Kareenan ed Westphalia—Sakey ya Importantin Pananguman ed Europa
“SAY pakapantitipon na dakerakel a pangulo na Estado ed Europa, a singa saray atipon dia natan, so talagan mataltalag ya ebento.” Ontan so imbalikas nen Roman Herzog, a datin presidente na Federal Republic of Germany, nen Oktubre 1998. Sanen imbalikas to itan, mandengdengel ed sikato so apatiran ari, apatiran reyna, duaran prinsipe, sakey a sankatageyan a duke, tan pigaran presidente. Saman ya ebento, ya inorganisa na Konsilyo na Europa, so importantin tuloy diad 50-taon ya awaran na modernon estado na Alemanya. Anto itan ya okasyon?
Say Oktubre 1998 et koma-350 ya anibersaryo na Paknaan Parad Kareenan ed Westphalia (Peace Treaty of Westphalia). Mabetbet a saray paknaan parad kareenan so makanan pananguman a mangaapektan tuloy ed awaran, tan diad sayan pamaakaran et nikadkaduma iyan Paknaan ed Westphalia. Say impanpirma ed sayan paknaan nen 1648 et sengegan na impanampot na Talomplon Taon a Pambabakal tan ananda ed gapoan na modernon Europa bilang sakey a kontinente na saray manunaan ya estado.
Nauman so Daan ya Uksoyan
Legan na Kapegleyan a Panaon, saray sankabiskegan ya institusyon ed Europa et say Iglesia Katolika Romana tan say Masanton Empiryo na Roma. Say empiryo so tugyopen na nilasus ya estado a nandurumay kabaleg tan nasasakopan na saratan iray lugar ya ookupaan natan na Austria, say Republika na Czech, nibukig a Pransya, Alemanya, Switzerland, saray Low Country, tan saray parte na Italya. Lapud say baleg a kabiangan na satan et tugyopen na saray estado na Alemanya, say empiryo so atawag a Masanton Empiryo na Roma na Bansan Alemanya. Kada estado et agsigpot ya independentin uuleyan na prinsipe. Say emperador mismo et sakey a Romanon Katoliko a kabiangan na pamilyan Habsburg ed Austria. Kanian, lapud pakayari na papa tan say empiryo, say Europa so kontrolado na Katolika Romana.
Balet, nen koma-16 tan koma-17 a siglo et nauman so niletneg ya uksoyan. Diad interon Europa et dakdakel so ag-aliketan ed inkaalablabas na Iglesia Katolika Romana. Saray relihyoson managreporma a singa si Martin Luther tan John Calvin so analambit ed pangipawil ed saray estandarte na Biblia. Dakdakel so sinmuporta ed si Luther tan si Calvin, tan lapu ed sayan pakurang et agawa so Repormasyon tan linmesa iray Protestantin relihyon. Say Repormasyon so angapag ed empiryo ed taloran relihyon—Katoliko, Lutheran, tan Calvinista.
Minoria na saray Katoliko ya agnapanmatalkan iray Protestanti tan saray Protestanti so nanmudmora ed saray Katolikon kalaslasan da. Sayan kipapasen so angitonton ed inkaporma na Unyon na Protestanti tan Liga na Katoliko diad kasakbayan na koma-17 a siglo. Arum a prinsipe na empiryo so akiulop ed Unyon tan arum so akiulop ed Liga. Dia ed Europa—tan nagkalautla ed empiryo—et naandian la na panagmatalek so sakey tan sakey, a diad samet labat a pakasanokan et onterak la so panlalaban. Sanen agawa a siansia itan ya insanok, tinmerak so panlalaban a binmayag na 30 a taon.
Say Impamatey a Gapoan na Impanlalaban ed Europa
Nanggunaetan na saray Protestantin manuley ya impluensyaan iray Katolikon Habsburg pian niwalay baleg a kawayangan ed panagdayew. Balet sikaray masuyat ya akipulangan, tan nen 1617-18 et puersaan ya inkapot so duaran simbaan na Lutheran ed Bohemia (say Republika na Czech). Saya so amasanok ed saray manuley na Protestanti, a nilusob da so palasyo ed Prague, siningkat da so taloran opisyal a Katoliko, tan impelag da iratan manlapud tagey a bintana. Sayan agawa so gapoan la na impanlalaban ed Europa.
