Say Manamalsa so Makapangarum na Kabaliksan ed Bilay Mo
“Idayew da so ngaran nen Jehova; ta sikato so nanganggan et apalsa ra.”—SALMO 148:5.
1, 2. (a) Anton tepet so nepeg tayon konsideraen? (b) Panon a say pinalsa et asaglawi ed tepet nen Isaias?
“AGMO ta naamtaan?” Ompatnag a singa manangitonton itan a tepet, a mamakiwas ed dakel ya onebat na, ‘Naamtaan so anto?’ Balet ta seryoson tepet itan. Tan natalosan tayon tuloy so ebat diad pangimano ed eksena to—say kapitulo 40 na libroy Biblia ya Isaias. Insulat itan na sakey a kadaanan a Hebreo, si Isaias, kanian abayag lan tepet itan. Ingen, tepet ni itan anggad natan, ya ontutukoy ed manunan kabaliksan na bilay mo.
2 Lapud importantin tuloy itan, makanepegan na masimoon ya imano tayo so tepet ed Isaias 40:28: “Agmo ta naamtaan? Agmo ta nadngelan? Say ando lan ando a Dios, si Jehova, a Manamalsa ed saray sampot na dalin.” Kanian say ‘pangamta’ et sasaglawien toy Manamalsa na dalin, tan ipapanengneng na konteksto ya aliwan say dalin lambengat so natutukoy. Insulat nen Isaias so duaran akadkaunan bersikulo nipaakar ed saray bitewen: “Itangay yo so saray mata yo ed tagey, tan nengnengen yo no siopa so amalsa ed saraya? A Sikato alaen to so saray ehersito ra ed bilang . . . Lapu ed mabiskeg ed pakayari, anggapo so kulang anggan sakey.”
3. Anggano dakel lay antam nipaakar ed Manamalsa, akin a nepeg a nagkalalon kabaten mo ni?
3 On, say tepet ya “Agmo ta naamtaan?” so diad tua et nipaakar ed Manamalsa na uniberso tayo. Nayarin personal kan akombinse a si Jehova a Dios so “Manamalsa ed saray sampot na dalin.” Nayari met a dakel lay antam nipaakar ed personalidad tan saray dalan to. Balet panon to no akaabet ka na sakey a laki odino bii a manduaruwa no kasin walay Manamalsa tan mapatnag ya agto amta iray kualidad to? Agla pankelawan so pakaabet na ontan lapud walaray minilmilyon ya agmikabat odino agmanisia ed Manamalsa.—Salmo 14:1; 53:1.
4. (a) Akin a say pangikonsidera ed Manamalsa et matukoy ed sayan panaon? (b) Antoran ebat so agniiter na siensia?
4 Saray eskuelaan so mamapawalay dakel a manduaruwa a mangipapasen a say siensia so walaan (odino makaromog) na saray ebat ed tepetepet nipaakar ed gapoan na uniberso tan bilay. Diad libron The Origin of Life (say orihinal a Pranses a titulo: Aux Origines de la Vie), inkuan na saray autor a di Hagene tan Lenay: “Say gapoan na bilay so siansian pandedebatian diad kagapo na duamplo-tan-sakey a siglo. Sayan problema, ya alay irap a solbaren, so mankakaukolan na panangusisa ed amin a lawak, manlapud maawa-awang a liwang anggad inkamelanting na materya.” Anggaman kuan, bidbiren na unor a kapitulo, “The Question Remains Alive”: “Sinukayan miray pigaran sientipikon ebat ed tepet a, Panon a niwalay bilay ed dalin? Balet akin a niwalay bilay? Kasin walaan na gagala so bilay? Sarayan tepet so agnaebatan na siensia. Susukimaten to labat no ‘panon’ iray bengatla. Say ‘panon’ tan ‘akin’ et duaran mandumaan a tuloy a tepet. . . . Nipaakar ed tepet ya ‘akin,’ say pilosopiya, relihyon, tan—nagkalalo ed amin—balang sakey ed sikatayo so nepeg a makaromog ed ebat.”
