No Panon ya Akasabi ed Sikatayo so Biblia—Parti 2

Ondadayabdab so apuy legan a nasusungloran ni so mandarlang a dangdangan. Balet ta aliwa iyan ordinaryon apuy. Say manliob ya apuy et tutungoan na saray Biblia legan a banbantayan na papari tan saray prelado. Balet, diad panasaliw na saray Biblia pian deralen iratan, agnaam-amtaan na obispoy London ya atulongan toy managpatalos, si William Tyndale, pian gastosan so kaaruman nin edisyon!

Antoy angitonton ed ontan a determinasyon na namparan dapag na labanan? Diad apalabas a paway, siningbat tayoy awaran na impangipalapag na Biblia anggad pansamposampot na Kapegleyan Iran Panaon. Natan et akasabi tayo ed ipepelnak na balon panaon sanen ngalngali lan nawalaan na aralem ya epekto ed sosyedad so mensahe tan autoridad na Salitay Dios.

Inmapireng so Sakey a Manangiyuna

Si John Wycliffe, respitadon iskolar ed Oxford, so mapekder a nampulong tan nansulat sumpad agmakasulatan iran agamil na Iglesia Katolika, ya ibabase autoridad to ed ‘ganggan na Dios,’ a kabaliksan toy Biblia. Imbaki toray estudyante to, saray Lollard, ed intiron kaliberliber na Inglatera pian ipulong so mensahe na Biblia diad Ingles ed siopaman ya ondengel. Sakbay na impatey to nen 1384, inggapo toy pangipatalos ed Biblia manlapud Latin ed Ingles ed panaon to.

Akaromog so relihyon na dakel a rason pian busolen si Wycliffe. Unona, kinondena toray klero lapud inkaalablabas tan imoral a kondukta ra. Niarum ni, dakel ed saray mandinayew nen Wycliffe so lingon angusar ed saray bangat to pian ikatunongan so armadon impanrebeldi ra. Tinetel na saray klero si Wycliffe, anggan diad kayari impatey to, anggaman agton balot intandoro so marawal iran isusumpa.

Diad sakey a sulat ed si Papa Juan XXIII nen 1412, impasen nen Arsobispon Arundel “itan a kabkabusol tan makapasyodot a toon si John Wycliffe, a makapadimdimlan nonoten, satan ya anak na daan a serpiente, say mismon anino tan anak na anti-Kristo.” Diad kapantokan na panangondena to, onia so insulat nen Arundel: “Pian peneken so mauges a getma to, pinorma toy matukoy a balon patalos iran kasulatan ed tubon pansasalita.” On, say amasanok a tuloy ed papangulo na relihyon et lapud kaliktan nen Wycliffe ya iter ed totoo so Biblia ed dilin lenguahe ra.

Anggaman kuan, pigaran prominentin indibidual so makabasa la ed Kasulatan ed bernakular iran lenguahe. Say sakey et si Anne na Bohemia, ya akiasawa ed Arin Richard II na Inglatera nen 1382. Sikatoy walaan na Ingles iran patalos nen Wycliffe ed saray Ebanghelyo, a tuloytuloy ton inaral. Sanen nagmaliw a reyna, say paborablin awawey to so tinmulong ed kiyabante na Biblia​—tan aliwan diad Inglatera labat. Pinaseseg nen Anne iray estudyante ed Prague University diad Bohemia ya onla’d Oxford. Diman et maseseg dan inaral iray patalos nen Wycliffe tan angisempet ira na pigara ed Prague. Say inkapopular na saray bangat nen Wycliffe diad Prague University so kinmana ed saginonor bilang suporta ed si Jan Hus, a nan-aral tan kabekta et nambangat diman. Pinainomay nen Hus a basaen so Czech a bersion manlapud daan ya Slavonic a patalos. Intandoro na saray sagpot to so inkalapagan a pangusar ed Biblia diad Bohemia tan ed kabangibang a daldalin.

Binmales so Relihyon

Sinmanok met iray klero ed si Wycliffe tan Hus lapud imbangat dan say “ag-alaokan a teksto,” say orihinal ya apuyanan a Kasulatan ya anggapoy inyarum, so mas walaan na autoridad nen say “saray panangikabaliksan,” say dakerakel a tradisyonal a panangipaliwawa ed saray mardyin na inabobonay-simbaan iran Biblia. Pirawat na sarayan managpulong a napawala ed kabanyakan a totoo so ag-alaokan a mensahe na Salitay Dios.

