Bilay Kayari Ipatey—Antoy Sisiaen na Totoo?
“No say sakey a too ompatey, ombilay ta lamet?”—JOB 14:14.
1, 2. Panoy kaliligliwa na dakel sano naandi’d bilay so inad-aro ra?
DIAD sakey a punenarya ed New York City, marendeen a sansasakey ya inmasingger iray kakaaro tan pamilya ed akalukas a lungon na sakey a 17-años a laki ya inatey lapud kanser. Say maer-ermen ya ina so mannangnangis legan ton uulit-uliten: “Mas maliket la natan si Tommy. Labay na Dios a nakaiba ed tawen si Tommy.” Ontan so nibangat a panisiaan to.
2 Manga 11,000 kilometro ed kaarawi, diad Jamnagar, India, say taloran ilalak a lalaki so amarngat ed saray kiew ed panagpoolay bangkay na inatey ya ama ra. Diad pandanuldol na apuy, inkantoris na Brahman so Sanskrit mantras: “Komon ta say kamarerwan agbalot ompatey so mantultuloy ed panggugunaet ton mikasakey ed ultimon inkapeteg (ultimate reality).”
3. Antoran tepet so abayag lan panuumamengan na totoo?
3 Say inkapeteg na ipapatey so walad kaliberliber tayon amin. (Roma 5:12) Natural labat a panumamengan tayo no kasin say ipapatey et anggaan la na amin. Onia so inkuan nen Job, sakey a matoor a lingkor nen Jehova a Dios nensaman, diad pangisisindag to’d natural a sikulo na saray tanaman: “Wala so ilalo ed sakey a kiew, no nabatang, ya onsimit lamet, tan say malangwer a sanga to ag-ontunda.” Sirin, anto met so nipaakar ed totoo? “No say sakey a too ompatey, ombilay ta lamet?” intepet nen Job. (Job 14:7, 14) Diad inlabas na saray panaon, panuumamengan na totoo ed kada sosyedad so tepet a: Wala tay bilay kayari ipatey? No ontan, anton klase na bilay? Lapud satan, antoy sisiaen na totoo? Tan akin?
Dakel ya Ebat, Saksakey a Tema
4. Antoy sisiaen na totoo ed nanduruman relihyon nipaakar ed bilay kayari ipatey?
4 Panisiaan na dakel ya ibabagan Kristiano a kayari ipatey, onla iray totoo ed balanglan diad tawen odino diad impierno. Diad biek a dapag, panisiaan na saray Hindu so reinkarnasyon. Unong ed Islamikon pananisia, wala so agew na panangukom kayari ipatey, sano determinaen nen Allah so kurang na impanbilay na balang sakey tan ibaki so kada too ed paraiso odino diad impiernon apuy. Diad arum a daldalin, saray sisiaen nipaakar ed inaatey et sakey a pihon impanlaok a lokal a tradisyon tan ibabagan Inkakristiano. Alimbawa, diad Sri Lanka, papaulyanan na saray Budhista tan Katoliko ya akalukas iray puerta tan bintana sano walay inatey ed sankaabungan da, tan iposisyon day lungon a say salian na inatey et akaarap ed puerta’d arap. Sisiaen dan sarayan paraan et mamainomay ed ipaway na espiritu, odino kamarerwa, na inatey. Diad limog na dakel a Katoliko tan Protestanti diad Sagur Aprika, kaugalian lan saniban iray ispiho sano walay inatey ta pian anggapoy onnengneng tan nanengneng toy espiritu na inatey a too. Insan, 40 agew kayari impatey, selebraan na pamilya tan kakaaro so inyakar na kamarerwa ed tawen.