Pananap ed Saray Ebat tan Kabaliksan
5. Anton nengneng na totoo so nagkalalo lan nagunggunaan diad panaral a nagkalalo nipaakar ed Manamalsa?
5 On, labay tayon natalosan no akin a niwalay bilay—tan nagkalalo la no akin a wadia itayo. Sakey ni, kaukolan ya interesado itayo ed totoo ya agni makapanisian walay Manamalsa tan maseguron daiset so pikakabat da nipaakar ed saray dalan to. Odino isipen pa iramay say abangonan da nipaakar ed Dios et duman tuloy ed ipaparungtal na Biblia. Binilyon so binmaleg ed Bukig odino diad arum a paspasen a maslak a totoo et agmaniisip ed sakey a personal a Dios, sakey a peteg a personan walaan na makapasagyat a personalidad. Parad sikara et say salitan “dios” so mangipanonot labat na agnatalosan a puersa odino agnaseguron sengegan. Agda ‘naamtaan so Manamalsa’ odino saray dalan to. No bilang ta, odino minilmilyon a walaan met na ontan iran panmoria et nakombinsin walay Manamalsa, agayla iran gungguna so nagamoran da, kalaktip iray magnayon ya iilaloan! Nagamoran da met so bengatlan talagan nikabkabiig—peteg a kabaliksan tan peteg a gagala ed bilay tan kareenan na nonot.
6. Panon a say kabibilay na dakel a totoo natan et walaan na pipadparaan ed eksperiensia nen Paul Gauguin tan ed sakey ed saray painting to?
6 Diad pangiyilustra: Nen 1891, say Pranses a pintor a si Paul Gauguin so linma’d French Polynesia pian anapen so makapenek a bilay, diad sakey a singa paraiso. Balet ag-abayag et say datin imoral a kabibilay to so sengeg na impansakit to tan ed arum. Leleg a nalilikna ton magano lay ipatey to, nandrowing ed baleg a canvas ya ompatnag ya ‘angipakabaliksanan [to] ed bilay bilang sakey a baleg a misteryo.’ Amta yo no antoy impanawag nen Gauguin ed satan a painting? “Iner so Nanlapuan Tayo? Anto Itayo? Iner so Laen Tayo?” Nayarin nadngel mo laray arum a mangitetepet ed ontan iran tepet. Itetepet iya na dakel. Balet no ag-ira makaromog na makapenek iran ebat—anggapoy peteg a kabaliksan na bilay—iner so laen da? Nayarin ikuan dan say bilay da et agtanto midumaan ed ayayep.—2 Pedro 2:12.a
7, 8. Akin a saray panangusisa labat na siensia et agmagenap?
7 Natalosan mo sirin no akin a walay makapangisulat a singa say propesor na pisika a si Freeman Dyson: “Mipara’d siak so kaisipan na dakel a dederlengen a totoo sano itepet ko lamet iray intepet nen Job. Akin a maniirap itayo? Akin ya ontanlan anggapoy inkahustisya ed mundo? Antoy gagala na pirmin irap tan trahedya?” (Job 3:20, 21; 10:2, 18; 21:7) Singa nibaga la, dakel a totoo so ontutupleg ed siensia parad saray ebat imbes a diad Dios. Saray biologo, eksperto ed kadayatan, tan arum ni so mangaarum na pikakabat nipaakar ed globo tayo tan say bilay ditan. Diad panaanap ed sananey a direksion, saray astronomo tan pisiko so makakaaral na nagkalalo ni nipaakar ed solar system tayo, ed saray bitewen, anggan saray ararawin galaksi. (Ikompara so Genesis 11:6.) Antoran makatunongan a konklusyon so nipapabitar na saratan a katuaan?
