Say Biblia—Kasin Salita na Dios Odino Too?
Kapitulo 8
Say Siensia: Kasin Apaneknekan ton Aliwa so Biblia?
Nen 1613 impalapag na Italyanon sientista a si Galileo so ginawa ton “Letters on Sunspots.” Ditan, imparungtal to so ebidensyan say dalin so ontetelek ed banwa, imbes a say banwa so ontetelek ed dalin. Lapud saya, inletneg to so nantutumbokan iran ebento a diad kaunoran et angitarok ed sikato ed arap na Romano Katolikon Inkisisyon lapud “malet ya inap ed inkaerehes.” Diad kaunoran, sikatoy pinasoot a “babawien” so inyabawag to. Akin ya impasen ya inkaerehes so ideyan say dalin so ontetelek ed banwa? Lapud ikuan na saray manamakasalanan nen Galileo a sumlang itan ed ibabaga na Biblia.
1. (Ilaktip so introduksion.) (a) Anto so agawa sanen insuheri nen Galileo a say dalin so ontetelek ed liber na banwa? (b) Anggaman say Biblia so aliwan libron-panaralan ed siensia, anto so naromog tayo sano ipareng itan ed modernon siensia?
1 Bantog natan so pananisian aliwan sientipiko so Biblia, tan ituro na arum so asagmak nen Galileo pian paneknekan itan. Balet kasin ontan? Sano ebatan itan a tepet, nepeg tayon tandaan a say Biblia so libro na propesiya, awaran, pikakasi, ganggan, simbawa, tan pikakabat ed Dios. Agto ibabagan sikatoy libron-panaralan ed siensia. Anggaman ontan, sano nasalambit na Biblia iray sientipikon pamaakaran, say ibabaga to so sigpot a susto.
Say Planeta Tayon Dalin
2. Panon so paneskribe na Biblia ed posisyon na dalin ed liwang?
2 Alimbawa, kunsideraen so ibabaga na Biblia nipaakar ed planeta tayo, say dalin. Nabasa tayo ed libro nen Job: “Impanat to [Dios] so amianen ed tapew na paoypaoy a leet, ya imbitin to so dalin ed anggapo.” (Job 26:7) Ipareng iya ed balikas nen Isaias, sanen ikuanto: “Walay Sakey a manaayam ed tagey na tibukel a dalin.” (Isaias 40:22) Say deskripsyon na tibukel a dalin ya ‘akabitin ed anggapo’ ed “paoypaoy a leet” so mangipanonot a tuloy ed sikatayo ed saray retraton inala na saray astronaut ed tibukel a dalin a manletletaw ed liwang.
3, 4. Anto so sirkulo na danum ed dalin, tan anto so ibabaga na Biblia nipaakar ed saya?
3 Kunsideraen met so makapakelaw a sirkulo na danum ed dalin. Onia so impaneskribe na Compton’s Encyclopedia ed nagagawa: “Say danum . . . so mamaatagey ed atmospera a bilang sengaw ed kadayatan . . . Andi-tundan ipapaya na dagem ed atmospera na dalin so ambetel a siplog na dagem. Legan ya ombebetel so dagem, natitibukel so sengaw pian pormaen so angkelag iran tedter na danum. Saraya so kaslakan a nanengneng bilang lurem. Mabetbet a manuulop so angkelag iran tedter pian magmaliw ya uran. No ambetebetel so atmospera, atan so natibukel a niyebe imbes ya uran. Diad dinanman a paraan, say danum a nanbiahe na nilasus o anggan nilibulibon milya manlapud dayat so ompelag ed dalin. Natitipon iya ed saray kolos odino onesep ed dalin tan manbiahen mamapawil lamet ed dayat.”
4 Sayan makapakelaw a paraan a manusustuni ed bilay ed amagan dalin, so maabig ya adeskribe ngalngalin 3,000 taon la so apalabas ed simple, direkta iran balikas ed Biblia: “Amin iray kolos ombatik iran onla ed dayat, anggaman ontan agnapapano so dayat; ed pasen a nanlapuan na saray kolos diman onla ra lamet.”—Eclesiastes 1:7, The New English Bible.