Lapud palson sipan a salimbengan, apalikdo si Hus ya onarap ed Katolikon Konsilyo ed Constance, Alemanya, nen 1414 pian idepensa iray panmoria to. Say konsilyo so tinugyop na 2,933 papari, obispo, tan kardinal. Inmabobon si Hus ya iyatras iray imbaga to no napaneknekan a palso iray bangat to unong ed Kasulatan. Parad konsilyo, aliwan satan so isyu. Say angat to ed autoridad da so magenap lan rason pian sikatoy poolan da ed kiew nen 1415, legan a sikatoy nampikasin maksil.

Satan met a konsilyo so pinal a nanggaway panangondena tan insulto ed si John Wycliffe diad impangidekreton kotkoten iray pukel to ed Inglatera tan poolan. Sayan panangidirehi so agnaakon tuloy ya agginawa anggad nen 1428, diad mapeget a ganggan na papa. Anggaman ontan, gendat lan say ampetang ya isusumpa so ag-amaletey ed seseg na arum a manangaroy katuaan. Imbes, pinabiskeg toy determinasyon dan ipalapag so Salitay Dios.

Say Epekto na Panangimprinta

Kasabi 1450, 35 taon labat ni kayari impatey nen Hus, ginmapon angimprinta si Johannes Gutenberg diad niyalis-alis a tipo ed Alemanya. Say inmunan pirmin tinarabaho to et say edisyon na Latin Vulgate, ya akompleto nen ngalngali 1455. Kasabi 1495 say intiro odino kabiangan na Biblia so niimprinta la ed Aleman, Italiano, Pranses, Czech, Ulandes, Hebreo, Catalan, Griego, Español, Slavonic, Portuges, tan Serbiano​—ed ontan ya alasir.

Pinawala na Ulandes ya iskolar a si Desiderius Erasmus so inmunan kompleton niimprintan edisyon na Griegon teksto nen 1516. Pirawat nen Erasmus a say Kasulatan “so nipatalos ed amin a lenguahe na amin a totoo.” Balet, sikatoy masuyat a mangirisga ed pirmin inkapopular to diad pangipatalos ton mismo. Anggaman kuan, arum a tinmumbok so mas makpel. Say sankatalonggaringan ed sarayan indibidual et si William Tyndale.

Si William Tyndale tan say Ingles a Biblia

Nanaral si Tyndale diad Oxford tan nen ngalngali 1521 et linma ed abung nen Sir John Walsh bilang tyutor na ananak to. No oras lay panangan diad daakan a pananganan nen Walsh et mabetbet a say malangwer a Tyndale so midedebati ed lokal iran klero. Arap-arapan ya inangat nen Tyndale iray opinyon da diad impangibukay toy Biblia tan ipapanengneng ed sikara iray kasulatan. Asabi panaon, akombinsi iray Walsh ed Makasulatan iran bangat nen Tyndale, tan matalag lan iimbitaan tan agtanton aabrasaen laray klerigo. Natural labat, saya so lalon amasyodot ed saray membro na klero sumpa ed si Tyndale tan ed saray sisiaen to.

Aminsan legan na sangsangan, onia so impilit na sakey ed saray relihyoson sumusumpa nen Tyndale: “Magmaong nin anggapoy ganggan na Dios nen say ganggan na Papa.” Isipen pay kombiksyon nen Tyndale diad inyebat to: “Susumlangen koy Papa tan amin a ganggan to. No abuloyan na Dios a manbilay ak ni na dakel a taon, gawaen koy sakey a dumaralos a makaamta na nagkalalo nipaakar ed saray Kasulatan nen say sikayo.” Piho so determinasyon nen Tyndale. Onia so insulat to’d saginonor: “Atebek ko ed eksperiensiak no panon ya imposiblin napanisia so kabanyakan a totoo ed antokaman a katuaan, nilikud no say kasulatan et malinlinew a nidatak ed pansasalita ran dili, ta pian natalosan da so belas, uksoy, tan kabaliksan na teksto.”

Diad saman a panaon, anggapo ni Biblian niimprinta ed Ingles. Kanian nen 1523, linma si Tyndale ed London pian paabuloyan ed Obispon si Tunstall parad proyekton panagpatalos. Lapud impulisay, tinaynan toy Inglatera pian gegemtanen so gagala to, ya aglan balot pinmawil. Diad Cologne, Alemanya et nilusob so inmunan panag-imprintaan to, tan aglawari akatakas si Tyndale ya awit so pigaran mablin agni apantetekepan a pahina. Balet, diad Worms, Alemanya, akompleto toy ag-onkulang ed 3,000 kopya na Ingles a “Balon Sipan.” Saraya so impawit ed Inglatera tan imbunog diman ed asasakbay na 1526. Pigara ed saraya et saray Biblian sinaliw tan pinoolan nen Obispon Tunstall, ya agto namamantaan ya atulongan toy Tyndale pian ituloy so kimey to!

