insangin ganggan. Satan so nisulat ed saginonor na komadua tan sakbay na komatlo iran siglo K.P., ya amorma ed gapoan na say Talmud. Parad nagkalalon impormasyon, nengnengen so brosyur a Will There Ever Be a World Without War? pahina 10, impalapag na Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
c Say ngaran a Mishneh Torah so sakey a Hebreon termino ya inala manlapud Deuteronomio 17:18, salanti, sakey a kopya, odino panangulit, ed Ganggan.
d Parad nagkalalon impormasyon ed ebidensya nen Jesus bilang insipan a Mesias, nengnengen so brosyur a Will There Ever Be a World Without War? pahina 24-30, impalapag na Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Kahon ed pahina 23]
SARAY 13 PRINSIPYO NA PANANISIA NEN MAIMONIDESe
1. Say Dios so Manamalsa tan Manuley ed amin a bengatla. Sikato lambengat so nanggawa, manggagawa, tan manggawa ed amin a bengatla.
2. Say Dios so sakey. Anggapo so pankasakey a singa say walad Sikato.
3. Andian na laman so Dios. Saray pisikal ya ideya so ag-onaplika ed Sikato.
4. Say Dios so unaan tan unor.
5. Manepeg lambengat so panpikasi ed Dios. Nayarin agmanpikasi sakey ed siopaman odino ed dinanman.
6. Amin a salita na saray propeta so tua.
7. Say propesiya nen Moises so absoluton tua. Sikato so manuna ed amin a propeta, nampara ed sakbay tan ed kayari to.
8. Say interon Torah a walad sikatayo natan et samay Torah a niiter ed si Moses.
9. Say Torah so agnauman, tan anggapo la so sananey ya iter na Dios.
10. Kabat na Dios so amin iran gawa tan kaisipan na too.
11. Tumangan na Dios iramay ontulok ed saray ganggan To, tan dusaen iramay mankasalanan sumpad Sikato.
12. Onsabi so Mesias.
13. Saray inatey so napaoli.
[Paimano ed leksab]
e Inukeran nen Maimonides irayan prinsipyo ed Commentary on the Mishnah to, (Sanhedrin 10:1). Diad saginonor, say Judaismo so angadapta ed saratan bilang opisyal a kredo. Say teksto ed tagey so pinatikey manlapud no panon so inyapireng da ed Judion panagdasalan a libro.
[Picture Credit Line ed pahina 21]
Jewish Division / The New York Public Library / Astor, Lenox, and Tilden Foundations