5. Antoy manunan sisiaen a pitutunosan na maslak a relihyon?
5 Anggaman ed sayan panduruma, ompatnag a maslak a relihyon so anggan panon et mantunosan ed sakey a punto. Sisiaen dan walay bengatlan walad dalem na too—natawag man itan a kamarerwa, sakey ya espiritu, odino sakey ya anyani—ya imortal tan mantultuloy a manbilay kayari ipatey na laman. Amin lawarin nilasus a relihyon tan sekta na Kakristianoan so mangiyaalibansay pananisia ed ag-ipapatey na kamarerwa. Sayan sisiaen so opisyal met a doktrina ed Judaismo. Satan so mismon pundasyon na bangat na Hinduismo nipaakar ed reinkarnasyon. Sisiaen na saray Muslim a say kamarerwa so mantultuloy kayari ipatey na laman. Say Aborigine na Australia, animista na Aprika, Shintoista, anggan say Budhista, so amin et nanduruman mangibabangat ed saksakey a tema.
6. Antoy panmoria na pigaran iskolar ed ideya a say kamarerwa et imortal?
6 Diad biek a dapag, walaray manmoria a say makaliknan bilay so mangangga diad ipatey. Parad sikara et say ideyan mantultuloy so emosyonal tan intelektual a bilay ed sakey ya anggapoy personalidad, agnanengneng a kamarerwa ya onsian ed laman et ompatnag ya agmakatunongan. Onia so insulat na koma-20 siglon Español ya iskolar a si Miguel de Unamuno: “Say panisia ed ag-ipapatey na kamarerwa et pampirawat a say kamarerwa so nayarin imortal, balet say pampirawat ed satan tekep na ontan a determinasyon ed sayan pakayarin manpili et pagmaliwen toy sakey a mangikaindan tan mangibaliwala ed panagkatunongan.” Say arum a manisia met ed satan et laktipen toy nanduruman totoo a singa saray bantog a pilosopon di Aristotle tan Epicurus, say doktor a Hippocrates, say taga-Scotland a pilosopon si David Hume, say Arabon iskolar a si Averroës, tan say inmunan primo ministro na India kayari independensia, si Jawaharlal Nehru.
7. Antoran importantin tepet nipaakar ed pananisian ag-ipapatey na kamarerwa so nepeg a nakonsidera natan?
7 Lapud nipaarap ed ontan iran makawetwet ya ideya tan sisiaen, nepeg tayon itepet: Talaga ta’n walaan itayo na imortal a kamarerwa? No talagan aliwan imortal so kamarerwa, panon sirin a say ontan a palson bangat et magmaliw ya importantin kabiangan na dakerakel a relihyon natan? Iner so nanlapuan na ideya? Kapilitan ya anapen tayoy matua tan makapenek iran ebat ed sarayan tepet lapud say arapen tayo so mandedependi ed satan. (1 Corinto 15:19) Balet, usisaen tayo nin unona no panoy inggapo na doktrinan ag-ipapatey na kamarerwa.
Say Gapoan na Doktrina
8. Anton betang so ginawa di Socrates tan Plato ed impangiyalibansa ed ideyan imortal so kamarerwa?
8 Saray Griegon pilosopo nen komaliman-siglo K.K.P. a di Socrates tan Plato so apagalangan bilang kaiba ed sankaunaan ya angiyalibansa ed sisiaen a say kamarerwa et imortal. Balet ta aliwan sikaray angigapo ed ideya. Imbes, pinarakep da so ideya tan pinagmaliw itan a pilosopikon bangat, pian diad ontan et mas makaayat ed saray de-aral ed panaon da tan diad arapen ni. Say katuaan et saray Zoroastriano na kadaanan a Persia tan saray Ehipsio antis da so manisia met ed ag-ipapatey na kamarerwa. Say tepet sirin, et, Antoy lapuan na sayan bangat?
