Liket—Alay Irap a Nakapet
SAY sanok, kapagaan, tan depresyon so abayag lan tema na sientipikon panag-usisa. Balet, diad agano niran taon et iyaapasakey la na saray manunaan a sientista so panagsukimat da ed makapaalagey tan makapasagyat a naeksperiensiay too—say liket.
Anto kasi mas mamaliket ed totoo? Kasin no sikaray mas ugaw ni, mas mayaman, mas mabunigas, mas atagey, odino mas mayapis? Anto so tombok ed tuan liket? Parad maslak a totoo et no aliwan imposibli satan so mairap ya ebatan a tepet. No nonoten so malaknab ya isasaew ed panaanap na liket, ompan arum so mas nainomayan a mangebat ed no antoy aliwan tombok ed liket.
Diad loob na abayag lan panaon, say tombok ed liket ya irerekomenda na saray manunaan a sikolohista et say pilosopiya a mangidadanet ed pankaukolan tan panpilalek na sakey. Papasesegen daray agmaliket a mangisentro labat ed pakapenek na dilin pankaukolan da. Saray maka-ingganyon balikas a singa say “magmaliw a makasarili,” “kabisadoen moy inkasika,” tan “amtaen moy tuan personalidad mo” so mabetbet lan nauusar ed psychotherapy. Ingen, arum ed saray eksperto a mismon mangiyaalibansa ed sayan mentalidad so onabobon la natan a say ontan a makasarilin awawey et agmangitatarok na magnayon a liket. Say inkamakasaliri so seguradon mangitarok na ot-ot tan ermen. Say inkasiblet so aliwan tombok ed liket.
Say Tombok ed Ermen
Saramay manaanap ed liket diad pangemtan na panliliket et aliway panaanapan da. Nonoten pay alimbawa nen makabat ya Arin Solomon na kadaanan ya Israel. Diad libro na Biblian Eclesiastes, oniay insalaysay to: “Anggan anto a nanpilalekan na saray matak agko ra mangananganan; agko pinokpokan so pusok manlapu ed anggan anto a liket, ta say pusok nanliket lapu ed amin a kimey ko, et saya sikato nensaman so betang ko a manlapu ed amin a kimey ko.” (Eclesiastes 2:10) Angipaalagey si Solomon na saray abung parad inkasikato, nantanem na saray ubasan, tan nanggagawa na saray harden, parki, tan tanke na danum parad inkasikato. (Eclesiastes 2:4-6) Aminsan et intepet to: “Siopa so makapangan, odino siopa so makapanliket, a lalo nen siak?” (Eclesiastes 2:25) Sikatoy pinaliket na saray sankamaongan a komakansion tan musikero, tan nanggayagaan toy impiulop ed sankagangganaan a bibii ed dalin.—Eclesiastes 2:8.
Say punto et, akibiang si Solomon no nipaakar ed makapaliket iran aktibidad. Anton konklusion so arateng to kayari na daakan ya impanliket to ed bilay? Inkuanto: “Diad saman ninmengneng ak ed saray amin a gawa a ginawa na saray limak, tan ed kimey a nansagpotan ko a gawaen; et, nia, amin sikato nensaman so kaapaan, tan panguusil ed dagem, tan anggapo nensaman so tobo ed leksab na banwa.”—Eclesiastes 2:11.
Saray nalmoan na makabat ya ari so nansiansian susto anggad natan. Alaen pan alimbawa so mayaman a bansa a singa say Estados Unidos. Legan na apalabas a 30 taon, ngalngalin adoble na saray Amerikano so karakel na kaykayarian da, a singa saray kotse tan telebisyon. Ingen, unong ed saray eksperto ed bunigas na mental et siansian agmaliket iray Amerikano. Unong ed sakey a magasin, “diad saman lanlamang a panaon, tinmulasok met so depresyon. Atriple met so bilang na nanbikkel a tin-edyer. Adoble so bilang na saray diborsyo.” Agano nin arateng na saray managsukimat so mipadparan konklusion kayari impanaral ed siglaotay kuarta tan liket ed limog na saray populasyon na ngalngalin 50 a nanduruman bansa. Diad simplin panangibaga, agmo nasaliw so liket.
Diad kasunian, susto labat a natawag so pangemtan na kaykayamanan a tombok ed ermen. Onia so impasakbay nen apostol Pablo: “Saray manpirawat ya onyaman napelag ira ed sakey a katuksoan tan say kalot tan dia ed saray dakel ya agum a maksay tan makaderal a kaalakan, a mangipalereg ed saray totoo ed kagegeba tan kababalang. Ta say aro ed pilak sikato so sakey a lamot na saray amin a nengneng na mauges; sikato a sanen inaguman na saray arum, abalbalang ira ed pananisia, tan atalos ira na dakel a kaermenan.”—1 Timoteo 6:9, 10.
Aliwan say kaykayamanan, bunigas, inkatobonbalo, kalimgasan, pakayari, nisay dinanman a pantekep na saraya so mangarantiya ed magnayon a liket. Akin ya andi? Lapud andian itayo na pakayarin mangamper ed kagawa na saray mauges a bengatla. Matukoy ya inkuan nen Arin Solomon: “Say too met agto amta so panaon to. Singa saray sira a naala dia ed mauges ya iket, tan singa saray manok a naerel diad ed kalot, ontan met so saray anak a lalaki na totoo nakalotan ira ed mauges a panaon, sano napelag a bigla ed sikara.”—Eclesiates 9:12.
Kalat a Mairap a Kapeten
Agmakapawalay sientipikon panagsukimat na ginaway-toon pormula odino estratehiya pian makapanliket. Inkuan met nen Solomon: “Pinmawil ak, tan anengneng ko ed leksab na banwa, a say lumba andi ed saray masiglat, odino say bakal ed saray mabiskeg, anggan say tinapay met ed makabat, anggan saray kayamanan met ed totoo a makatalos, anggan say pamalangkap met ed totoo a matalabit; balet say panaon tan kapalaran [ag-iilaloan a nagawa, NW] nagawa ed sikara ya amin.”—Eclesiastes 9:11.
Inkuan na dakel a mipakna ed saray salita ed tagey ya aliwan realistiko so panilalo ed bilay a walaay peteg a liket. Inkuan na sakey a prominentin edukador a say “liket et imahinasyon labat.” Sisiaen na arum a say tombok ed liket et sakey a misteryoson sekreto, a say abilidad ed pamapaway ed sekreto et para lambengat ed pigaran walaay dunong.
Siansia, diad panaanap da ed liket, itutultuloy na totoo so paneeksperimento ed nanduruman istilo na bilay. Anggaman ed insaew na saray tinumbokan da, dakel nin siansia natan so mangegemtan na kaykayamanan, pakayari, bunigas, odino panliliket bilang tambal ed kaermenan da. Say panaanap so tuloytuloy lapud diad akindalem da, sisiaen na maslak a totoo a say magnayon a liket et aliwan imahinasyon labat. Iilaloan dan say liket et aliwan mairap a nakapet a kugip. Diad ontan et nayarin itepet mo, ‘Panon kon naromog itan?’