Akaloob so Ideya ed Judaismo, Kakristianoan, tan Islam
“Say relihyon nilikud ed arum niran serbi to so dalan a nipabidbir ed totoo so katuaan ya onsabi agew et ompatey ira, balang la’d sipan a magmaong a bilay ed labas na lubok, na kianak-lamet, odino diad sayan dua.”—GERHARD HERM, ALEMAN YA AUTOR.
1. Ibabase na maslak a relihyon so sipan da ed bilay kayari ipatey ed anton manunan sisiaen?
DIAD pangisisipan ed biek a bilay, amin lawarin relihyon so mandedependi ed sisiaen a say too so walaan na imortal a kamarerwa tan diad ipatey et mambiahe itan ed sananey a lugar odino niyalis-alis ed sananey a pinalsa. A singa naimano ed inmunan seksion, say sisiaen ed ag-ipatey na too et importantin kabiangan na saray relihyon ed Mamabukig nanlapula’d inggapo na saratan. Balet anto met so nipaakar ed Judaismo, Kakristianoan, tan Islam? Panon a nagmaliw ya importanti so bangat ed sarayan pananisia?
Inawat na Judaismo Iray Griegon Ideya
2, 3. Unong ed Encyclopaedia Judaica, kasin imbangat na sagradon Hebreon sulsulat so ag-ipatey na kamarerwa?
2 Saray lamot na Judaismo so mamasener na ngalngali 4,000 taon ed si Abraham. Ginmapon nisulat iray sagradon Hebreon sulat nen koma-16 siglo K.K.P. tan akompleto sanen pinorma nen Socrates tan Plato so teoryan ag-ipatey na kamarerwa. Kasin ibabangat na sarayan Kasulatan so ag-ipatey na kamarerwa?
3 Onia so ebat na Encyclopaedia Judaica: “Niletneg lambengat ed kayari-biblikon panaon, so malinew tan mapekder a sisiaen ed ag-ipatey na kamarerwa . . . tan nagmaliw a sakey ed saray pundasyon na Judio tan Kristiano iran pananisia.” Ikuanto met: “Say too so inkonsidera bilang intiraminti ed biblikon panaon. Kanian say kamarerwa so agmalinew a nibiig manlapud laman.” Manisia iray inmuunan Judio ed kioli na inaatey, tan saya “so nibiig manlapud panisia ed . . . ag-ipatey na kamarerwa,” so ipapabitar na encyclopedia.
4-6. Panon a say doktrinan ag-ipatey na kamarerwa et nagmaliw a “sakey ed saray pundasyon” na Judaismo?
4 Panon, sirin, a say doktrina et nagmaliw a “sakey ed saray pundasyon” na Judaismo? Iter na awaran so ebat. Nen 332 K.K.P., maples a kinubkob nen Alejandron Baleg so baleg a kabiangan na Pegley Bukig. Diad insabi to ed Jerusalem, sikatoy maligsan inabrasa na saray Judio. Unong ed inmunan-siglon Judion manag-awaran a si Flavius Josephus, impanengneng da ni ingen ed sikato so propesiya manlapud libro nen Daniel, a nisulat masulok a 200 taon ed asasakbay, a malinlinew ya aneskribe ed panangubkob nen Alejandro ed papel ya “ari na Gresya.” (Daniel 8:5-8, 21) Saray katumbokan nen Alejandro so angituloy ed plano ton Hellenisasyon, kanian diad intiron imperyo et nikayat so lenguahe, kultura, tan pilosopiya na Griego. Say impanlaok na duaran kultura—Griego tan Judio—so agnapaliisan.
5 Asasakbay diad komatlon siglo K.K.P., ginmapoy inmunan patalos na Hebreon Kasulatan ed Griego, a tinawag a Septuagint. Diad tulong na saya dakel a Hentiles so awalaan na panangigalang tan pikabisado ed Judion relihyon, arum ni ingen so akomberti. Saray Judio, ed biek a dapag, so mikabisado la ed Griegon kanonotan, tan arum so nagmaliw iran pilosopo, bengatlan sigpot a balo ed sikara. Si Philo na Alexandria, na inmunan siglo K.P., so sakey ed ontan a Judion pilosopo.