8 Tutukoyen na pigaran sientista so “kanonotan” na Dios odino say “kimey na lima” to a niparungtal ed uniberso. Balet nayari kasin agnarandan na satan so manunan punto? Inkuan na Science a magasin: “Sano ikuan na saray managsukimat ya ipaparungtal na talba so ‘kanonotan’ odino ‘kimey na lima’ na Dios, ipapaarap da ed Dios iray bengatlan diad kaunoran et agtanto importantin aspekto na uniberso—say pisikal ya inkasangal to.” Diad tua, insulat nen pisiko tan binidbir na Nobel a si Steven Weinberg: “No ompatnag a lalon narandan so uniberso, ompatnag a lalon anggapoy gagala to.”
9. Anton paneknek so ontulong ed sikatayo tan ed arum pian naaralan so nipaakar ed Manamalsa?
9 Anggaman kuan, nayarin sakey ka ed saray minilyon a masimoon a manaaral ed sayan pamaakaran tan makakatebek ed peteg a kabaliksan na bilay a mitukoyan ed pangamta’d Manamalsa. Nonoten pay insulat nen apostol Pablo: “Agnibaga na totoo ya agda amta so nipaakar ed Dios. Manlapud gapo na mundo, natalosan na totoo iray kualidad na Dios diad panamegley na bengabengatlan ginawa To. Ipapanengneng na saya so pakayari To ya agmangangga. Ipapanengneng na satan a Sikatoy Dios.” (Roma 1:20, Holy Bible, New Life Version) On, walaray bengatlan nipaakar ed mundo tayo tan nipaakar ed sikatayo a makatulong ed totoo a mamidbir ed Manamalsa tan pian naromog so kabaliksan a misiglaotan ed sikato. Konsideraen so taloran pamaakaran na saya: say uniberso ed kaliberliber tayo, say gapoan na bilay, tan saray abilidad na dilin kanonotan tayo.
Saray Rason Pian Manisia
10. Akin a nepeg tayon konsideraen so ‘gapoan’? (Genesis 1:1; Salmo 111:10)
10 Panon a niwalay uniberso tayo? Nayarin naamtaan mo la manlapud saray report nipaakar ed teleskopyo tan pirmin panangusisa ed liwang a namomoria na maslak a sientista ya aglawas niwala so uniberso tayo. Walaan itan na gapoan, tan onlalaknab itan. Antoy labay ya ibaga na saya? Talinengen si astronomon Sir Bernard Lovell: “No walay panaon nensaman, a say Uniberso et datin tugyopen labat lawari na sakey a kipapasen ya agnarandan so inkamelag tan inkapusek to, kaukolan tayon itepet no antoy wadtan antis to . . . Kaukolan tayon arapen so probleman nipaakar ed Gapoan.”
11. (a) Panon kaawang so uniberso? (b) Antoy ipapatnag na inka-eksakto diad uniberso?
11 Ipapanengneng na inkagaway uniberso, pati say dalin tayo, so makapakelkelaw ya inka-eksakto. Alimbawa, say duaran nikadkaduman kualidad na agew tayo tan arum a bibitewen et say abayag lan inkaabig tan inkaligen da. Say peles a kalkulasyon ed bilang na saray galaxy ed nanengneng ya uniberso et sabien toy 50 bilyon (50,000,000,000) anggad 125 bilyon. Tan say Milky Way galaxy a kawalaan tayo so walaan na binilbilyon a bitewen. Konsideraen natan: Amta tayon say makina na kotsi et walaan na eksakton timpla na gasolina tan dagem. No walay kotsim, mangupa ka na maong a mekaniko pian iyeksakto so makina to, ta pian mas marakep tan mas maabig so batik na kotsim. No importanti itan ya inka-eksakto ed sakey lambengat a makina, komusta met so alay abig a “mandarlang” ya agew tayo, bilang alimbawa? Malinew, say manuna iran puersa a nalalanor et eksakton tuloy pian niwalay bilay ed dalin. Kasin nibanbana labat itan? Tinepetan si Job nensaman: “Kasin sikay angiganggan ed saray totontonen a manguuley ed katawenan, odino angigeter na saray ley ed palsa diad dalin?” (Job 38:33, The New English Bible) Anggapoy toon akagawa ed saya. Kanian iner so nanlapuan na inka-eksakto?—Salmo 19:1.
