Jerusalem—Say “Syudad na Baleg ya Ari”
“Agkayo mansamba . . . diad ngaran na Jerusalem, ta sikatoy syudad na baleg ya Ari.”—MATEO 5:34, 35.
1, 2. Anto so nayarin pannononotan na arum nipaakar ed Jerusalem?
JERUSALEM—say mismon ngaran to so mamapawalay mabiskeg ya emosyon ed totoon nandurumay relihyon da. Diad tua, anggapo ed sikatayo so makapangibaliwala’d sayan kadaanan a syudad, lapud mabetbet itan a nibabalita. Balet, makapaermen ta ipaparungtal na dakel a report a say Jerusalem so aliwan naynay a pasen na kareenan.
2 Nayarin pannononotan iyan maong na arum a managbasay Biblia. Nensaman, say apatikeyan a ngaran na Jerusalem et Salem, a mankabaliksay “kareenan.” (Genesis 14:18; Salmo 76:2; Hebreos 7:1, 2) Kanian, nayarin panumamengan mo, ‘Akin a diad agano niran dekada et say sakey a syudad a walaan na ontan a reputasyon so andian lay kareenan?’
3. Iner so pakaromogan tayoy napanmatalkan ya impormasyon nipaakar ed Jerusalem?
3 Pian naebatan itan a tepet, kaukolan tayon pawilen so awaran tan aralen tayoy nipaakar ed Jerusalem nensaman a panaon. Balet nayarin isipen na arum, ‘Anggapoy panaon min manaral na karaanan lan awaran.’ Anggaman kuan, makanakana’d sikatayon amin so pakawalaay suston pikakabat ed inmunan awaran na Jerusalem. Diad sarayan salita et ipapabitar na Biblia no akin: “Saray bengatla a nisulsulat nensaman, nisulat ira ya onkana ed kibanga’ tayo, ta pian lapu ed anos [tayo] tan lapu ed panamaligliwa na saray Sulsulat, wala so ilalo tayo.” (Roma 15:4) Say pikakabat ed Biblia nipaakar ed Jerusalem so mangiter ed sikatayo na ligliwa—on, tan ilalo na kareenan, aliwa lambengat ed satan a syudad noagta diad intiron dalin.
Say Pasen na “Trono nen Jehova”
4, 5. Panon ya akatulong si David ed impakawalaan na Jerusalem na importantin betang diad kasumpal na gagalay Dios?
4 Nen koma-11 a siglo K.K.P., say Jerusalem so binmantog ed mundo bilang kabisera na sakey a maligen tan mareen a nasyon. Impalanaan nen Jehova a Dios so balolakin si David a manari ed satan a kadaanan a nasyon—say Israel. Katekep so sentroy gobierno a walad Jerusalem, inokupaan nen David tan saray maarin kapolian to so “yurongan na nanarian nen Jehova,” odino “trono nen Jehova.”—1 Awaran 28:5; 29:23.
5 Say matakot ed Dios a lakin si David—sakey ya Israelitan nanlapud tribu na Juda—so akasamsam ed Jerusalem manlapud saray idolatroson Jebuseo. Diad saman et inokupaan lambengat na syudad so sakey a pukdol a tinawag a Sion, balet nagmaliw a miparay kabaliksan na satan a ngaran ed say mismon Jerusalem. Sinmabi panaon, impaiyalis nen David diad Jerusalem so kaban na sipan na Dios ed Israel, ya impasen itan diad dalem na tolda. Diad akadkauna niran taon akisalita so Dios ed si propeta ton Moises manlapud lurem a walad tapew na satan a sagradon Kaban. (Exodo 25:1, 21, 22; Levitico 16:2; 1 Awaran 15:1-3) Insimbolo na Kaban so kiwawala na Dios, lapud si Jehova so peteg ya Ari na Israel. Diad nankaduan pantalos, sirin, nibaga a si Jehova a Dios et nanuley manlapud syudad na Jerusalem.
6. Anto so insipan nen Jehova nipaakar ed si David tan say Jerusalem?
6 Insipan nen Jehova ed si David ya agmangangga so panarian na maarin abung to, ya inrepresenta na Sion, odino Jerusalem. Kabaliksan na saya a walay poli nen David a manawir ed debir a manuley a maando bilang Alanaan a Sakey na Dios—say Mesias, odino Kristo.a (Salmo 132:11-14; Lucas 1:31-33) Ipaparungtal met na Biblia a sayan permanentin tomatawir ed “trono nen Jehova” so manuley ed amin a nasyones, aliwa labat lan diad Jerusalem.—Salmo 2:6-8; Daniel 7:13, 14.