6 Pinagalangan nen Philo si Plato tan nanggunaetan ton ipaliwaway Judaismo diad terminoy Griegon pilosopiya. “Diad impamawala na nikadkaduman kombinasyon na Platonikon pilosopiya tan biblikon tradisyon,” kuan na libron Heaven—A History, “imparaan nen Philo so dalan parad saginonor iran intelektual a Kristiano [ontan met ed Judio].” Tan antoy sisiaen nen Philo nipaakar ed kamarerwa? Intuloy na libro: “Parad sikato, say ipapatey so mangipawil ed kamarerwa ed orihinal a kipapasen to sakbay a nianak. Lapud say kamarerwa et parad espiritual a mundo, say bilay ed laman et anggapo noagta antikey, a mabetbet ya andiay-palar, a peryodo.” Arum a Judion intelektual a manisia ed ag-ipatey na kamarerwa so angilaktip ed si Isaac Israeli, say bantog a koma-10 siglon Judion doktor, tan si Moses Mendelssohn, sakey ya Aleman-Judion pilosopo na koma-18 siglo.
7, 8. (a) Panoy pangililitrato na Talmud ed kamarerwa? (b) Antoy ibabaga na saginonor a Judion misteryoson literatura nipaakar ed kamarerwa?
7 Say libron angimpluensia met a tuloy ed Judion kanonotan tan bilay et say Talmud—say nisulat a sumaryo a tatawagey insangin ganggan, a walaan ed saginonor na saray komentaryo tan eksplinasyon na sayan ganggan, a tinugyop na saray rabbi manlapud komaduan siglo K.P. anggad Kapegleyan a Panaon. “Saray rabbi na Talmud,” kuan na Encyclopaedia Judaica, “so anisia ed tuloytuloy a kiwawala na kamarerwa kayari ipatey.” Tutukoyen ni ingen na Talmud so pitatalosan na inaatey ed mabilay. “Nayarin diad impluensia na Platonismo,” kuan na Encyclopædia of Religion and Ethics, “manisia [iray rabbi] ed sakbay-kiwawala na saray kamarerwa.”
8 Say saginonor a Judion misteryoson literatura, say Cabala, so mas aloor ni lapud ibabangat toy reinkarnasyon. Nipaakar ed sayan sisiaen, onia so inkuan na The New Standard Jewish Encyclopedia: “Say ideya so ompatnag a ginmapo ed India. . . . Diad Kabbalah et inmunan linmetaw itan ed libron Bahir, insan, manlapud Zohar a manpatuloy, et kaslakan ya aawaten na saray mistiko, tan walaan na importantin betang ed pananisia tan literatura na Hasidic.” Diad Israel natan, malaknab ya aawaten so reinkarnasyon bilang Judion bangat.
9. Antoy punto de bista na maslak iran grupo na Judaismo natan no nipaakar ed ag-ipatey na kamarerwa?
9 Kanian, say ideyan ag-ipatey na kamarerwa so akaloob ed Judaismo diad impluensiay Griegon pilosopiya, tan say ideya et aawaten natan na maslak ed grupo to. Antoy nibaga nipaakar ed inloob na bangat ed Kakristianoan?
Aawaten na Kakristianoan Iray Kanonotan nen Plato
10. Antoy inkuan na prominentin iskolar ya Español nipaakar ed pananisia nen Jesus ed ag-ipatey na kamarerwa?
10 Say puron Inkakristiano so ginmapo ed si Kristo Jesus. Nipaakar ed si Jesus, onia so insulat nen Miguel de Unamuno, prominentin koma-20 siglon iskolar ya Español: “Sikatoy manisia ed kikioli na laman, unong ed Judion paraan, aliwan diad ag-ipatey na kamarerwa, unong ed [Griegon] Platonikon paraan . . . Saray prueba na saya so nanengneng ed dinanman a matuan libro na panangipatalos.” Sinampotan to: “Say ag-ipatey na kamarerwa . . . et sakey a paganon pilosopikon dogma.”
11. Kapigan ginmapon linmoob so Griegon pilosopiya ed Inkakristiano?
11 Kapigan tan panon a sayan “paganon pilosopikon dogma” so akaloob ed Inkakristiano? Onia so ipapabitar na New Encyclopædia Britannica: “Manlapud kapegleyan na koma-2 siglo K.P. saray Kristianon nipasal ed Griegon pilosopiya so akaimano ed pankaukolay pangibalikas na pananisia ra ed saray termino to, namparan diad dilin intelektual a kapenek da tan pian nakomberti iray edukadon pagano. Say pilosopiyan matukoy a tuloy ed sikara et say Platonismo.”
12-14. Antoran betang so ginawaan di Origen tan Augustine ed impangilaok ed Platonikon pilosopiya ed Inkakristiano?