12. Akin a makatunongan so pangonsidera a walay makapanyarin Intelihensia a walad benegan na palsa?
12 Nayari kasin nanlapu iya ed sakey a bengatla odino nanlapud Sakey ya agnanengneng na saray mata na too? Konsideraen pa iyan tepet unong ed punto de bista na modernon siensia. Maslak ya astronomo natan so manisian walaray mabibiskeg a bengatla ed tawen—saray black hole. Agnanengneng irayan black hole, ingen kombinsido iray eksperto a wala iratan. Mipadpara, irereport na Biblia a diad sananey ya ayaman et walaray mabibiskeg a pinalsa ya agnanengneng—saray espiritun pinalsa. No wala iratan a mabibiskeg, agnanengneng a pinalsa, agta makatunongan a say niparungtal ya inka-eksakto ed intiron uniberso et ginaway makapanyarin Intelihensia?—Nehemias 9:6.
13, 14. (a) Anton talagay nalmoan na siensia nipaakar ed gapoan na bilay? (b) Antoy ipapabitar na inkiwalay bilay ed dalin?
13 Say komaduan paneknek a makatulong ed totoon mamidbir a walay Manamalsa et saglawien toy gapoan na bilay. Nanlapula’d saray impan-eksperimento nen Louis Pasteur, panisiaan lan say bilay et agbasta niwala manlapud anggapo diad panamegley na biglan inlesa. Kanian panon a ginmapoy bilay ed dalin? Nen dekaday 1950, sinali na saray sientista a paneknekan a say bilay diad dalin et nayarin kalkalnan atibukel ed sakey a dayat nensaman sanen sakey a sankaunaan ya atmospera so naynay a nakikirmatan. Balet, ipapanengneng na agano nin ebidensia a mairap a nagawa so ontan a lapuan na bilay ed dalin lapud agbalot niwala itan a nengneng na atmospera. Kanian, walaray sientista a mansusukimat ed agtanto makapuy ya eksplinasyon. Balet kasin agda met nararandan so importantin punto?
14 Onia so inkomento nen Britanon astronomo a si Sir Fred Hoyle, kayari pigaran dekadan impangusisa to ed uniberso tan say bilay ditan: “Imbes a panisiaan so melmelag a posibilidad a say bilay et basta labat linmesa panamegley na saray andian na direksion a puersa na palsa, magmaong ya ipasen a say gapoan na bilay et ginagalan gawa na inka-intelihenti.” On, no lalon onaaralem so pikakabat tayo nipaakar ed saray pankelkelawan ed bilay, lalon makatunongan a say bilay so nanlapud intelihentin Lapuan.—Job 33:4; Salmo 8:3, 4; 36:9; Gawa 17:28.
15. Akin a nibagan nikadkaduma ka?
15 Kanian say unonan rason et sasaglawien toy uniberso, tan say komadua, say gapoan na bilay ed dalin. Imanoen pay komatlo—say inka-nikadkaduma tayo. Diad dakel a dalan et amin a totoo so nikadkaduma, kanian labay ton ibaga et ontan ka met. Panon ya ontan? Nayarin nadngelan mo lan say utek et nikompara’d sakey a mabiskeg a computer. Balet, ipapanengneng na agano niran nalmoan a sayan panangipareng so arawin tuloy ed tuan kipapasen. Inkuan na sakey a sientista diad Massachusetts Institute of Technology: “Saray modernon computer so ag-anggan makapipara ed 4-taon ya ugaw ed abilidad dan makanengneng, mansalita, onggalaw, odino mangusar na sentido komon. . . . Nakakalkulan say kapasidad na panagprosesoy impormasyon na anggan say sankabiskegan a supercomputer so mipara lambengat ed nervous system na sakey a biruruko—melmelanting a pakayarin walad supercomputer diad loob na lapislapis na [ulom].”
