Saray Mairap-bilay so Lalon Oniirap
“Anggapoy sosyedad a makaseguron onaligwas tan magmaliw a maliket, no karaklan ed saray membro na satan et mairap-bilay tan pakaskasi.”
ONTAN so imbalikas na ekonomistan si Adam Smith nen koma-18 a siglo. Dakel so kombinsido a nagkalalo lan ontuatua natan so imbaga to. Lalon ombibitar so pandumaan na saray mayaman tan saray mairap-bilay. Diad Pilipinas, kakatlo na populasyon so manbibilay ed kulang a $1 (U.S.) kada agew, say kantidad a kaslakan lan naaalmo ed pigara labat a minuto diad saray mayayaman a bansa. Inkuan na Human Development Report 2002 na Nasyones Unidas a “5% ed saray sankayamanan a totoo ed mundo so makakalmo na 114 a danay ed naaalmoan na 5% ed saray sankapobrian.”
Bangta medyo mainawa so bilay na arum, minilyon balet so iskwater, a mangipapaalagey na saray abung-abung ed inerman a labay da. Mas pakaskasi so arum; manaayam ira ed gilig na karsada, a nayarin sakey labat a karton odino plastik so dukolan da. Dakel ed sikara so manaanos kalamor ed antokaman a napan-anapan a nasarag da—pankalkal na basura, pagmaliw a kargador, odino pantipon na saray lata, botilya, odino papepapel panamegley na kakkariton.
Saray ag-inkaparpareho na mayayaman tan mairap-bilay so aliwan dia labat ed saray onaaligwas a bansa noagta, unong ya inkuan na World Bank, “kaslakan la ed amin a bansa iray ‘pasen a mair-irap so panagbilay.’” Manlapud Bangladesh anggad Estados Unidos, anggan panon lay kayaman na arum, walara so tomalikarkar a nawalaan na magenap a naakan odino napanayaman. Inaon na The New York Times so report na 2001 U.S. Census Bureau a mangipapabitar ya ombabaleg so baetan na mayayaman tan mairap-bilay diad Estados Unidos. Oniay inkuan na satan: “Say kakalima na populasyon a sankayamanan so akalmo na kapaldua ed dagup a nalmoan na sankaabungan nen imbeneg a taon . . . Say kakalima a sankapobrian so akalmo na 3.5 a porsiento.” Say kipapasen so mipadpara odino alodloor ni diad dakel niran bansa. Impabitar na report na World Bank a manga 57 porsiento na populasyon na mundo so manbibilay ed kulang a $2 kada agew.
Mas grabe ni so kipapasen nen 2002, a dakerakel so atalagnaw ed saray nibalitan executive ya onyayaman diad kuestionable iran kipapasen. Anggaman anggapoy mapatnag ya ilegal a gagawaen da, moriaen na dakel a sarayan opisyal na kompanya, unong ya insalaysay na Fortune a magasin, “so onyayaman diad alablabas, nikadkaduma, tan mabanday a paraan.” No isiglaot itan ed say nagagawa ed mundo, walaray manuumameng no panon a nikatunongan iratan ya angkakabaleg a kantidad na kuartan ag-inilaloan, ya akalkulan nilasus minilyon a dolyar so walad pigaran indibidual, bangta dakdakel so maniirap.
Kasin Mantultuloy Ni so Kairapay-Bilay?
Agkabaliksan na saya ya anggapo so mangiimano ed kipapasen na saray mairap-bilay. Saray opisyales na gobierno tan mananulong ya organisasyon a walaay maabig a getma so maseguron mangiproproponi na pananguman. Bangbalet, saray nagagawa et mansiasiansian makapadismaya. Inkuan na Human Development Report 2002 a “dakel a bansa so mas inmirap no ikompara ed apalabas a 10, 20 a taon tan diad arum a kipapasen et 30 a taon,” anggaman mamapasya ira a niwala so iyaaligwas.
Kasin anggapo la so ilalo na saray mairap-bilay? Pasesegen mi kan manbasa ed onsublay ya artikulo a mangonsidera ed pigaran praktikal a kakabatan a makatulong natan lan mismo ontan met ed saray solusyon a nayarin agmo ni naisip.