5. Panon a say komento na salmista nipaakar ed awaran na saray palandey ed dalin so nipanpanaon a tuloy?
5 Angangko ta nagkalalon makapakelaw so pakatebek na Biblia ed awaran na palpalandey. Onia so inkuan na libron-panaralan ed heolohya: “Manlapud panaon na Pre-Cambrian ya anggad natan, mantutultuloy ni so andi-anggaan ya andar na katitibukel tan kagegeba na palpalandey. . . .Aglambengat linmetaw iray palpalandey ed dalem na naandipat a kadayatan, noagta sikaray mabetbet ya akalereg anggaman abayag lan atibukel, tan insan onemwas lamet.” Ipareng iya ed inyanlong a balikas na salmista: “Sinakbongan mo na aralem a singa kawes so [dalin]. Saray danum so nantanyareg ed tagey na palpalandey. Saray palandey inmalagey ira, saray lawak linmereg ira—anggad pasen ya inletneg mon onkana ed sikara.”—Salmo 104:6, 8.
“Diad Gapo”
6. Anton balikas ed Biblia so mitunosan ed peles iran sientipikon teorya nipaakar ed gapo na talba?
6 Ibabaga na sankaunaan a bersikulo na Biblia: “Diad gapo pinalsa na Dios so katawenan tan dalin.” (Genesis 1:1) Saray obserbasyon so anengteng ed saray sientistan mangusisa a say materyal a talba so peteg a walaan na gapoan. Saya so aglawas niwala ed amin a panaon. Insulat na astronomon si Robert Jastrow, sakey ya agnostiko ed relihyoson pamaakaran: “Nanduruma iray detalye, ingen ta nampara iray makanan elemento na astronomiko tan bibliko iran salaysay na Genesis: say nankakawingan iran ebento a mamaarap ed too so tampol tan seguradon ginmapo ed pihon panaon, diad sakey a kidiam na liwawa tan enerhya.”
7, 8. Anggaman agda bidbiren so betang na Dios ed bengatla, anto so amaskar ed saray sientistan mamidbir nipaakar ed gapo na talba?
7 Tua, anggaman manisian say talba so walaan na gapoan, dakel iran sientista so agmangawat ed balikas a “pinalsa na Dios.” Anggaman ontan, aksobien la natan na arum a say ebidensya na sakey a katudioan a walad benegan na amin a bengatla so mairap ya ipulisay. Nankomento so propesor na Physics a si Freeman Dyson: “Diad nagkalalon panguusisak ed talba tan panaaral ed saray detalye na inkagawa to, nagkalalon ebidensya so naroromog ko a singa abayag lan amta na talba a sikatayo so onsabi.”
8 Intuloy nen Dyson ya inaksobi: “Bilang sientistan nipasal ed panagisip tan lenguahe na komaduamplon siglo imbes a komalabinwalo, agko ibabagan say inkagawa na talba et paneknekan to so kiwawala na Dios. Ibabagak lambengat a say inkagawa na talba so tukoy ed teoryan say isip so walaan na makanan betang ed iyaandar to.” Say komento to so peteg a prueba na manduaruwan awawey ed panaon tayo. Balet no ipaliis itan a panduaruwa, naimano tayo so makapakelaw ya impantunosan na modernon siensia tan balikas ed Biblia a diad “gapo et pinalsa na Dios so katawenan tan dalin.”—Genesis 1:1.
Kabunigasan tan Kalinisan
9. Panon a say ganggan na Biblia ed makaalis iran sakit ed katat so mangipatnag na praktikal a kakabatan? (Job 12:9, 16a)
9 Kunsideraen pa so impangobre na Biblia ed sakey nin lawak na siensia: say kabunigasan tan kalinisan. No say sakey ya Israelita so walaan na tikas ya iinapen a kating, sikato so ibiig. “Sikato so marumsis ed saray amin ya agew a kiwala na salot ed sikato. Sikato so marumsis. Nepeg to so ombiig. Diad paway na kampamento so panayaman to.” (Levitico 13:46) Anggan saray arutakan ya aysing so pinoolan. (Levitico 13:52) Diad saraman ya agew, saya so epektibon paraan diad panamben ed pakaalis na sakit.