9. Antoy lapuan na impluensian kaslakan ed kadaanan iran kultura na Ehipto, Persia, tan Gresya?
9 “Diad kadaanan a mundo,” kuan na libron The Religion of Babylonia and Assyria,” “naimpluensiaay Ehipto, Persia, tan Gresya na Binababilonian relihyon.” Nipaakar ed relihyoso iran sisiaen na Ehipto, onia so intuloy ya inkuan na libro: “Nisengeg ed asasakbay a siglaotan na Ehipto tan Babilonia, unong ya imparungtal na say El-Amarna iran tapyas, talagan daakan iray pankanawnawan kilaok na saray Binababilonian panmoria tan kustombre ed saray kulto na Ehipto”a Ngalngalin ontan met so nibaga ed saray kadaanan a kultura na Persiano tan Griego.
10. Anto so Binababilonian panmoria ed bilay kayari ipatey?
10 Balet kasin saray kadaanan a taga-Babilonia so anisia ed ag-ipapatey na kamarerwa? Diad sayan punto, onia so insulat nen Propesor Morris Jastrow, Jr., na University of Pennsylvania, E.U.A.: “Agbalot nanilalo iray totoo nisay papangulo na relihyoson sisisiaen [na Babilonia] ed posibilidad na sigpot ya ipapatey. Say patey [diad panmoria ra] et sakey a dalan ya ompugta’d sananey a nengneng na bilay, tan say pangiburi ed ag-ipapatey [na kaplesan a bilay] so mangidadanet labat ya imposiblin napaliisan so patey ya, unong ed sisiaen da, itarok toy sakey ed onsublay a nengneng na kiwawala.” On, sinisia met na saray taga-Babilonia a say bilay na sakey a klase, diad sakey a nengneng, so mantultuloy kayari ipatey. Impanengneng da iya diad pangikotkot met ed saray kagawaan a kaibay inaatey pian usaren da ed Biek a bilay.
11, 12. Kayari na Delap, antoy gapoan na bangat ya ag-ipapatey na kamarerwa?
11 Malinew, say bangat ya ag-ipapatey na kamarerwa et nanlapud kadaanan a Babilonia. Kasin makabaliksan itan? On, ta unong ed Biblia, say syudad na Babel, odino Babilonia, so inletneg nen Nimrod, apo’d-pueg nen Noe. Kayari na sankagloboan a Delap ed agew nen Noe, saksakey so lenguahe na amin a totoo tan walaan na saksakey a relihyon. Agbukbukor nen Nimrod so “[sumpa] ed arap nen Jehova” noagta sikato tan saray patumbok to so malabay met a ‘manggawa na sakey a ngaran a kirayewan’ da. Kanian diad pangiletneg ed syudad tan pangipaalagey na tori diman, angigapo si Nimrod na duman relihyon.—Genesis 10:1, 6, 8-10; 11:1-4.
12 Unong ed tradisyon et say impatey nen Nimrod so diad maruksan paraan. Kayari impatey to et makatunongan labat a sikatoy respetoen a maong na saray taga-Babilonia bilang manangiletneg, managpaalagey, tan sankaunaan ya ari na syudad da. Lapud say dios a Marduk (Merodach) so impasen bilang say manangiletneg na Babilonia tan pigaran arari na Babilonia so inngaran ni ingen ed sikato, insuheri na arum ya iskolar a si Marduk so mangirerepresenta ed dinayew a Nimrod. (2 Arari 25:27; Isaias 39:1; Jeremias 50:2) No tua iya, sirin say ideyan say too et walaan na kamarerwan makaliktar ed ipatey so talagan inkalapagan ya inagamil anggan panon diad panaon ni na impatey nen Nimrod. Diad dinanman a kaso, ipaparungtal na amin a rekord na awaran a kayari na Delap, say gapoan na bangat ya ag-ipapatey na kamarerwa et diad Babel, odino Babilonia.