7. Panon so impangiyalibansa nen Arin David ed puron panagdayew?
7 Sinmaew iray getman agsiten so alanaan a sakey na Dios, si Arin David. Imbes, adaeg iray kabusol a nasyones, tan inmawang iray ketegan na Insipan a Dalin ed indesignay Dios a kasampotan na saratan. Inusar nen David iyan kipapasen pian iyalibansa so puron panagdayew. Tan karaklan ed saray salmo nen David so angitandoro’d si Jehova bilang peteg ya Ari na Sion.—2 Samuel 8:1-15; Salmo 9:1, 11; 24:1, 3, 7-10; 65:1, 2; 68:1, 24, 29; 110:1, 2; 122:1-4.
8, 9. Panon a linmaknab so tuan panagdayew diad Jerusalem ed silong na uley nen Arin Solomon?
8 Kaleganay uley na ilalak nen David a si Solomon, linmaknab so panagdayew ed si Jehova. Pinaawang nen Solomon so Jerusalem ed dapit-amianen pian napisakop so pukdol na Moria (say lugar na kaplesan a Dome of the Rock). Diad sayan atagtagey a lugar, sikatoy apribilihyoan a mangipaalagey na alay dakep a templo diad kirayewan nen Jehova. Nipasen so kaban na sipan diad Sankasantosan na satan a templo.—1 Arari 6:1-38.
9 Nanggayagaay nasyon na Israel so kareenan legan ya iiter day intiron-puson pananuporta ra ed panagdayew ed si Jehova, ya akasentro diad Jerusalem. Diad marakerakep a panideskribe’d sayan situasyon, oniay inkuan na Kasulatan: “Say Juda tan say Israel sikara so dakel a singa say buer a wala ed gilig na dayat dia ed karakel a mangakan tan maniinum tan manliliket. . . . Et walaan [si Solomon] na kareenan ed amin a gilig ed liberliber to. Et say Juda tan say Israel manayam a matalek, balang sakey a too ed silongan na ubasan to tan igos to.”—1 Arari 4:20, 24, 25.
10, 11. Panon a pinekderan na arkeolohya so ibabaga na Biblia nipaakar ed Jerusalem sanen nanuley si Solomon?
10 Sinuportaan na saray arkeolohikon nalmoan iyan salaysay na maaligwas ya uley nen Solomon. Diad libro ton The Archaeology of the Land of Israel, oniay imbaga nen Propesor Yohanan Aharoni: “Say kayamanan ya inmagus ed maarin korte a nanlapud amin a pasen, tan say onaadilantan komersyo . . . so angitarok na masiglat tan makatantandan impanguman ed kada aspekto na materyal ya aligwas. . . . Say materyal ya aligwas . . . so nibiig aliwa lambengat ed saray ankablin bengatla noagta nagkalalo la ed saray ceramic. . . . Balbaleg so inyaligwas na kualidad na panagdamili tan say panagpalbaan to.”
11 Ontan met, oniay insulat nen Jerry M. Landay: “Diad silong nen Solomon, lalon inmadilanta so materyal ya aligwas na Israel diad loob na taloran dekada nen say niwala’d satan diad linmabas a duanlasus a taon. Nalmoan mi’d pankokotkotan a sakop nen Solomon iray kera na atatagey iran paalagey, angkakabaleg iran syudad a walaay angkakabaleg iran bakor, say indakerakel na saray panabungan a balibali iran nanaabay ya ayaman na mayayaman, sakey ya abalbaleg ya inaligwasan diad dunong na managdamili tan saray paraan na panagpabrika to. Nalmoan mi met, a saray kera na kagkagawaan ya ilalako et nanlapud ararawin pasen, a pakabidbiray maksil ya internasyonal a komersyo tan panaglako.”—The House of David.
Manlapud Kareenan Anggad Pankibalatar
12, 13. Panon a tinmundan niyalibansa so tuan panagdayew diad Jerusalem?
12 Say kareenan tan aligwas na Jerusalem, say syudad a nipasenay santuaryo nen Jehova, so matukoy a tema ed pikakasi. Insulat nen David: “Pikasi yo so kareenan na Jerusalem; ombuna so saray mangaro ed sika. Say kareenan komon so wala ed loob na bakbakor mo, tan say kainawaan ed loob na saray palasyom. Nisengeg ed saray agagik tan ibibak, ibagak natan: ‘Say kareenan komon so wala ed loob mo.’” (Salmo 122:6-8) Anggaman apribilihyoan si Solomon a mangipaalagey ed alay dakep a templo ed satan a mareen a syudad, sikato so angasaway dakel a paganon bibii diad saginonor. Diad inkamasiken to la, sikatoy tinangguyor dan mangiyalibansay panagdayew ed palson dirios ed saman a panaon. Sayan impan-apostasya so walaay makaderal ya impluensia ed intiron nasyon, ya eekalan itan pati saray manaayam ditan na tuan kareenan.—1 Arari 11:1-8; 14:21-24.