10. Diad anton dalan a nagunggunaan so dakel a totoo ed arum iran dalin diad itumbok ed simbawa na Biblia ed kalinisan?
10 Sananey nin importanten ganggan et say nipaakar ed panagbantak na dutak na too, a nepeg ya ikotkot ed paway na kampamento. (Deuteronomio 23:12, 13) Andi duaruwan sayan ganggan so angiliktar ed saray Israelita ed dakel iran sakit. Anggan natan, say agmanepeg a panagbantak na dutak na too so sengegan na saray graben problema ed bunigas diad arum a daldalin. Mas mabunigas komon iray totoo ed saratan a daldalin no tumboken da so ganggan a nisulat ed Biblia nilibon taon lay apalabas.
11. Anton simbawa na Biblia nipaakar ed kabunigasan ed nonot so aromogan a praktikal?
11 Say kabunigasan ed nonot so nalalanor met ed atagey ya estandarte na Biblia ed kalinisan. Inkuan na sakey ya uliran ed Biblia: “Say mareen a puso so bilay na laman, balet say imon sikato so inkabulok na saray pukel.” (Uliran 14:30) Diad apalabas iran taon, impanengneng na panangusisa ed medisina a say pisikal a bunigas tayo et peteg a lalanoren to so awawey na nonot tayo. Alimbawa, masulok a sanlibon nangraduar so inusisa nen Doktor C. B. Thomas na Johns Hopkins University ed masulok a 16 taon, impareng toray sikolohikon ugali diad impansakit da. Sakey a bengatla so naimano to: Saray nangraduar a masakit et saramay maisasanok tan mas mapaga ed silong na kaaburidoan.
Anto so Ibabaga na Biblia?
12. Akin ya impasoot na Iglesia Katolika a say teorya nen Galileo nipaakar ed dalin so inkaerehes?
12 No say Biblia so ontanlan susto ed saray sientipikon lawak, akin ya ibaga na Iglesia Katolika ya agmakasulatan so bangat nen Galileo a say dalin so ontetelek ed banwa? Lapud paraan na impangipatalos na saray autoridad ed arum iran bersikulo na Biblia. Kasin sikara so susto? Basaen tan usisaen tayo pa so duaran bersikulon inaon da.
13, 14. Antoran bersikulo na Biblia so aliwan suston inyaplika na Iglesia Katolika? Ipaliwawa.
13 Ikuan na sakey a bersikulo: “Say banwa ombutay, say banwa onselek; tan masiglat ya ompawil ed binutayan to.” (Eclesiastes 1:5, The Jerusalem Bible) Unong ed katunongan na Simbaan, saray balikas a “say banwa ombutay” tan “say banwa onselek” et kabaliksan ton say banwa so ongagalaw, aliwan say dalin. Balet anggan natan ikuan tayon say banwa so ombutay tan onselek, tan kaslakan ed sikatayo so makaamta a say dalin so ongagalaw, aliwan say banwa. Sano sarayan balikas so uusaren tayo, dedeskribien tayo lambengat so nanenengneng a galaw na banwa unong ed pakanengneng na saray managimaton. Ontan a mismo so ginawa na managsulat na Biblia.
14 Ikuan na sananey a bersikulo: “Inligen mo so dalin ed saray letnegan to, ya aglawas nagalaw.” (Salmo 104:5, The Jerusalem Bible) Saya so impakabaliksan dan kayari na inkapalsa to say dalin so agbalot nagalaw. Ingen, diad tua idadanet na bersikulo so pansiansia na dalin, aliwan say agto igalaw. Say dalin so aglawas ‘natenyeg’ pian mangangga, o naderal, unong a papaneknekan na arum iran bersikulo na Biblia. (Salmo 37:29; Eclesiastes 1:4) Ontan met, sayan kasulatan so ag-ontukoy ed relatibon galaw na dalin tan say banwa. Nen panaon nen Galileo, say Simbaan, aliwan say Biblia, so anebel ed bulos a sientipikon singbatan.