Mangitatarok na Mas Malinew a Pakatalos so Panagsukimat

Mapatnag a nanggayagaan nen Tyndale so kimey to. A singa impangibaga na The Cambridge History of the Bible, “Say Kasulatan so amaliket ed sikato, tan walay bengatlan maples tan sayaksak ed ritmo to a mangipapasabi na liket to.” Say kalat nen Tyndale et pian napawalay Kasulatan ed kaslakan a pansasalita na too ya eksakto tan simpli no posibli. Ipapanengneng na saray impanaral to so kabaliksan na saray Biblikon salita a kinilot na doktrinay relihyon ed loob na dakel a siglo. Lapud ag-apagyaw ed ipapatey nisay ed masebeg a sulat na makapanyarin kalaban ton si Sir Thomas More, intekep nen Tyndale iray nalmoan to ed patalos to.

Diad pangipapatalos manlapud orihinal a Griegon teksto nen Erasmus imbes a say Latin, inusar nen Tyndale so salitan “aro” imbes ya “abig-linawa” pian nagkalalon ibalikas so kabaliksan na Griegon terminon a·gaʹpe. Inusar to met so “kongregasyon” a kasandi na “iglesia,” “pagbabawi” imbes a “panpenitensia,” tan “mamatatken” imbes a “papari.” (1 Corinto 13:1-3; Colosas 4:15, 16; Lucas 13:3, 5; 1 Timoteo 5:17, Tyndale) Sarayan pananguman so angusbo ed autoridad na relihyon tan ed tradisyonal a relihyoson agagamil, a singa say panagkompisal ed papari.

Impansiansia met nen Tyndale so salitan “kioli,” ya impulisay so purgatoryo tan pakalikna kayari patey bilang agmakasulatan. Nipaakar ed inaatey, onia so insulat to ed si More: “Diad pangipapasen ed sikara ed tawen, impierno, tan purgatoryo, dineral [mo] iray panangisalaysay a ditan et pinaneknekan nen Kristo tan Pablo so kioli.” Nipaakar ed saya, tinukoy nen Tyndale so Mateo 22:30-32 tan 1 Corinto 15:12-19. Suston panisiaan ton saray inaatey et andiay pakalikna anggad arapen a kioli. (Salmo 146:4; Eclesiastes 9:5; Juan 11:11, 24, 25) Kabaliksan na saya a say intiron alasir na pikakasi ed si Maria tan “sasantos” et andiay kabaliksan lapud diad kipapasen dan andiay pakalikna et agda narengel nisay makasalet.

Impatalos nen Tyndale so Hebreon Kasulatan

Nen 1530, pinawala nen Tyndale so sakey ya edisyon na Pentateuch, say inmunan limaran libro na Hebreon Kasulatan. Sikato sirin so nagmaliw a sankaunaan a direktan angipatalos na Biblia manlapud Hebreo ed Ingles. Si Tyndale met so sankaunaan a managpatalos ed Ingles ya angusar ed ngaran a Jehova. Oniay insulat na taga-London ya iskolar a si David Daniell: “Maseguron asagyat iray managbasa nen Tyndale a say ngaran na Dios et balon niparungtal.”

Diad impanali ton nalinewan, angusar si Tyndale na nanduruman salitan Ingles pian ipatalos so saksakey a Hebreon salita. Balet, tinumbok ton maapit so Hebreon istilo. Say resulta et nipreserba so apatikeyan balet ta direktan puersa na Hebreo. Inkuanton mismo: “Saray kualidad na Hebreon pansasalita so maminlibon danay a mas misimbangan ed Ingles nen say ed Latin. Say paraan na panagsalita so miulibayan a maong; kanian diad dakel ya inkagawa et nakaukolan mo labat ya ipatalos itan ed Ingles, salita por salita.”