Anggaman ipapasen ira bilang papatumbok na Prinsipe na Kareenan, a si Jesu-Kristo, nambabakal iray membro na sayan mankalaban a relihyon. (Isaias 9:6) Diad agawan Bakal ed White Mountain, abuyak so Unyon lapud pakaskasin inkatalo ra ed Liga. Saray dederlengen a Protestanti so pinatey diad tindaan na Prague. Diad interon Bohemia, sinamsam tan nanaapagan na saray Katoliko iray kayarian na saray Protestanti ya agmangiburi ed sisiaen da. Say libron 1648—Krieg und Frieden in Europa (1648—Bakal tan Kareenan ed Europa) so aneskribe ed sayan panagsamsam bilang “sakey ed saray sankabalgan a pananguman ed panangayarian diad sentral a Europa.”
Say ginmapon panlalaban ed baetan na relihyon diad Bohemia so nansumpal ed pansasamsam na pakayari ed arum niran bansa. Diad tinmumbok a 30 taon, say Denmark, España, Netherlands, Pransya, tan Sweden so nanlalaban. Saray manuley a Katoliko tan Protestanti, a mabetbet a pakikiwasen na agum tan pampirawat ed pakayari, so akisamsaman ed mapolitikan pakauley tan gunggona ed komersyo. Say Talomplon Taon a Pambabakal so naapag ed pigaran peryodo, a kada peryodo so inngaran ed saray manunan kalaban na emperador. Apatira a peryodo so sinalambit na pigaran reperensya: say Bakal ed baetan na Bohemia tan Palatine, Bakal ed baetan na Denmark tan Lower Saxony, Bakal ed Sweden, tan say Bakal ed baetan na Pransya tan Sweden. Agawa so maslak a panlalaban diad teritorya na empiryo.
Kabiangan ed saray armas ed saman a panaon et saray pistola, musket, pabanto, tan kanyon, a diad Sweden so manunan panlalapuan na saratan. Nigalet lan tuloy ed panlalaban iray Katoliko tan Protestanti. Saray sundalo so mibabakal a mangikekelyaw na “Santa Maria” odino “Wala ed dapag mi so Dios.” Saray sundalo so linmulusob ed saray estado na Alemanya, a singano ayayep so pangipapasen da ed saray kalaban tan sibilyan. Nagmaliw ya inaayep so pambabakal. Agaylan misunian itan ed propesiya na Biblia ya: “[Agda] naani yayag so kampilan a sumpa ed sananey a nasyon, tan ag-ira met la naani manaral na bakal”!—Miqueas 4:3.
Abangonan na sakey a kailalakan na saray Aleman so kaliberliber ya atabek na bakal, tan say kareenan so pipirawaten na saray nagogonigon lan totoo. Mapatnag a niwala komon so kareenan no saray manuley et andian na saray mansusumlangan ya interes ed politika. Say politika so nagkalalon tinmalona lapud naandi la so relihyoson sengegan na pambabakal da. Diad kasunian, say angiyalibansa ed sayan pananguman et sakey ya atagey ya opisyal na Iglesia Katolika.
Inusar nen Cardinal Richelieu so Pakauley To
Say opisyal a tawag ed si Armand-Jean du Plessis et Cardinal de Richelieu. Sikato met so primo ministro na Pransya manlapud 1624 ya anggad 1642. Pinirawat nen Richelieu a pagmaliwen so Pransya a manunan pakayari ed Europa. Lapud satan et nanggunaetan ton pakapuyen iray kapara ton Katoliko, saray Habsburg. Panon ton ginawa itan? Diad pinansyal ya impanuporta to ed saray armada na saray estado na Alemanya, Denmark, Netherlands, tan Sweden, ya amin da so akilaban ed saray Habsburg.