13 Kagapoy uley na ilalak nen Solomon a si Rehoboam, nanrebeldi so samploran tribu tan amormay mamaamianen a panarian na Israel. Makasengeg ed panagdayew da’d talintao, inabuloyan na Dios a satan a panarian et taloen na Asirya. (1 Arari 12:16-30) Nantultuloy a nisentro so mamaabalaten a duaran-tribu a panariay Juda diad Jerusalem. Balet sinmabi panaon a sinmuawi met ira ed puron panagdayew, kanian inabuloyan na Dios a deralen na saray taga-Babilonia so matungangan syudad nen 607 K.K.P. Diad loob na 70 a taon saray adestieron Judio so nanirap bilang kautibo diad Babilonia. Insan, diad panangasi na Dios, sikaray naabuloyan ya ompawil ed Jerusalem tan mangipawil lamet ed tuan panagdayew.—2 Awaran 36:15-21.
14, 15. Panon ya apapawil na Jerusalem so importantin betang kayari na inkadestiero ed Babilonia, balet tekep na anton pananguman?
14 Kayari na 70 taon a pankibalatar, atuboay dikarika iray ageray a palpaalagey. Atebagtebag laray bakor na Jerusalem, a walaray maawang a lungaw ed datin akaalageyan na saray wangalan tan akasuportan tori. Ingen, nanpakpel iray pinmawil a Judio. Angipaalagey iray altar dia ed sular na datin templo tan inagew-agew ya angiyapay na bagbagat ed si Jehova.
15 Gapoan la iya na ilalo, balet saman a nipawil a Jerusalem so aglan balot magmaliw a kabiseray panarian a walaay akatronon poli nen Arin David. Imbes, saray Judio so inuleyan lay sakey a gobernador a tinuro na saray managkonkesta na Babilonia tan kaukolan a manbuis ed Persianon kakatawan da. (Nehemias 9:34-37) Anggaman walad ‘nigatin’ a kipapasen, say Jerusalem so siansian sankaultimoan a bansa ed amin a dalin a nikadkaduman pinaboran nen Jehova a Dios. (Lucas 21:24) Bilang sentro na tuan panagdayew, inrepresenta to met so kanepegan na Dios a mangagamil ed inkasoberano to diad intiron dalin diad panamegley na sakey a poli nen Arin David.
Sinumpa na Palson Relihyoson Kakaabay
16. Akin ya intunda na saray Judion pinmawil a nanlapud Babilonia so pangipawil ed Jerusalem?
16 Agnambayag et inletneg na saray Judion pinmawil ed Jerusalem a nanlapud inkadestiero so pundasyon na balon templo. Balet saray kakaabay a mangaagamil na palson relihyon so angipawit ed Persianon Arin Artaxerxes na panagpauges a sulat, a mangibabagan manrebeldi kuno iray Judio. Bilang resulta, insebel nen Artaxerxes so pangituloy ed panagpaalagey diad Jerusalem. Nailitratom ed isip mo a no nanayam ka ed saman a syudad nensaman, nayarin umamengen mo no antoy manatalaran ya arapen na satan. Bilang nansumpalan, intunda na saray Judio so panagpaalagey ed templo tan nigalet ira ed dili ran gegemtan ed materyal.—Esdras 4:11-24; Aggeo 1:2-6.
17, 18. Diad antoran paraan so impaneguro nen Jehova pian nipaalagey lamet so Jerusalem?
17 Manga 17 taon kayari na impawil da, say Dios so amatalindeg ed saray propetan di Aggeo tan Zacarias pian ipetek so panag-isip na totoo to. Sanen akapambabawi, intuloy na saray Judio so panangipaalagey lamet ed templo. Kaleganan to, si Darius so nagmaliw ya ari na Persia. Sineguro ton nasumpal so ingganggan nen Arin Ciro a nipaalagey lamet so templo na Jerusalem. Angipawit na sulat si Darius ed kakaabay na Judio, a papasakbayan iran ‘onarawi ed Jerusalem’ tan ontulong ed pinansyal manlapud buis ed ari ta pian nasumpal so panagpaalagey.—Esdras 6:1-13.
