‘Diad Saray Palandey Nayarian Moy Mangotkot na Gansa’
Sakey a grupo na archaeologist so maseet ya nananap diad saray kelas tan kuweba diad kalawakan na Judea. Akasabi rad toktok na sakey ya atagey a kelas. Wala kasi naalmo dan mabli iran bengatla, nayarin antigo iran kagawaan odino manuskrito ya singa say Dead Sea Scroll? Agda inilaloan ya makadiskobre iray sakey a koleksion na angkabli iran bengatla, tan tinawag itan ya koleksion nen Nahal Mishmar.
NEN Marso 1961, nalmo itan ya koleksion ya akasengat ed bato tan abalkot na ikamen. Walay karga ton masulok ya 400 iran bengatla, ya maslak et gawad gansa (copper). Kaibad satan iray nanduruman korona, setro, kagawaan, tan arum ni ran armas. Interesado iray managbasa na Biblia ed satan ya adiskobre lapud samay impamitla na Genesis 4:22 ed si Tubal-cain ‘ya managpanday na gansa.’
Dakerakel iray tepet nipaakar ed nanlapuan na satan ya koleksion. Ipapanengneng na impakadiskobre ed satan ya nensaman ni et wala lay panagmina na gansa, panagtunaw, tan panagmoldi diad saray pasen ya abitlad Biblia.
SARAY PANAGMINAAN NA GANSA DIAD INSIPAN A DALIN
Sanen asingger lan onloob ed Insipan a Dalin iray Israelita, imbaga nen Moises ed sikara: ‘Diad saray palandey [na Insipan ya Dalin] nayarian yoy mangotkot na gansa.’ (Deuteronomio 8:7-9) Adiskobre na saray archaeologist so pigaran daan lan panagminaan tan panagtunawan diad Israel tan Jordan, singa say Feinan, Timna, tan Khirbat en-Nahas. Antoy nanengneng ed saratan a lugar?
Nanengneng diad Feinan tan Timna iray nankotkotan na saray minero na gansa diad loob na 2,000 taon. Anggad natan, wala ni ray nanengneng na saray turista ya baton nanlapuan na gansa. Inusar na saray minero nensaman iray kagawaan ya gawad bato tan mano-mano dan tiniktikan iray baton kawalaay gansa. No anggapo lay naala da, usaren da ray metal ya kagawaan pian paaralemey akotkot da, paawangen da ray kuweba, tan manggawa ray dalan ed dalem na dalin. Nabasa tayod libro na Job no panon dan gagawaey panagmina. (Job 28:2-11) Ambelat itan ya trabaho. Diad tua, manlapud komatlo anggad komaliman siglo C.E., sesentensiaan na saray Romano iray kriminal tan arum nin priso ya mantrabahod minaan na gansa diad Feinan.
Dakel iray aromog ya bunton na bato tan pitek ya nanlapuay gansa diad Khirbat en-Nahas (say labay ton ibaga et “Saray Kera na Gansa”), ipapanengneng na satan ya walay baleg a panagtunawan na gansa ditan. Manisia iray scholar ya ditan aawiten iray ore (baton walaay gansa) ya manlalapud asingger iran panagminaan, a singa say Feinan tan Timna. Pian naekal so gansa ed ore, uusaren iray kagawaan ya panagsibok pian papetangen ya anggad manga 1,200 degrees Celsius so mandarlang ya uring diad loob na walora anggad samploran oras. Kaslakan et kaukolan so 5 kilo na ore pian makagaway 1 kilo na baretan gansa, ya nayarin moldien pian makagaway arum a bengatla.
SAY USAR NA GANSA ED ISRAEL NENSAMAN
Diad Palandey Sinai, espisipikon ingganggan na Dios a Jehova ya sayan masileng a metal et usaren ed pangipaalagey na tabernakulo tan diad arapen et say templod Jerusalem. (Exodo, kapitulo 27) Nayarin wala lay amta na saray Israelita ed panaggaway metal iran kagawaan antis iran linmad Ehipto, odino nayarin akaaral ira legan dan wadman. Sanen akapaway la rad Ehipto, akapanggawa ray estatua na kilaw a baka. Akapanggawa met ira na dakel a bengatla ya kaukolan ed tabernakulo, singa saray baleg ya palanggana, kaldero, kawali, pala, tan tinidor.—Exodo 32:4.
Legan dan walad kalawakan ya posiblin asingger ed Punon (nayarin say Feinan natan), sakey a lugar ya dakel so gansa, nanreklamo iray Israelita ed mana tan suplay na danum. Bilang dusa, angibaki si Jehova na saray maditan uleg, tan dakel a totoo so inatey. Sanen nagbabawi iray Israelita, akikasi si Moises ed si Jehova kanian sikatoy ingganggan to ya manggaway gansan uleg tan iyan to itan ed palitek. Unong ed salaysay: ‘No naketket na sakey ya uleg so sakey a too et onnengneng ed gansan uleg, manbilay.’—Numeros 21:4-10; 33:43.
SARAY GANSA NEN ARIN SOLOMON
Dakel a parte na templo diad Jerusalem so gawad gansa
Angusar si Arin Solomon na dakel ya gansa ed impanggaway templo diad Jerusalem. Dakel ed saratan et asamsam na ama ton si David diad impilaban tod saray Asiryano. (1 Awaran 18:6-8) Say gawad gansan “inbobo a dayat,” samay baleg a kargaan na danum ya pangaalaan na saray saserdote na panuras, et sarag toy mankargay 66,000 litro tan nayarin manbelat na anggad 30 tonelada. (1 Arari 7:23-26, 44-46) Wala met so duaran baleg a lusek ya gawad gansa diad arap na templo. Say kaatagey na saratan et 8 metro tan walay akatapew ya baleg a dekorasyon ya manga 2.2 metro so kaatagey da. Lungogan iratan ya lusek, kada sakey et manga 7.5 sentimetro so kakapal to, tan 1.7 metro so diametro. (1 Arari 7:15, 16; 2 Awaran 4:17) Makapadinayew so karakel na gansan inusar ed impanggawad saratan.
Diad panaon na Biblia, mausausar so gansa diad inagew-agew ya kabibilay na totoo. Singa bilang, wala ray nabasa tayon armas, gulonggulong, instrumento ed musika, tan puerta ya gawad gansa. (1 Samuel 17:5, 6; 2 Arari 25:7; 1 Awaran 15:19; Salmo 107:16) Abitla met nen Jesus so baryan “gansa” ya ikakargad supot na kuarta, tan binitla met nen apostol Pablo si “Alejandro a managpanday na gansa.”—Mateo 10:9; 2 Timoteo 4:14.
Dakel so tepet na saray archaeologist tan historian pian naamtaan so panlalapuay gansa nensaman, ontan met ed misteryo na koleksion nen Nahal Mishmar. Balet, say importante et apaneknekan so ibabaga na Biblia a say dalin ya atawir na saray Israelita et ‘maong a dalin tan diad saray palandey to et nayarian day mangotkot na gansa.’—Deuteronomio 8:7-9.