Nen 1635, si Richelieu so angibaki na saray sundalo a mibakal diad inmunan pankanawnawa. Insalaysay na libron vivat pax—Es lebe der Friede! (Magnayon so Kareenan!) a diad unor a peryodo na satan, “say Talomplon Taon a Pambabakal et aliwa lan panlalaban ed baetan na saray grupo na relihyon. . . . Say pambabakal et nagmaliw a pansasamsam parad mapolitikan pakauley ed Europa.” Say ginmapo a relihyoson panlalabanan ed baetan na saray Katoliko tan Protestanti so nansumpal ed panlalaban na saray mankaiban Katoliko tan Protestanti sumpad arum a Katoliko. Say Liga na Katoliko, a kinmapuy la nen kasakbayan na dekaday 1630, so abuyak nen 1635.
Komperensya Parad Kareenan ed Westphalia
Aderal so Europa lapud panagsamsam, panamatey, panagpasoot, tan sakit. Kalkalna a dinmakel so manpipirawat ed kareenan lapud amoria ra ya anggapoy siopaman a manalo ed sayan pambabakal. Inkuan na libron vivat pax—Es lebe der Friede! a “diad pansamposampot na dekaday 1630 et amoria a siansia na saray responsablin prinsipe ya agla makatulong ed sikara so pakayari na militar pian nadampot so gagala ra.” Balet no say kareenan so pipirawaten na balang sakey, panon itan a nadampot?
Si Emperador Ferdinand III na Masanton Empiryo na Roma, Arin Louis XIII na Pransya, tan Reyna Christina na Sweden so inmabobon ed kagawa na sakey a komperensya ya amin a grupo a mibabakal so nepeg a mandaragup pian pantongtongan iray kakaukolanen parad kareenan. Duaran lugar so pinili parad pantotongtong—saray baley na Osnabrück tan Münster ed Westphalia a luyag na Alemanya. Saratan so pinili lapud wala iratan ed baetan na saray kabisera na Sweden tan Pransya. Kagapo na 1643, manga 150 a manangilaman—ya arum so walaan na baleg a grupo na saray mananimbawa—so sinmabi diad duaran baley, a nantitipon diad Münster iray ibabaki na Katoliko tan diad Osnabrück iray manangilaman na Protestanti.
Unona et indatak iray modus operandi pian niletneg iray titulo tan rangko na saray ibabaki, pasen a panyurongan, tan saray totontonen. Insan ginmapo so pantotongtong parad kareenan, ya impasa na saray manamegley iray proponi ed balang manangilaman. Kayari na ngalngalin limay taon, legan a mantutultuloy so pambabakal, apampaknaan iray kakaukolanen parad kareenan. Say Paknaan ed Westphalia so tugyopen na pigaran dokumento. Pinirmaan so sakey a paknaan diad Osnabrück ed baetan nen Emperador Ferdinand III tan Sweden, tan say sananey et diad Münster ed baetan na emperador tan Pransya.
Sanen kinmayat so balita nipaakar ed paknaan, ginmapo so selebrasyon. Saray kuwitis so nanliwawa ed katawenan diad nanduruman syudad. Pinaknol iray kampana ed simbaan, pinasabog iray kanyon bilang pansaludo, tan nankankanta so totoo diad saray karsada. Kasin makapanilalo so Europa a niwala so magnayon a kareenan?
Kasin Posible so Magnayon a Kareenan?
Say Paknaan ed Westphalia so amidbir ed prinsipyo na inkasupremo. Kabaliksan na saya a balang dapag ed paknaan so inmabobon a manrespeto ed saray kanepegan na teritorya na arum niran dapag tan agda pibabalian iray pakurang da ed loob na teritorya ra. Diad ontan et nagmaliw lan kontinente na saray manunan estado so modernon Europa. Diad saraman ya estado, arum so mas agunggonaan ed paknaan nen saray arum.