18 Asumpal na saray Judio so templo diad mika-22 taon na impawil da. Natalosan mo a sayan agaylan abig ya agawaan so makanan selebraan a walaay baleg a panliliket. Ingen, diad andukey a panaon, ageraygeray nin siansia so Jerusalem tan saray bakor to. Inasikason maong so syudad “dia ed saray agew nen Nehemias a manag-uley, tan nen Esdras a saserdote, [say] eskriba.” (Nehemias 12:26, 27) Mapatnag, diad pansamposampot na koma-liman siglo K.K.P., say Jerusalem so asumpal a nipaalagey lamet bilang manunan syudad ed mundo nensaman.
Pinmatnag so Mesias!
19. Panon a binidbir na Mesias so nikadkaduman kipapasen na Jerusalem?
19 Balet, onabanti tayo pay pigaran siglo ed sakey ya ebenton walaay inkalapagan a kaimportantian, say inkianak nen Jesu-Kristo. Imbaga na anghel nen Jehova a Dios ed birhin ya ina nen Jesus: “Iter na Dios a Katawan ed sikato so trono nen David ya ama to, . . . et say panarian to andi angga to.” (Lucas 1:32, 33) Pigaran taon ed saginonor, imbinsabinsa nen Jesus so bantog a Sermon to ed Palandey. Panamegley na satan, sikatoy amaseseg tan animbawa nipaakar ed dakel a tema. Singa bilang, pinaseseg toy dumerengel to a tooren day samba ra ed Dios balet manalwar ya agnigagalet ed anggapoy kakanaan a panagsamba. Inkuan nen Jesus: “Nadngelan yon nibaga ed saray totoo nen inmuna a panaon ya, ‘Agmo benegan so sambam, noag ingen sumpalen mo ed Katawan so saray sambam.’ Ingen kuan ko ed sikayo, Agkayo mansamban balot; anggan diad ngaran na tawen, ta sikato so trono na Dios; anggan diad ngaran na dalin, ta sikato so totoonan na saray sali to; anggan diad ngaran na Jerusalem, ta sikatoy syudad na baleg ya Ari.” (Mateo 5:33-35) Makatantandan binidbir nen Jesus so nikadkaduman kipapasen na Jerusalem—a nanggayagaan na satan diad loob na saray siglo. On, satan so “syudad na baleg ya Ari,” si Jehova a Dios.
20, 21. Anton dramatikon pananguman so agawa dia ed awawey na dakel a manaayam diad Jerusalem?
20 Sakbay a manampot so mangaraldalin a bilay to, impresenta nen Jesus so inkasikato ed saray manaayam ed Jerusalem bilang manepeg ya alanaan ya Ari ra. Bilang ebat ed satan a makapaliket ya ebento, dakel so magayagan angibelyaw: “Bendito so onla dia ed ngaran na Katawan! Bendito so panarian ya onsabi, say panarian nen ama tayo a David!”—Marcos 11:1-10; Juan 12:12-15.
21 Balet, kulang a sakey simba, inabuloyan na saray ulop so papanguloy relihyon ed Jerusalem ya onsumpa ed si Jesus. Impasakbay to a say syudad na Jerusalem tan say intiron nasyon so makabalang ed apaboran a talindeg da ed arap na Dios. (Mateo 21:23, 33-45; 22:1-7) Singa bilang, inyabawag nen Jesus: “O Jerusalem, Jerusalem, a mamatey ed saray propetas, tan tupaken toray nibaki ed sikato,—aminpigan nilabay ko komon a tinipon ya impandaragup iray anak mo, a singa sakey a nganak a tiponen toray siwsiw to ed silong na saray payak to, et agmo nilabay. Nia! Say abung yo nataynan ed sikayo ya andi-lugan.” (Mateo 23:37, 38) Diad panaoy Paskua nen 33 K.P., saray sumusumpa’d si Jesus so agmakatunongan a nampapatey ed sikato diad paway na Jerusalem. Anggaman kuan, pinaoli nen Jehova so Alanaan ton Sakey tan sikatoy inggloria to tekep na imortal ya espiritun bilay diad mangatatawen a Sion, sakey ya agawaan a pakagunggunaan tayon amin.—Gawa 2:32-36.