Saya so peteg a literal a paraan ya amarakep ed patalos nen Tyndale ed Hebreo iran balikas. Arum ed saratan so ompatnag a balo diad unonan panbasa. Ingen, diad kaunoran et nikabisadon tuloy so Biblia a dakel ed sarayan balikas et kabiangan la natan na Ingles a lenguahe. Laktipen na saray alimbawa so “sakey a laki unong ed dilin puso to” (a singa diad 1 Samuel 13:14), “nilagsanan,” tan “talagdanan.” Nagkalalo ni nen say satan, saray managbasa ed Ingles a Biblia so akapangikabisado ed Hebreon kanonotan, a mangiiter ed sikara na lalon aralem a pakatalos ed apuyanan a Kasulatan.

Impanebel ed say Biblia tan si Tyndale

Makapaliket so posibilidad ed pakabasa na sakey ed Salitay Dios ed dilin lenguahe to. Saray karaklan a totoon mansasalitay Ingles so kinmiwas diad impanaliw ed amin a nayarin ipuslit ed bansa, binabalkot a singa abe-abel odino arum a produkto. Ambegya, minolimoli na saray klero so agnapaliisan a kabalang na posisyon da no nipasen lay Biblia bilang ultimon autoridad. Kanian, say situasyon so nagmaliw a mas mapilegro ed kapiganman parad managpatalos tan ed saray managsuporta to.

Lapud tuloytuloy ya inusilan na Iglesia tan Estado, intuloy nen Tyndale so panagpatalos diad impanamot-amot ed Antwerp, Belgium. Siansia, indeboto toy duaran agew ed sakey simba ed tinawag ton panagpalabasay-oras​—say panagministro ed arum a sinmakda a mansasalitay Ingles, ed saray pobri, tan ed saray mansasakit. Ginastos ton amin lawari pundo to ed sayan paraan. Sakbay ton nipatalos so saginonor a kapalduan Hebreon Kasulatan, si Tyndale so intapat na sakey a mansasalitay Ingles lapud kuarta a mankuankuanan bilang kaaro. Sikatoy pinatey ed Vilvoorde, Belgium, nen 1536, say unor a masimoon iran salita to et, “Katawan! lukasan mo iray mata na Ari Inglatera.”

Kasabi 1538, diad dilin motibo to et ingganggan nen King Henry VIII a mangiyan na saray Biblia ed kada simbaan ed Inglatera. Anggaman ag-apagalangan si Tyndale, say apilin patalos et say patalos to. Diad onian paraan et say patalos nen Tyndale so binmantog tan pinablin maong a satan so “nandetermina ed klase na maslak ed onsaginonor iran bersion” ed Ingles. (The Cambridge History of the Bible) Ngalngalin 90 porsiento ed patalos nen Tyndale so direktan kinopya na King James Version nen 1611.

Say bulos a pakabasa ed Biblia et kabaliksan toy baleg a pananguman diad Inglatera. Saray singbatan nipaakar ed impangipasen ed saray Biblia ed simbaan so abilay a tuloy a no maminsan et sengegay pakadisturbo ed saray serbisyo ed simbaan! “Nanaral iray matatatken a totoo a manbasa ta pian mismon nabasa ray Salita na Dios, tan saray ananak so akiulop ed kaatengan da pian ondengel.” (A Concise History of the English Bible) Agawa met ed sayan peryodo so biglan indaak ed panangibunog na Biblia ed arum a daldalin tan lenguahe ed Europa. Balet say pakurang parad Biblia diad Inglatera et nitalagan walaay impluensia ed sankamundoan. Panon iyan agawa? Tan panon a say nagkalalon impakadiskobre tan impansukimat so angapekta ed saray Biblian uusaren tayo natan? Sumpalen mi so salaysay mi ed ontumbok ya artikulo nipaakar ed sayan serye.

[Litrato ed pahina 26]

Say 1526 a “Balon Sipan” nen Tyndale​—say alenleneg ya akabatan a kompleton kopya ya ag-apoolan

[Credit Line]

© The British Library Board

[Tsart/Saray litrato ed pahina 26, 27]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

Importanti Iran Petsa ed Panangipatalos ed Biblia

Komon a Panaon

Impangigapo nen Wycliffe ed Biblia (s.  na 1384)

1400

Pinatey si Hus nen 1415

Gutenberg​—sankaunaan a niimprintan Biblia c. 1455

1500

Asasakbay a Niimprinta Iran Bernakular

Griegon teksto nen Erasmus 1516

“Balon Sipan” a 1526 nen Tyndale

Pinatey si Tyndale nen 1536

Inganggan nen Henry VIII a mangiyan na saray Biblia ed saray simbaan nen 1538

1600

King James Version 1611

[Saray litrato]

Wycliffe

Hus

Tyndale

Henry VIII