16. Say abilidad mo ed lenguahe so mangipapabitar ed anto?
16 Say lenguahe so sakey ed saray abilidad a walad sika lapud utek mo. Walaray totoon makapansalitay duara, talora, odino dakel a lenguahe, ingen say abilidad a mansalita na anggan sakey labat so pakapatnagan lay inka-nikadkaduma tayo. (Isaias 36:11; Gawa 21:37-40) Intepet di propesor R. S. tan D. H. Fouts: “Kasin say too labat . . . so makapitalosan diad panamegley na lenguahe? . . . Amin ya atagtagey a klasen ayayep et talagan makapantatalosan panamegley na . . . saray sinyas, angob, pankiak, pantitit tan panuni, tan anggan saray panlipeng-lipeng na bayaong. Ingen saray ayayep likud ed too so andian na maalasir a gramatikon lenguahe. Tan, lalon makabaliksan, saray ayayep so agmakapandrowing. Say sankaabigan a nagawaan da labat et say pankuyasyas.” On, saray totoo labat so makapangusar ed utek pian mansalita na lenguahe tan mandrowing na makabaliksan iran litrato.—Ikompara so Isaias 8:1; 30:8; Lucas 1:3.
17. Antoy manunan pandumaan na inengneng na sakey ya ayep ed ispiho tan say inengneng na too?
17 Sakey ni, kabat moy sarilim; mapaga ka’d inkasika. (Uliran 14:10) Kasin akanengneng ka lay manok, aso, odino, pusa a ninmengneng ed ispiho tan insan sinmuplag, nginmernger, odino dinmuklos? Abaloan ton makakanengneng na sananey ya ayep, ta agto nabidbir so inkasikato. Diad pisuniyan, sano onnengneng ka ed ispiho, antam a sika. (Santiago 1:23, 24) Nayarin nengnengen moy itsuram odino umamengen mo no anto la kasi itsuram kalabas na pigaran taon. Ag-itan gagawaen na ayayep. On, nikadkaduma ka lapud utek mo. Siopay pangipaarapan na galang? Panon a niwalay utek mo, no agnanlapud Dios?
18. Antoran kapasidad na nonot so mangiduma ed sika manlapud ayayep?
18 Lapud utek mo et naaapresiam so arti tan musika ontan met ed pakawalaan na saray moral ya estandarte. (Exodo 15:20; Uko-ukom 11:34; 1 Arari 6:1, 29-35; Mateo 11:16, 17) Akin ya inter ed sika itan tan aliwan diad ayayep? Uusaren daray utek da pian nitarya labat so tampol iran pankaukolan—pangalay tagano, pananap na kaparis, odino panggaway ubong. Saray totoo labat so maniisip nipaakar ed arapen. Arum so maniisip ni ingen no panon ya apektaen na saray kiwas da so kaliberliber odino diad saray kapolian da ed arapen. Akin? Ibabaga na Eclesiastes 3:11 nipaakar ed totoo: “Impasen to [say Manamalsa] so kaandoan ed puso ra.” On, say kapasidad mon mannonot ed kabaliksan na inkaando odino say panmolimoli ed andi-anggaan a bilay et nikabkabiig.
Abuloyan so Manamalsan Mangarum na Kabaliksan
19. Anton taloran panagkatunongan so nayarin usaren mo ed panulong ed arum a manisip nipaakar ed Manamalsa?
19 Asaglawi tayoy talora labat a pamaakaran: say inka-eksakton nanengneng ed maawa-awang ya uniberso, say gapoan na bilay ed dalin, tan say agniburin inka-nikadkaduma na utek na too, tekep na saray nanduruman kapasidad to. Antoy ipapabitar na sarayan talo? Nia so panagkatunongan a nayarim ya usaren ed panulong ed arum a makapankonklusyon. Unona et nayarin itepet mo: Walaan ta na gapoan so uniberso? Maslak so onabobon a walay gapoan to. Insan itepet: Kasin satan a gapoan et andian na sengegan, odino wala? Moriaen na maslak a say gapoan na uniberso et walay sengegan. Mangitonton iya ed unor a tepet: Kasin say gapoan et ginawa na sakey a bengatlan magnayon odino na Sakey a magnayon? No malinew tan makatunongan a nipresenta iray isyu, dakel so mangikuan: Talagan walay Manamalsa! No ontan, agta posibli a wala so kabaliksan na bilay?