13. Panon a kinmayat ed tapew na dalin so bangat ya imortal a kamarerwa, tan antoy resulta?
13 Ipapanengneng na Biblia ya inamper na Dios iray sagpot na saray managpaalagey na tori diad Babel diad impanwetwet to’d lenguahe ra. Lapud agla ra makapantatalosan, tinaynan day proyekto ra tan ataytayak ira “ed amin a tapew na dalin.” (Genesis 11:5-9) Nepeg tayon nonoten ya anggaman say salita na sarayan nikuan a managpaalagey na tori et asalatan, say kaisipan tan saray ideya ra so nansiansia. Diad ontan, inermay laen da, awit-awit daray relihyoson ideya ra. Diad onian dalan saray Binababilonian relihyoson bangat—pati say ag-ipapatey na kamarerwa—so kinmayat ed amin a dalin tan nagmaliw a pinagkapundasyon na angkabaleg iran relihyon ed mundo. Diad ontan say sankamundoan ya empiryo na palson relihyon so niletneg, a matukotukoy a deneskribe na Biblia bilang ‘Babilonia a Baleg, ina na saray balangkantis tan saray karimdimla dia ed dalin.’—Apocalipsis 17:5.
Say Sankamundoan ya Empiryo na Palson Relihyon so Ninmatnat ed Mamabukig
14. Panon a kinmayat iray relihyoson sisiaen na Babilonia ed baleg a kabiangan na India?
14 Inkuan na pigaran managawaran a masulok lan 3,500 a taon lay apalabas, sakey a baleg ya insakda so angitarok na pusisawan-impanbaog, Aryan a totoo a nanlalapud amianen-sagur ya amaarap ed Indus Valley, natan et naromog a manuna ed Pakistan tan India. Manlapu diman et kinmayat ira ed saray patar na Ganges River tan binmeltang ed India. Inkuan na pigaran eksperto a saray relihyoson ideya na saray sinmakda so nibase ed kadaanan iran bangat na taga-Iran tan taga-Babilonia. Diad ontan, sarayan relihyoson ideya, so nagmaliw a lamot na Hinduismo.
15. Panon ya angimpluensia so ideyan imortal a kamarerwa ed kaplesan a Hinduismo?
15 Diad India say ideyan imortal a kamarerwa so nagmaliw a porma na doktrina na reinkarnasyon. Anagyat itan ed saray matudio na Hindu a mipupuligesgesan ed inkalapagan a problema’d kaugsan tan paniirap ed limog na totoo, ya atawag a say ganggan na Karma, say ganggan na sengegan tan epekto. Diad impangilaok ed sayan ganggan ed pananisian ag-ipapatey na kamarerwa, sikaray akaporma na bangat na reinkarnasyon, a ditan saray kamaongan tan kaugsan ed sakey a bilay so ibabagan natumangan odino nadusa ed onsublay. Say kalat na matoor et say moksha, odino kibulos manlapud sikulo na kianak lamet tan kikasakey ed tatawagen ya ultimon inkapeteg, odino Nirvana. Diad inlabas na saray siglo, legan ya onkakayat so Hinduismo, ontan met ed bangat a reinkarnasyon. Tan sayan doktrina so nagmaliw a pundasyon na Hinduismo natan.
16. Anton sisiaen nipaakar ed Biek a bilay so nandomina ed relihyoson kaisipan tan agagamil na baleg a populasyon na Bukig ya Asia?
16 Manlapud Hinduismo et atibukel iray arum a relihyon, a singa say Budhismo, Jainismo, tan Sikhismo. Saraya met so manisia ed reinkarnasyon. Sakey ni, legan a makakaloob so Budhismo ed Bukig ya Asia—Tsina, Korea, Hapon, tan inerman ni—satan so angapektan tuloy ed kultura tan relihyon na intiron rehyon. Saya so amawala na saray relihyon a mangisisindag ed impanlaok na saray sisiaen, impangabrasa ed saray elemento na Budhismo, espiritismo, tan panagdayew ed inmunan atateng. Say sankaimpluensiaan ed saraya et say Taoismo, Confucianismo, tan Shinto. Diad onian dalan say pananisian mantultuloy so bilay kayarin ompatey so laman so anomina ed relihyoson kanonotan tan agagamil na baleg a porsiento na katooan ed satan a parti na mundo.