Ebolusyon tan Panamalsa
15. Anto so teorya na ebolusyon, tan panon itan ya onsumlang ed Biblia?
15 Anggaman kuan, wala so sakey a lawak ya ikuan na dakel a mansumlangan a tuloy so modernon siensia tan say Biblia. Sisiaen na kaslakan iran sientista so teorya na ebolusyon, ya ibabangat ton amin a mabilay iran bengatla so nanlapud simplen nengneng na bilay a linmesa nilaksan taon lay apalabas. Diad biek a dapag, ibabangat na Biblia a balang manunan grupo na mabilay iran bengatla so nikadkaduman apalsa tan mamawala lambengat na “unong ed nengneng to.” Ikuanton, apalsa so too “manlapud dabok na dalin.” (Genesis 1:21; 2:7) Agta saya so butarbutar a lingo na Biblia ed siensia? Sakbay a mandesidi, imanoen tayo pan maong no anto so kabat na siensia, a kasuniyan ed ibabaga to.
16-18. (a) Anto so sakey ya obserbasyon ya anengteng ed si Charles Darwin a manisia ed ebolusyon? (b) Panon tayon ikatunongan a say naobserbaan nen Darwin ed saray Isla na Galápagos so aliwan sumlang ed ibabaga na Biblia?
16 Say teorya na ebolusyon so pinabantog nen Charles Darwin legan na imbeneg a siglo. Sanen sikatoy walad saray Isla na Galápagos ed Pasipiko, si Darwin so asagyat a tuloy ed nanduruman nengneng na saray finch (manok) ed nanduruman isla, a sisiaen ton, amin so nayarin walaan lambengat na sakey a nengneng na nanlapuan. Lapud sayan obserbasyon, inyalibansa to so teoryan amin a mabilay iran bengatla so nanlapud saksakey ya orinihal, simplen nengneng. Inkuanton say manangitulak a puersa ed ebolusyon na atagtagey iran palsa manlapud abebbeba et say gendat a panagpili (natural selection), say sankabiskegan so natilak (survival of the fittest). Inkuanton lapud ebolusyon, say sira so nagmaliw ya ayep, say uleg so nagmaliw a manok, tan arum ni.
17 Diad tua, say naobserbaan nen Darwin ed saraman a nisian iran isla so talagan aliwan sumlang ed Biblia, ya aabuloyan to so pandurumaan manlapud manunan mabilay a nengneng. Alimbawa, amin a rasa na katooan so nanlapud sakey lambengat ya orihinal a paris. (Genesis 2:7, 22-24) Kanian agmakapakelaw a saraman a nanduruman nengneng na finch so walaan na saksakey a nanlapuan. Balet saraya so siansian finch. Ag-ira nagmaliw a baga odino agila.
18 Saray nanduruman finch o antokaman nin anengneng nen Darwin so agmamaneknek ya amin a mabilay iran bengatla so walaan na sakey a nanlapuan, balanglan pating odino sea gulls, elepante odino alumbayar. Anggaman ontan, ipasoot na saray sientistan say ebolusyon so aliwa lambengat a teorya noagta katuaan itan. Saray arum, anggaman nanenengneng daray problema ed teorya, et ikuan dan siansian panisiaan da itan. Say makasengeg et popular itan. Anggaman kuan, nepeg tayon amtaen no kasin peteg ya apaneknekan na ebolusyon a lingo so Biblia.
Kasin Apaneknekan Itan
19. Kasin susuportaan na kurit na fossil so ebolusyon o panamalsa?
19 Panon a nasuri so teorya na ebolusyon? Say sankalinewan a paraan et say pangusisa ed kurit na fossil pian naseguro no kasin agawan peteg so kalkalnan pananguman (gradual change) manlapud sakey a nengneng a mamaarap ed sananey. Kasin agawa itan. Andi, unong a simamatuan inaksobi na saray sientista. Say sakey, si Francis Hitching, so nansulat: “Sano anapen mo so kawing ed baetan na saray manunan ulop na ayayep, anggapon talaga so naromog mo.” Sayan kakulangan na ebidensya so mabitar a tuloy ed kurit na fossil a saray ebolusyonista so mangiyaarap na kasalat ed teorya nen Darwin nipaakar ed kalkalnan pananguman. Diad tua, say tampol ya inkiwala na saray nengneng na ayayep ed kurit na fossil so nagkalalon manusuporta ed nikadkaduman panamalsa nen say ebolusyon.