12 Duara’d saratan ya akadkaunan pilosopo so angimpluensian tuloy ed saray doktrina na Kakristianoan. Say sakey et si Origen na Alexandria (c. 185-254 K.P.), tan say sakey, si Augustine na Hippo (354-430 K.P.). Nipaakar ed sikara, onia so ibabaga na New Catholic Encyclopedia: “Dia lambengat ed si Origen ed Bukig tan St. Augustine ed Sagur a niletneg so kamarerwa bilang manunan espiritual tan pilosopikon ideyan aporma ed nengneng to.” Diad anton basiyan so amormaan di Origen tan Augustine na saray ideya ra nipaakar ed kamarerwa?
13 Si Origen so eskuela nen Clement na Alexandria, a sikatoy “sankaunaan ed saray Padre a pihon angadapta ed Griegon tradisyon nipaakar ed kamarerwa,” kuan na say New Catholic Encyclopedia. Saray ideya nen Plato nipaakar ed kamarerwa so angimpluensian tuloy ed si Origen. “Inyarum [nen Origen] ed Kristianon doktrina so malaknab ya inkatibukel na saray bangat nipaakar ed kamarerwa, ya inadapta to’d si Plato,” inkuan nen teologon Werner Jaeger ed The Harvard Theological Review.
14 Minoria na pigara ed Kakristianoan si Augustine bilang matalonggaring ya intelektual nensaman. Sakbay ya akomberti ed “Inkakristiano” diad taon ton 33, interesado lan tuloy si Augustine ed pilosopiya tan nagmaliw lan Neoplatonista.a Diad inkakomberti to, sikatoy nansiansian Neoplatoniko ed panagnonot to. “Say kanonotan to so pasen a ditan et say relihyon ed Balon Sipan et sigpot a nilaok ed Platonikon tradisyon na Griegon pilosopiya,” kuan na The New Encyclopædia Britannica. Aaksobien na say New Catholic Encyclopedia a say “doktrina [nen Augustine nipaakar ed kamarerwa], a nagmaliw ya estandarte ed Sagur anggad pansamposampot na koma-12 siglo, so akaotang a pirmi . . . ed Neoplatonismo.”
15, 16. Kasin say koma-13 siglon interes ed saray bangat nen Aristotle so analat ed punto de bista na iglesia ed bangat ya ag-ipatey na kamarerwa?
15 Diad koma-13 siglo, saray bangat nen Aristotle so ompopopular ed Europa, manuna lapud wala la’d liblibron Latin na saray Arabon iskolar a malaknab a nankomento ed saray sulsulat nen Aristotle. Asagyat a tuloy so Katolikon iskolar a manngaran na Thomas Aquinas ed Aristotelianon kanonotan. Lapud sulsulat nen Aquinas, saray panmoria nen Aristotle so angimpluensian tuloy ed bangat na iglesia nen say ginawa nen Plato. Balet, sayan kurang so ag-angapekta ed bangat nipaakar ed ag-ipatey na kamarerwa.
16 Imbangat nen Aristotle a say kamarerwa et agnasian ya akakonekta ed laman tan agmantultuloy a niwalan indibidual kayari ipatey tan no walay bengatlan magnayon a niwala ed too, agnanengneng itan, anggapoy personalidad a kaisipan. Sayan panmoria ed kamarerwa et agmitunosan ed sisiaen na iglesia nipaakar ed saray kamarerwa na too a makaliktar ed ipatey. Sirin, inuman nen Aquinas so panmoria nen Aristotle ed kamarerwa, ya ipipilit ton say ag-ipatey na kamarerwa et napruebaan diad panrason. Sirin, say sisiaen na iglesia ed ag-ipatey na kamarerwa et nansiansia ni.
17, 18. (a) Kasin say Repormasyon ed koma-16 siglo et angigapoy panreporma ed bangat nipaakar ed kamarerwa? (b) Antoy talindeg na maslak a relihyon na Kakristianoan ed ag-ipatey na kamarerwa?
17 Legan na koma-14 tan koma-15 iran siglo, say asasakbay a kabiangan na Renaissance, nipawil lamet so interes ed si Plato. Say bantog a pamilyay Medici diad Italya so tinmulong ni ingen a mangiletneg na akademya diad Florence pian iyalibansay panaral ed pilosopiya nen Plato. Legan na koma-16 tan koma-17 siglo, binmetel so interes ed si Aristotle. Say Repormasyon ed koma-16 siglo so ag-angigapoy reporma ed bangat nipaakar ed kamarerwa. Anggaman saray Protestantin Managreporma so amenben ed isyu tekep na bangat na purgatoryo, inawat da so ideyan magnayon a kadusa odino tumang.
18 Say bangat ed ag-ipatey na kamarerwa sirin so tinmalona ed maslak a relihyon na Kakristianoan. Diad pangipapaimano ed saya, onia so insulat na Amerikanon iskolar: “Diad tua, say relihyon, parad karaklan a totoo ed dilin rasa tayo, et kabaliksan toy ag-ipapatey, tan anggapo lay arum ni. Say Dios so manamawala na ag-ipapatey.”