Komusta met so Nipaakar ed Judaismo, Kakristianoan, tan Islam?
17. Antoy papanisiaan na saray kadaanan a Judio nipaakar ed bilay kayari ipatey?
17 Anto met so sisiaen na totoo ya ontutumbok ed saray relihyon na Judaismo, Kakristianoan, tan Islam no nipaakar ed bilay kayari patey? Diad sarayan relihyon, say Judaismo so sankadaanan. Saray gapoan to so mamasener na ngalngali 4,000 taon ed si Abraham—abayag ni antis ya inadapta di Socrates tan Plato so teorya na ag-ipapatey na kamarerwa. Saray kadaanan a Judio so anisia ed kioli na inaatey tan aliwan ed atawir ya ag-ipapatey na too. (Mateo 22:31, 32; Hebreos 11:19) Panon, sirin, ya akaloob so doktrina na ag-ipapatey na kamarerwa ed Judaismo? Iter na awaran so ebat.
18, 19. Panon ya akaloob ed Judaismo so doktrinan ag-ipapatey na kamarerwa?
18 Nen 332 K.K.P., kinubkob nen Alejandron Baleg so Pegley Bukig, pati Jerusalem. Legan ya itutuloy na saray katumbokan nen Alejandro so programa ton Hellenisasyon, say impanlaok na duaran kultura—say Griego tan say Judio—so agawa. Asabi panaon, nikabisado na saray Judio so Griegon kaisipan, tan arum so nagmaliw ni ingen a pilosopo.
19 Si Philo na Alexandria, na inmunan siglo K.P., so sakey ed ontan a Judion pilosopo. Pinagalangan toy Plato tan nanggunaetan ton ipaliwaway Judaismo diad terminoy Griegon pilosopiya, diad ontan et angiparaan ed dalan parad saginonor iran Judion intelektual. Say Talmud—nisulat iran komentaryo ed insangi iran ganggan na saray rabbi—so inimpluensiaan met na Griegon kanonotan. “Saray rabbi na Talmud,” kuan na Encyclopaedia Judaica, “so anisia ed tuloytuloy a kiwawala na kamarerwa kayari ipatey.” Say saginonor a Judion misteryoson literatura, a singa say Cabala, so mas aloor ni nipaakar ed bangat a reinkarnasyon. Kanian diad panamegley na inliber na Griegon pilosopiya, say ideya na ag-ipapatey na kamarerwa so akasabi ed Judaismo. Antoy nibaga nipaakar ed inloob na bangat ed Kakristianoan?
20, 21. (a) Antoy talindeg na inmuna iran Kristiano nipaakar ed Platoniko, odino Griegon pilosopiya? (b) Antoy angitonton ed impanlaok na saray ideya nen Plato ed saray bangat na Kristiano?
20 Say puron Inkakristiano so ginmapo ed si Jesu-Kristo. Nipaakar ed si Jesus, onia so insulat nen Miguel de Unamuno, ya inaon ed akadkauna: “Sikatoy anisia ed kikioli na laman, unong ed Judion paraan, aliwan diad ag-ipapatey na kamarerwa, unong ed [Griegon] Platonikon paraan.” Sinampotan to: “Say ag-ipapatey na kamarerwa . . . et sakey a paganon pilosopikon bangat.” Nisengeg ed saya, natalosan tayo no akin a pinasakbayan a tuloy nen apostol Pablo so inmunan-siglo iran Kristiano sumpad “pilosopiya to tan andi kakanaan a panamalingo, unong na daan ya ugali na totoo, unong ed saray dinaralin a bangat na mundo, tan aliwan unong ed Kristo.”—Colosas 2:8.