20. Akin a say paraan ed panagparakel na mabilay iran selula so agmangiyabuloy ed kagawa na ebolusyon?
20 Niarum ni, impanengneng nen Hitching a saray mabilay a bengatla so ingagalan mamawala na kapara ra ya aliwan say niduma. Ikuanto: “Kopyaen na mabilay iran selula so inkasikara diad ngalngalin sigpot ya inkaeksakto. Melmelag a tuloy so lingo a saya so agnayarian a sukaten na anggan dinanman a ginawa na toon aparato. Wadtan met iray gendat a babeng. Saray tanaman so agla ombaleg sano asabi da la so suston kabaleg. Diad antokaman a kipapasen saray apangat na prutas so siansian apangat na prutas antokaman so gawaen na too.” Saray mutation a ginawa na saray sientista ed saray apangat na prutas ed loob na dakel iran dekada so sinmaew a manguman a pilit ed saraya.
Say Lapuan na Bilay
21. Anton konklusyon a pinaneknekan nen Louis Pasteur so mangiyaarap na graben problema parad saray ebolusyonista?
21 Say sananey nin masoliwet a tepet ya agnaebatan na saray ebolusyonista: Anto so lapuan na bilay? Panon a niwala so inmunan simplen nengneng na bilay—a ditan so nanlapuan tayon amin? Diad apalabas iran siglos, saya so aliwan tanton problema. Diad saman sisiaen na kaslakan a totoon saray apangat so nanlapud nabubulok a karne tan say bunton na daan iran lupot et mamalesa na saray otot. Balet, masulok lan sanlasus taon so apalabas, malinlinew ya indemostra na kemikon Pranses a si Louis Pasteur a say bilay so manlapu lambengat ed sipor lan manbibilay.
22, 23. Unong ed saray ebolusyonista, panon so inggapo na bilay, balet anto so ipapanengneng na saray katuaan?
22 Kanian panon so pangipaliwawa na saray ebolusyonista ed lapuan na bilay? Unong ed sankabantogan a teorya, sakey ya ag-ginagalan kombinasyon na saray kemikal tan enerhya so kusan amalesa na kailalakan na bilay nilaksan taon la so apalabas. Anto so nipaakar ed prinsipyon pinaneknekan nen Pasteur? Ipaliwawa na The World Book Encyclopedia: “Impanengneng nen Pasteur a say bilay so ag-kusan onlesa ed silong na kemikal tan pisikal iran kipapasen a walad dalin natan. Anggaman kuan, binilyon taon la so apalabas, say kemikal tan pisikal iran kipapasen ed dalin so duman tuloy”!
23 Anggaman walad silong na duman tuloy iran kipapasen, wala so baleg a luang ed baetan na andian-na-bilay a bengatla tan say sankasimplian a mabilay a bengatla. Ikuan nen Michael Denton ed libro ton Evolution: A Theory in Crisis: “Sakey a kelas a maawang a tuloy tan sigpot nen say posiblen naisip so walad baetan na manbibilay a selula tan say sankasoliwetan a bengatlan andian na bilay, a singa say kristal tan tedter na niebe.” Arawdawin dalin tan imposible so ideyan say andian na bilay a bengatla so ombilay lapu lambengat ed tsansa. Napanisiaan so impantutunosan na saray katuaan ed paliwawa na Biblia a say ‘bilay so nanlapud bilay’ lapud say bilay so pinalsa na Dios.