Ag-ipapatey tan Islam
19. Kapigan niletneg so Islam, tan siopay angiletneg?
19 Ginmapo so Islam diad impanawag ed si Muhammad bilang propeta sanen sikatoy man-40 taon. Inkalapagan a sinisia na saray Muslim a saray puyan so sinmabi ed sikato legan na peryodoy manga 20 ya anggad 23 a taon, manlapud ngalngali 610 K.P. anggad impatey to nen 632 K.P. Sarayan puyan so nikurit ed Koran, say masanton libro na Muslim. Diad panaoy inlesay Islam, naimpluensiaan so Judaismo tan Kakristianoan na Platonikon ideya nipaakar ed kamarerwa.
20, 21. Antoy pananisia na saray Muslim nipaakar ed Biek a bilay?
20 Sisiaen na saray Muslim a say pananisia ra et kapantokan na saray puyan a niiter ed matoor iran a Hebreo tan Kristianos nensaman. Aaonen na Koran so Hebreo tan Griegon Kasulatan. Balet no nipaakar ed bangat ya ag-ipatey na kamarerwa, ompaliis so Koran manlapud sarayan sulsulat. Ibabangat na Koran a say too et walaan na kamarerwa a tuloytuloy a manbilay kayari ipatey. Tutukoyen to met so kioli na inaatey, agew na panangukom, tan say unor a pansumpalan na kamarerwa—balanglan ed harden na paraiso diad tawen odino kadusa ed mangapoy-apuy ya impierno.
21 Panisiaan na saray Muslim a say kamarerwa na inatey a too so onla ed Barzakh, odino “Partisyon,” “say pasen odino kipapasen a kawalaan na totoo kayari ipatey tan sakbay na Panangukom.” (Surah 23:99, 100, The Holy Qur-an, paimano’d-leksab) Diman et walay pakalikna na kamarerwa, a manasagmak na tatawagen a “Dusa na Lubok” no say too et marelmeng odino panggayagaan toy liket no sikatoy nanmatoor. Balet saray matoor so nepeg met a managmak na pigaran a pairap lapud pigaran impankasalanan sanen mabilay nira. Diad agew na panangukom, balang sakey so onarap ed magnayon a pansumpalan to, a panampotan na satan a temporaryon kipapasen.
22. Antoran mandurumaan a teorya nipaakar ed unor a pansumpalan na kamarerwa so imparungtal na pigaran Arabon pilosopo?
22 Say ideyan ag-ipatey na kamarerwa ed Judaismo tan Kakristianoan so linmetaw lapud Platonikon impluensia, balet say ideya so niletneg ed Islam manlapud inggapo to. Ag-ibabaga na saya a saray Arabon iskolar so ag-analin panlaoken so Islamiko iran bangat tan Griegon pilosopiya. Diad tua, say mundo na Arabo, so pirmin naimpluensiaan na ideya nen Aristotle. Tan saray bantog ya iskolar na Arabo, a singa si Avicenna tan Averroës, so amalaknab tan angiletneg ed Aristotelianon kanonotan. Balet, diad panasali ran itunos so Griegon kanonotan ed bangat na Muslim nipaakar ed kamarerwa, akatibukel iray mandumaan a teorya. Alimbawa, inyabawag nen Avicenna a say kamarerwa na too et imortal. Diad biek a dapag, sinuppiat nen Averroës itan a panmoria. Anggaman ed sarayan punto de bista, say ag-ipatey na kamarerwa so nansiansian sisiaen na saray Muslim.
23. Iner so talindegan na Judaismo, Kakristianoan, tan Islam ed isyu nipaakar ed ag-ipatey na kamarerwa?
23 Sirin, malinew a say Judaismo, Kakristianoan, tan Islam et mangibabangat ed doktrinan ag-ipatey na kamarerwa.
[Saray paimano ed leksab]
a Patumbok na Neoplatonismo, balon bersion na pilosopiya nen Plato a pinadakep nen Plotinus diad komatlon-siglo a Roma.
[Litrato ed pahina 14]
Say impangubkob nen Alejandron Baleg so angitonton ed impanlaok na Griego tan Judio iran kultura
[Saray litrato ed pahina 15]
Sinali di Origen, ed tagey, tan Augustine ya ilaok so Platonikon pilosopiya ed Inkakristiano
[Saray litrato ed pahina 16]
Si Avicenna, ed tagey, so angiyabawag a say kamarerwa na too et imortal. Sinuppiat nen Averroës itan a panmoria