20, 21. Akin a makana so pangamta ed Manamalsa diad pakawalaan na kabaliksan na bilay tayo?
20 Say intiramintin inkiwala tayo, pati say estandarte tayo ed moral tan say moralidad a mismo so nepeg a misiglaotan ed Manamalsa. Insulat ya aminsan nen Dr. Rollo May: “Say mogmon magenap ya uksoy na moralidad et say nibase’d manunan kabaliksan na bilay.” Iner so pakaromogan ed satan? Intuloy to: “Say ultimon uksoy et say inkapersona na Dios. Saray prinsipyo na Dios et prinsipyos met a basiyan na bilay manlapud gapo na palsa anggad anggaan.”
21 Sirin, natalosan tayon maong no akin a say salmista et angipanengneng na inkamapaabeba tan kakabatan sanen inkerew to’d Manamalsa: “Iparungtal mo ed siak so saray dalan mo, O Jehova; ibangat mo ed siak so saray basbas mo. Itonton moak ed katuaan mo, tan ibangat moak: ta sika so Dios na kilalaban ko.” (Salmo 25:4, 5) Legan a nagkalalon nakakabatan toy Manamalsa, say bilay na salmista so talagan walaan na lalon kabaliksan, gagala, tan direksion. Ontan met so nagawa ed balang sakey ed sikatayo.—Exodo 33:13.
22. Antoy nasasaglawi ed pangamta ed saray dalan na Manamalsa?
22 Say pakapikabat ed ‘saray dilin dalan’ na Manamalsa et saglawien toy pangamta a nagkalalo ed saray kualidad to, namparan say personalidad tan saray dalan to. Balet lapud say Manamalsa et agnanengneng tan makapakelkelaw ed pakapanyari, panon tayon nagkalalon nakabat? Singbaten iya na ontumbok ya artikulo.
[Paimano ed leksab]
a Diad panideskribe ed saray asagmakan ed panangipangawan iran kampo na Nazi, amoria nen Dr. Viktor E. Frankl: “Say nanaanap na too ed kabaliksan na bilay so manunan puersa ed bilay to tan aliwan ‘ataptapew a panagkatunongan’ ya idadagdag na nikasiporan a bengatla,” a singa say wala’d ayayep. Inyarum to ni a diad tinmumbok iran dekada kayari na komaduan guerra mundial, sakey a surbi ed Pransya “so angipanengneng ya 89% ed totoon sinurbi so angaksobin kaukolan na too so ‘bengatlan’ pakawalaay gagala na bilay.”
Panon Yon Ebatan?
◻ Akin a kaukolan tayoy ontupleg ed lagpas ni na sientipikon impormasyon nipaakar ed uniberso tayo?
◻ Diad panulong ed arum a manisip nipaakar ed Manamalsa, diad anto so nayarin ipabitar yo?
◻ Akin a say pangamta ed Manamalsa et sakey a tombok ed pakawalaan na makapenek a kabaliksan ed bilay?
[Diagram/Litrato ed pahina 18]
(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)
Antoy Konklusyon Mo?
Say Uniberso Tayo So
↓ ↓
Andian na Gapoan Walaay Gapoan
↓ ↓
Andian na Sengegan Walaay Sengegan
↓ ↓
Na Bengatlan Magnayon Na Sakey a Magnayon
[Litrato ed pahina 15]
Say inkaawang tan inka-eksakton nanengneng ed uniberso so angitonton la ed dakel pian manisip nipaakar ed Manamalsa
[Credit Line]
Pahina 15 tan 18: Jeff Hester (Arizona State University) tan NASA