Akin ya Aliwan Panamalsa
24. Anggaman ed saray problema ed teorya, akin a kaslakan iran sientista so siansian manisia ed teorya na ebolusyon?
24 Anggaman ed saray probleman nisipor ed teorya na ebolusyon, say pananisia ed panamalsa so minoria natan a bilang aliwan sientipiko, agnapanisiaan ni ingen. Akin ya onia? Akin a say autoridad a singa si Francis Hitching, a simamatuan angidanet ed saray kakulangan na ebolusyon, so mangipulisay ed ideya na panamalsa? Impaliwawa nen Michael Denton a say ebolusyon, tekep na amin iran kaleteyan to, so mantultuloy ya ibangat lapud saray teoryan misiglaotan ed panamalsa so “prangkan manaanap na labas nen too iran sengegan.” Diad arum a salita, saya so agnaawat lapud nalalanor ed panamalsa so sakey a Manamalsa. On, saya so parehon nengneng na telek-telek a katunongan ya arengel tayo la ed kaso na saray milagro: Saray milagro so imposible lapud sikaray makapakelaw!
25. Diad sientipikon panagsalita, anton kakapuyan na ebolusyon so mangipanengneng ya aliwan masekder itan a kasalat na panamalsa diad pangipaliwawa ed gapoan na bilay?
25 Sakey ni, walay aralem a panduaruwa ed mismon teorya na ebolusyon manlapud sientipikon punto de bista. Intuloy nen Michael Denton ya ikuan: “Bilang letnegan a teoryan panibukel-lamet ed awaran, [say teorya nen Darwin ed ebolusyon] so imposiblen napaneknekan ed eksperimento o direktan pangimaton a normal ed siensia. . . . Niarum ni, sasalaysayen na teorian ebolusyon iray serye na nikadkaduma iran ebento, say lapuan na bilay, say lapuan na inkatudio tan arum ni. Saray nikadkaduman ebento so agnaulit tan agnayarin gawaen ed antokaman a nengneng na eksperimental a panangusisa.” Anggaman ed inkapopular to, say teoria na ebolusyon so diad tua et napno na saray luang tan problema. Ag-itan mangiter na maabig a rason pian ipulisay so salaysay na Biblia ed lapuan na bilay. Say ununan kapitulo na Genesis so mangitarya na nagnap a makatunongan a salaysay no panon so inkiwala na sarayan “agnaulit” “nikadkaduma iran ebento” legan na ‘saray agew’ na panamalsa a kinobrian to so nilibulibon taon.a
Anto so Nipaakar ed Delap?
26, 27. (a) Anto so ibabaga na Biblia nipaakar ed Delap? (b) Diad kabiangan, iner so nanlapuan na saray danum na delap?
26 Ituro na dakel so sananey nin singa pansumlangan ed baetan na Biblia tan modernon siensia. Diad libro na Genesis, nabasa tayo a libulibon taon la so apalabas say karelmengan na totoo so abalbaleg a tuloy a deniside na Dios so paneral ed sikara. Anggaman kuan, inganggan to so matunong a toon Noe a manggawa na baleg a luluganan a kiew, sakey a biung. Insan intarok na Dios so delap ed katooan. Si Noe lambengat tan say pamilya to so aliktar, a pati amin a nengneng na poli na ayayep. Say Delap so baleg a tuloy ya “amin ya atagey iran palpalandey a walad silong na katawenan so nalgep.”—Genesis 7:19.
27 Iner so nanlapuan na amin a danum ya anakbong ed interon dalin? Say Biblian mismo so onebat. Asasakbay ed panaon na panamalsa, sanen onggagapon naporma so liwang na atmospera, wala nensaman so “danudanum . . . ed leksab na liwang” tan “danudanum . . . ed tagey na liwang.” (Genesis 1:7; 2 Pedro 3:5) Sanen sinmabi so Delap, ibabaga na Biblia: “Alukasan iray durongawen na katawenan.” (Genesis 7:11) Mabitar, saray “danudanum . . . ed tagey na liwang” so pinmelag tan ditan so nanlapuan na dakel a danum na delap.