21 Balet, kapigan tan panon ya akaloob iyan “paganon pilosopikon bangat” ed Kakristianoan? Onia so ipapaliwawa na New Encyclopædia Britannica: “Manlapud kapegleyan na koma-2 siglo AD saray Kristianon nipasal ed Griegon pilosopiya so akaimano ed pankaukolay pangibalikas na pananisia ra unong ed saray termino to, namparan diad dilin intelektual a kapenek da tan pian nakomberti iray edukadon pagano. Say pilosopiyan matukoy a tuloy ed sikara et say Platonismo.” Duara ed saratan ya akadkaunan pilosopo ya angimpluensian tuloy ed saray doktrina na Kakristianoan et sikara di Origen na Alexandria tan Augustine na Hippo. Sikaran dua so naimpluensiaan a tuloy na saray ideya nen Plato tan nagmaliw ya instrumento ed impangilaok ed saraman ya ideya ed saray bangat na Kristiano.
22. Panon a say bangat ya ag-ipapatey na kamarerwa so nansiansian prominenti ed Islam?
22 Anggaman say ideyan ag-ipapatey na kamarerwa ed Judaismo tan Kakristianoan et lapud Platonikon impluensia, say ideya so niletneg ed Islam nanlapulad inggapo to. Say Koran, say masanton libro na Islam, so mangibabangat a say too et walaan na kamarerwa a mantultuloy kayari ipatey. Tutukoyen toy unor a pansumpalan na kamarerwa balanglan diad bilay ed harden na paraiso diad tawen odino kadusa ed mangapoy-apuy ya impierno. Aglabay ya ibaga na saya a saray Arabon iskolar so ag-analin mangilaok ed Islamiko iran bangat tan Griegon pilosopiya. Diad tua, anggan panon et say Arabon sosyedad so naimpluensiaan na kimey nen Aristotle. Balet, say ag-ipapatey na kamarerwa so nansiansian sisiaen na saray Muslim.
23. Anton mapilit iran tepet nipaakar ed bilay kayari ipatey so singbaten ed ontumbok ya artikulo?
23 Malinew, saray relihyon ed sankamundoan so akaporma na makawetwet iran alasir na saray sisiaen ed Biek a bilay, base ed bangat a say kamarerwa et imortal. Tan saratan a sisiaen so angapekta, on, anomina ni ingen tan angaripen ed binilyon a totoo. Diad kipapaarap ed amin na saya, liknaen tayon kapilitan ya itepet: Posibli ta a naamtaan so katuaan nipaakar ed no anto so nagagawa sano inatey itayo? Wala tay bilay kayari ipapatey? Antoy ibabaga na Biblia nipaakar ed satan? Saya so singbaten ed ontumbok ya artikulo.
[Paimano ed Leksab]
a Say El-Amarna so pasen na saray geray na syudad na Ehipto ya Akhetaton, ya ibabagan impaalagey nen koma-14 a siglo K.K.P.
Kasin Nisalaysay Yo?
◻ Anton saksakey a tema so tuloytuloy ya aagamilen ed maslak iran sisiaen na saray relihyon nipaakar ed bilay kayari ipatey?
◻ Panon ya ituturo na awaran tan Biblia so kadaanan a Babilonia bilang say gapoan na doktrinan imortal a kamarerwa?
◻ Diad anton dalan a saray relihyon ed Bukig so inapektaan na Binababilonian sisiaen ed imortal a kamarerwa?
◻ Panon a say bangat ya ag-ipapatey na kamarerwa et akaloob ed Judaismo, Kakristianoan, tan Islam?
[Saray litrato ed pahina 12, 13]
Say impangubkob nen Alejandron Baleg so angitonton ed impanlaok na Griego tan Judio iran kultura
Sinali nen Augustine ya ilaok so Platonikon pilosopiya ed Inkakristiano
[Credit Lines]
Alejandro: Musei Capitolini, Roma; Augustine: Manlapud libron Great Men and Famous Women