22. Kayari impatey nen Jesus, antoy aplikaan na dakel ya impanukoy ed Jerusalem?
22 Manlapulad saman a manpatuloy, natalosan a maslak ed ag-asumpal iran propesiya nipaakar ed Sion, odino Jerusalem, so onaaplika ed mangatatawen iran uksoyan odino ed alanaan a papatumbok nen Jesus. (Salmo 2:6-8; 110:1-4; Isaias 2:2-4; 65:17, 18; Zacarias 12:3; 14:12, 16, 17) Pigara ed saray impanukoy ed “Jerusalem” odino “Sion” a nisulat kayari na impatey nen Jesus so malinew a walaay piguratibon pantalos tan ag-onaplika ed literal a syudad odino pasen. (Galacia 4:26; Hebreos 12:22; 1 Pedro 2:6; Apocalipsis 3:12; 14:1; 21:2, 10) Say kaunoran a prueba a say Jerusalem et aliwa lan “say syudad na baleg ya Ari” so agawa nen 70 K.P. sanen pinankibalatar itan na saray Romanon armada, unong ya impropesiya nen Daniel tan si Jesu-Kristo. (Daniel 9:26; Lucas 19:41-44) Anggapo lay impasakbay na saray managsulat na Biblia pati si Jesus mismo nipaakar ed saginonor a kipawil na mangaraldalin a Jerusalem diad nikaduman pabor nen Jehova a Dios a datin nanggayagaan to.—Galacia 4:25; Hebreos 13:14.
Saray Pagpauna ed Magnayon a Kareenan
23. Akin a nepeg tayo nin siansian paninteresan so Jerusalem?
23 Diad impanrepaso ed inmunan awaran na mangaraldalin a Jerusalem, agniburi na sakey a mitunosan iman a syudad ed ngaran to—“Pakawalaan [odino, Pundasyon] na Nankaduan Kareenan”—legan na mareen ya uley nen Arin Solomon. Ingen, pagpauna labat itan na kareenan tan aligwas a magano lan panggayagaan na saray manangaro ed Dios a manbilay ed dalin a pagmaliwen a paraiso.—Lucas 23:43.
24. Antoy naaralan tayo manlapud saray walan kipapasen sanen nanuley si Solomon?
24 Say koma-72 a Salmo so mangiwawandag ed saray kipapasen a niwala legan na uley nen Arin Solomon. Balet satan a masanting a kansion so mangipropropesiya ed saray bendision ed katooan diad silong na mangatatawen ya uley na Mesias, si Jesu-Kristo. Nipaakar ed sikato, oniay inkansion na salmista: “Dia ed saray agew to say matunong manaligwas, tan say inkadaakan na kareenan, angga ed kaandi na bulan. . . . Iliktar to so naukolan no oney-ey, say makabos met, ya anggapo so mananulong ed sikato. Sikato ilagak to so makabos tan naukolan, tan ilaban to so kamarerwa na naukolan. Sikato dondonen to so kamarerwa ra a yarawi ed panamalingo tan panamasoot; et mabli naani dala ra ed mata to. Wala so daakan ya ilik ed tapew na dalin ed tapew na toktok na saray palandey.—Salmo 72:7, 8, 12-14, 16.
25. Akin a nepeg tayon nin aralen a nagkalalo so nipaakar ed Jerusalem?
25 Agaylan ligliwa tan ilalo so itatarya na sarayan salita parad saray manangaro ed Dios a walad Jerusalem odino inerman ed dalin! Napibilang ka ed saramay manggayaga ed sankadalinan a kareenan diad silong na Mesianikon Panarian na Dios. Say pikakabat ed apalabas na Jerusalem so ontulong ed sikatayon natalosan so gagala na Dios ed katooan. Iyapasakey na saray onggendan ya artikulo iray ebento ya agawa ed mikapito tan mikawalon dekada kayari impawil na saray Judio manlapud inkadestiero ed Babilonia. Manligliwa iya ed amin na manpipilalek a mangisaklang na naabobonan a panagdayew ed si Jehova a Dios, say Baleg ya Ari.
[Paimano ed leksab]
a Saray titulon “Mesias” (inala manlapud Hebreon salita) tan “Kristo” (manlapud Griego) so namparan mankabaliksay “Alanaan a Sakey.”
Kasin Nanonotan Yo?
◻ Panon a nagmaliw a pasen na “trono nen Jehova” so Jerusalem?
◻ Anto so makatantandan betang nen Solomon diad impangiyabanti ed tuan panagdayew?
◻ Panon tayon naamtaan a say Jerusalem et aliwa lan sentro na panagdayew ed si Jehova?
◻ Akin a paninteresan tayon nin aralen a nagkalalo so nipaakar ed Jerusalem?
[Litrato ed pahina 10]
Say Syudad nen David so walad mamaabalaten a pukpukdol, balet pinaawang nen Solomon so syudad ed dapit-amianen tan impaalagey toy templo
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Picture Credit Line ed pahina 8]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.