28. Panon so panmoria na kadaanan iran ariripen na Dios a pati si Jesus ed Delap?
28 Say sankatalbaan a delap so agtanton nasasalambit ed saray modernon libron-panaralan. Kanian nepeg tayon itepet: Kasin say Delap so sakey lambengat a mito, o peteg itan ya agawa? Sakbay ya ebatan itan, nepeg tayon tandaan a say Delap so inawat na saray inmunan managdayew nen Jehova a bilang peteg ya awaran; agda impasen itan a mito. Si Isaias, Jesus, Pablo, tan Pedro so arum ed saramay anukoy a saya so peteg ya agawa. (Isaias 54:9; Mateo 24:37-39; Hebreos 11:7; 1 Pedro 3:20, 21; 2 Pedro 2:5; 3:5-7) Balet walaray tepet a nepeg ya naebatan nipaakar ed sayan sankatalbaan a Delap.
Saray Danudanum na Delap
29, 30. Antoran katuaan nipaakar ed karakel na danum ed dalin so mamaneknek ed posibilidad na Delap?
29 Ununa, agta imposible a say interon dalin et nalegep ed danum? Andi. Diad tua, say dalin so siansian nadedelap. Sietenta porsiento na saya so asakbongan na danum tan 30 porsiento lambengat so amagan dalin. Niarum ni, 75 porsiento na tariwan danum ed dalin so walad saray glacier tan bunton na yelo ed polar. No sayan amin a yelo et natunaw, lalon onatagey so palatas-na-dayat. Saray syudad a singa say Nueba York tan Tokyo so nalegep.
30 Niarum ni, ibabaga na The New Encyclopœdia Britannica: “Say promedyon kaaralem na kadayatan so akalkulan 3,790 metro (12,430 piye), sakey a bilang ya atagtagey nen say promedyon kaatagey na dalin ed palatas-na-dayat, ya 840 metro (2,760 piye). No say promedyon kaaralem so parakelen ed bilang na kaawang to, say kabaleg na Sankamundoan a Kadayatan so 11 danay ed kabaleg na dalin ya akaletaw ed palatas-na-dayat.” Kanian, no amin et palastaen—amin a palpalandey et pataren tan panoen iray kutlaong ed kadayatan—sakbongan na dayat so interon dalin ed kaaralem a nilibon metro.
31. (a) Pian nagawa so Delap, anto so nepeg a kipapasen na dalin sakbay na Delap? (b) Anto so mangipanengneng a posiblen saray kapalandeyan so abebbeba tan saray kutlaong ed dayat so ataptapew sakbay na Delap?
31 Pian onwala so Delap, nakaukolan a mas atapew iray kutlaong ed dayat sakbay na Delap, tan abebbeba iray kapalandeyan ya aliwan singa natan. Kasin saya so posible? Bueno, ibabaga na sakey a libron-panaralan: “Nilaksan taon la so apalabas, saray kapalandeyan ya atagey a tuloy natan so ngalngalin kadayatan tan palastado. . . . Say galaw na saray plantsa na kontinente so angitulak ed dalin ya atagtagey a tuloy a pigpigaran ayayep tan tanaman so nabibilay ed toktok to tan, diad biek a dapag, pinalereg to so dalin pian mansiansian akaamot so dakep to ed dalem na dayat.” Lapud onaatagey tan onaaralem iray kapalandeyan tan kutlaong ed dayat, mabitar ya aminsan et saray palandey so ag-atagey tan say angkabaleg iran kutlaong ed dayat so ag-aralem a singa natan.
32. Anto so agawa ed saray danum na Delap? Ipaliwawa.
32 Anto so agawa ed danudanum kayari na Delap? Nayarin saraya so inmagos ed saray kutlaong na dayat. Panon? Sisiaen na saray sientistan saray kontinente so akatapew ed angkabaleg iran plantsa. Say galaw na sarayan plantsa so mamawala na saray pananguman ed palatas na dalin. Diad arum a pasen natan, walaray araldalem a kelas ed kaaralman na dayat a masulok ya anemiran milya ed kaaralem ed wangalan na saray plantsa. Nayarin makasengeg ed—angangko diad impangitulak na Delap a mismo—atenyeg iray plantsa, kinmesneg so dalem na dayat, tan linmengat so angkakabaleg iran libsong, kanian inmekat so danum ed dalin.b
Saray Tanda na Delap
33, 34. (a) Anton ebidensya so wala lad saray sientista a nayarin ebidensya na Delap? (b) Kasin makatunongan so pangikuan ya aliwa so impangikabaliksan na saray sientista ed ebidensya?