Niletneg so Pransya bilang manunan pakayari, tan agamoran na Netherlands tan Switzerland so inka-independente. Parad saray estado na Alemanya, a dakel ed saratan so aderal lapud pambabakal, say paknaan et ag-akagunggona. Say nansumpalan na Alemanya so nandependi ed arum a bansa. Oniay inkuan na The New Encyclopædia Britannica: “Adetermina iray inkagunggonaan tan inkaperdian na saray prinsipe ed Alemanya unong ed inyaligwas na saray manunan pakayari: Pransya, Sweden, tan Austria.” Imbes a mantitipon tan mankakasakey bilang sakey a nasyon, saray estado na Alemanya so naapag-apag a singa dati. Niarum ni, arum a kabiangan na Alemanya so nagmaliw a kontrolado na arum a bansa, a singa saray parte na saray manunan ilog ed Alemanya—say Rhine, Elbe tan Oder.
Pareparehon panamidbir so impagamor ed saray relihyon a Katoliko, Lutheran, tan Calvinista. Aliwa iyan makapaliket ed amin. Si Pope Innocent X so sinmumpa a tuloy ed paknaan, ya inkuan ton anggapoy kakanaan na satan. Anggaman kuan, maslak ed saray niletneg lan relihyoson aktibidad so agnauman diad loob na taloran siglo. Anggaman agni agawa so relihyoson kawayangan parad indibidual, satan so ngalngali la nadampot.
Sinampotan na paknaan so Talomplon Taon a Pambabakal, tan lapud satan et anampot so maslak ed saray pambubusolan. Saya so sankaunoran a graben pambabakal ed baetan na relihyon diad Europa. Agtinmunda iray bakal, balet nagmaliw a say manunan sengegan na saratan et politika odino komersyo imbes a relihyon. Agkabaliksan na satan ya anggapo lan balot so impluensya na relihyon ed saray pambubusolan ed Europa. Diad Guerra Mundial I tan II, saray sundalon Aleman so angisulong na balkes a niukit ed hibilya na satan iray pamilyar a kelyaw a: “Wala ed dapag mi so Dios.” Legan na saraman a makapasinagem a panlalaban, saray Katoliko tan Protestanti so nannononong lamet ed sakey a dapag pian milaban ed saray Katoliko tan Protestanti diad biek a dapag.
Malinew a say Paknaan ed Westphalia so ag-angitarok na magnayon a kareenan. Balet, satan a kareenan so magano lan naeksperiensya na matulok a katooan. Si Jehova a Dios so mangitarok na agmanganggan kareenan ed katooan panamegley na Mesianikon Panarian ya uleyan na Anak ton si Jesu-Kristo. Diad panamegley na satan a gobierno, say saksakey a tuan relihyon so magmaliw ya impluensya parad pankakasakey, aliwan inkaapag-apag. Anggapo la so mibakal ed antokaman a sengegan, relihyoso man odino arum ni. Agaylan pakainawaan itan sano say Panarian so sigpot lan manuley ed dalin tan say “kareenan anggapo naani anggaan”!—Isaias 9:6, 7.
[Blurb ed pahina 21]
Say ginmapo a panlalaban ed baetan na saray Katoliko tan Protestanti so nansumpal ed panlalaban na saray mankaiban Katoliko tan Protestanti sumpad arum a Katoliko
[Blurb ed pahina 22]
Saray sundalo so mibabakal a mangikekelyaw na “Santa Maria” odino “Wala ed dapag mi so Dios”
[Litrato ed pahina 21]
Cardinal Richelieu
[Litrato ed pahina 23]
Drowing nen koma-16 a siglo a mangililitrato ed pansasangsang di Luther, Calvin, tan say papa
[Picture Credit Line ed pahina 20]
Nanlapud libron Spamers Illustrierte Weltgeschichte VI
[Picture Credit Lines ed pahina 23]
Relihyoson lider a mansasangsangan: Nanlapud libron Wider die Pfaffenherrschaft; mapa: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck