Kasin Agnapaliisay Ag-Inkahustisya?

“Anggaman ed amin a bengatla siansian panisiaan kon talagan maong iray totoo ed puso ra. Balet siansian agak ni makapan-ilalo ed pundasyon a tugyopen na inkagulo, irap, tan patey.”​—Anne Frank.

INSULAT nen Anne Frank, manmarmarikit a Judio a 15 años, iratan a makapaermen a salita diad diary to agni abayag antis na ipatey to. Diad loob na masulok a duay taon, say pamilya to so inyamot, nanamot-amot ed sakey ya attic ed Amsterdam. Say iilaloan ton magmaong a mundo so abuyak sanen intapat na inpormer ed saray Nazi so kawalaan da. Diad ontumbok a taon, 1945, inatey si Anne lapud tipus diad Bergen-Belsen a panangipangawan a kampo. Anemiran milyon ya arum a Judio so anagmak na mipadparan nansumpalan.

Say dinidiablon pakana nen Hitler a panagpalanit ed intiron baley so nayarin sankaugesan a kaso na ag-inkahustisya’d rasa ya asagmak na siglo tayo, balet ta aliwan satan labat. Nen 1994 masulok a kapalduan milyon a Tutsi so pinapatey ed Rwanda, makasengeg labat ta “dumay” tribu ra. Tan legan na inmunan guerra mundial, ngalngalin sakey milyon ya Armeniano so inaatey lapud etnikon panamagit.

Saray Maramsak ya Aspekto na Ag-inkahustisya

Say palaspas a panagpatey so agsaksakey ya aspekto na ag-inkahustisya. Nigegetar la na sosyal ya ag-inkahustisya so pansumpalan na ngalngalin kakalimay rasa na too ed legay-bilay a panamakapuy na inkaduka. Alodloor ni, kakalkulaen na grupon Anti-Slavery International nipaakar ed saray kanepegan na too a masulok a 200,000,000 a totoo so walad inkaaripen. Posiblin mas dakdakel so naaaripen ed mundo natan nen say kapiganman ed awaran. Nayarin agla ira inlalako ed publiko, balet ta saray kondisyon na trabaho ra so mabetbet ya alodloor ni nen saramay karaklan ed naaripen nensaman.

Tatakewan na ag-inkahustisya ed ley so minilyon ed manuna iran kanepegan da. “Saray inkauges ed kanepegan na too so inagew-agew lawarin nagagawa, inerman ed mundo,” so inkuan na Amnesty International ed 1996 a report to. “Karaklan a nalalames et saray pobri tan mairap-bilay, nagkalalo la ed bibii, ugugaw, maedad lan totoo tan saray takas.” Inkuan na report: “Diad arum a bansa, saray sistema na estadon nasyon et ngalngali la nakusbo, ya andian na legal ya autoridad pian protektaan iray makapuy manlapud saray mabiskeg.”

Legan na 1996 nilibulibo so inaawit ed presinto tan pinapairap. Tan diad agano niran taon, nilasus nilibon totoo so basta labat naandipat, mapatnag et kinidnap na balanglan saray puersay seguridad odino saray grupoy terorista. Dakel ed sikara so impasen lan inaatey.

Siempre, agpanduaruwaan a saray bakal et agmaptek, balet ta lalon onloloor iratan. Say modernon panbabakal so mamupuntirya ed sibilyan iran populasyon, pati bibii tan ugugaw. Tan aglabat iya makasengeg ed turubos a panagbomba ed saray syudad. Saray bibii tan ugaw nin bibii so papasooten bilang kabiangan na saray militaryan operasyon, tan dakel a rebeldin grupo so manaalay ugugaw ta pian ipasal iran magmaliw a managpatey. Kokomentoan iratan a nagagawa, say report na Nasyones Unidas ya “Impact of Armed Conflict on Children” kuanto: “Ondarakel ed mundo so makapaermen ya andian na moralidad.”

Agpanduaruwaan a sayan mamapaandi ed moral so mansusumpal ed mundon aleteb na ag-inkahustisya​—rasa man, sosyal, legal, odino ed militar. Siempre, aliwa lan balo iya. Masulok a duanlibo liman lasus a taon lay apalabas, inyagogol na sakey a Hebreon propeta: “Say ganggan so makapuy tan andi-kakanaan, tan agbalot agawa so inkahustisya. Saray mauges a totoo taloen da so matunong, kanian say inkahustisya et napipikewet.” (Habacuc 1:4, Today’s English Version) Anggaman lawas lan kasmak so ag-inkahustisya, say koma-20 siglo so seguradon akarateng la’d peryodoy awaran a say ag-inkahustisya et akasabi la’d balon pantok.

Kasin Panaburidoan so Ag-inkahustisya?

Panaburidoan itan sano sikan mismo so maniirap bilang resultay ag-inkahustisya. Panaburidoan itan lapud sisibletan toy karaklan ed rasa na too ed kanepegan dan manliket. Tan panaburidoan met itan lapud say ag-inkahustisya so mabetbet a sengegay maralan panlalaban, a bilang resulta et mamapasiansia ed ag-inkahustisya.

Say kareenan tan liket so agnaokbar a nisiglaot ed inkahustisya, balet say ag-inkahustisya so mamubuyak ed ilalo tan mamapasaew ed inka-optimismo. Singa makapasinagem a naamtaan nen Anne Frank, agmakapanilalo so totoo ed pundasyon a tugyopen na inkagulo, irap, tan patey. Singa sikato, panpipirawatan tayon amin so bengatlan magmaong.

Sayan pilalek so angitonton ed masimoon a totoo a manalin mangitarok na inkahustisya ed sosyedad na too. Diad satan a gagala, say Universal Declaration of Human Rights, a pinaletan nen 1948 na United Nations General Assembly, kuanto: “Amin a too so niaanak a bulos tan walaan na pare-parehon kagalangan tan kanepegan. Sikaray walaan na katunongan tan konsiensia tan nepeg a mideneng ed balang sakey diad espiritu na impanaagi.”

Talagan maabig irayan salita, balet siansian mairap a narapat na katooan itan a pinabpablin kalat​—sakey a maptek a sosyedad a no iner et panggayagaan na amin so pare-parehon kanepegan tan amin so mantrato ed kapara ton too a singa to agi. Say pakarapat ed sayan gegemtan, a singa ipapabitar na paunan salita na say UN Declaration, so onkanan “pinagka-pundasyon na kawayangan, inkahustisya, tan kareenan ed mundo.”

Kasin linmamot lan maong so ag-inkahustisya ed sosyedad na too ya aglan balot nabagot? Odino anggan panon et kasin niletneg ni so putel a pundasyon parad kawayangan, inkahustisya, tan kareenan? No ontan, siopay makayarin mangiletneg ed ontan a pundasyon tan maneguron amin et nagunggunaan?

[Picture Credit Line ed pahina 3]

UPI/Corbis-Bettman