33 No awaten tayon posiblen agawa so baleg a delap, akin ya anggapoy tandan nanengneng na saray sientista? Nayarin wala, balet ta sananey so pangikabaliksan da ed ebidensya. Alimbawa, ibabangat na siensia na ortudoks a diad nantutumbokan iran panaon na yelo say tapew na dalin so tinibukel na mabibiskeg iran glacier. Balet say mabitar ya ebidensya na galaw na saray glacier so no maminsan et resulta na galaw na danum. Sirin, nayarin arum ya ebidensya na Delap so nababaloan dan ebidensya na panaon na yelo.
34 Agawa met so mipadparan lingo. Nipaakar ed panaon sanen titibukelen na saray sientista so teorya ed panaon na yelo, nabasa tayo: “Aromogan daray panaon na yelo ed kada peryodo na heolohikon awaran, bilang itutumbok ed pilosopiya na panparpara. Anggaman ontan, dakel ed sarayan panaon na yelo so impulisay na maalwar ya impangusisa lamet ed ebidensya ed apalabas iran taon; saray dalin tan bato a binidbir bilang tinipon na saray glacier so impasen natan a bilang saray apis ya inbilkag na saray agos na pitek, intebag na dalin ed dalem na dayat tan mapitek iran agos: daluyon na pitek a nanlaok na silt, buer tan graba ed dalem na dayat.”
35, 36. Anton ebidensya ed kurit na fossil tan ed heolohya so nayarin misiglaotan ed Delap? Ipaliwawa.
35 Sakey nin ebidensya na Delap so ompatnag ed kurit na saray fossil. Diad unaan, unong ed sayan kurit, saray mareregkel a tigren walaan na makdem iran ngipen so kitungilang ed Europa, saray kabayon babaleg nen say dinanman a manbibilay natan so teyengteyeng ed Amianen ya Amerika, tan saray elepante so mankakakan ed Siberia. Insan naandipat so dakel iran nengneng na ayayep ed interon mundo. Kabansag na saya, wala so biglan impanguman na klima. Sinamplon libulibon elepante so inatey tan kinmigtel ed Siberia.c Si Alfred Wallace, say kabkabat a kontemporaryo nen Charles Darwin, so angipasen a say onian laganap ya inkaderal so peteg a lapud sakey ya agaylan sankamundoan ya inkagawa. Dakel so nankatunongan a sayan ebento et say Delap.
36 Inkuan na editorial na magasin a Biblical Archeologist: “Makanan tandaan a say salaysay nipaakar ed baleg a delap so sakey ed saray sankalanayakan a tradisyon ed kultura na too . . . Anggaman ontan diad benegan na sankadaanan iran tradisyon a nanlapud Asingger a Bukig, nayarin agawan peteg so aktual ya abalbaleg a delap diad peryodo na saray pluvial . . . nilibulibon taon la so apalabas.” Saray peryodon pluvial et saray panaon sanen say dalin so mas maranum nen say natan. Saray tariwan-danum a linok ed interon mundo so babaleg. Inkuan a say danum so intarok na binakbinak ya uran ya agawa ed kasampotan na panaon na yelo. Balet insuheri na arum a diad sakey ya inkagawa say inkamaranum na dalin so resulta na Delap.
[Saray paimano ed leksab]
a Say malaglaem a detalyadon impaningbat ed teman ebolusyon tan panamalsa so naromog ed libron Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? ya impalapag nen 1985 na Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
b Say libron Planet Earth—Glacier so mangiretrato ed no panon a say dalin so paleregen na danum a walad saray plantsa na yelo. Alimbawa, ibabaga to: “No natunaw so yelo ed Greenland, say isla so onatagey ni na 2,000 piye.” Lapud saya, say epekto na biglan sankagloboan a delap ed tapew na dalin so peteg a makadesyang a tuloy.
c Ikuan na sakey a kalkulasyon a limaran laksa.