Say Biblia​—Kasin Salita na Dios Odino Too?

Kapitulo 9

Saray Propesiyan Peteg ya Asumpal

Agnayarian na toon ipasakbay so arapen a tekep na inkasusto. Aminpigan danay a saray gunaet da ed panangipasakbay so makapasinagem a sinmaew. Kanian say sakey a libro na saray propesiyan peteg a nasusumpal so managyat ed imano tayo. Atan a libro et say Biblia.

1. (Ilaktip so introduksion.) Anto so paneknekan na katuaan ya inkurit na Biblia iray propesiyan asumpal?

¹ Dakel iran propesiya ed Biblia so detalyadon asumpal ya ikuan na saray kritiko a sikaray nisulat kayari na inkagawa. Ingen saratan ya ibabaga so aliwan tua. Lapud say Dios a makapanyarin-amin, so sigpot a walaan na pakayarin manpropesiya. (Isaias 41:21-26; 42:8, 9; 46:8-10) Saray asumpal a propesiya na Biblia so ebidensya na madibinon inkipuyan, aliwan ed atrasadon panangisulat. Natan et usisaen tayo so arum a matalonggaring iran propesiyan peteg ya asumpal​—mangiiter na kaaruman a paneknek a say Biblia so salita na Dios, aliwa lambengat ed too.

Say Inkakautibo ed Babilonia

2, 3. Anto so anengteng ed si Arin Hezekias pian ipanengneng ed saray imbaki na Babilonia so amin a kaykayamanan na abung tan panarian to?

² Si Hezekias so ari ed Jerusalem ed ngalngalin 30 taon. Nen 740 K.K.P. atasian to so impaneral na saray Asiriano ed mamaamianen a kaabay to, say Israel. Nen 732 K.K.P. asagmak to so manangiliktar a pakayari na Dios, sanen sinmaew so gunaet na Asiria a kubkoben so Jerusalem, tekep na makadesyang a nansumpalan ed managlubak.​—Isaias 37:33-38.

³ Natan, si Hezekias so angawat na saray imbaki a nanlapud kinen Merodach-baladan, say ari na Babilonia. Saray ibabaki so wadman pian kunkunwarin komustaen si Hezekias diad inyabig to ed graben inagem. Anggaman kuan, angangko ta naimano nen Merodach-baladan a si Hezekias so posiblen kaalyado a sumpad pakayari mundon Asiria. Sayan ideya so ag-impulisay nen Hezekias sanen impanengneng to ed saray binmisitan taga-Babilonia so amin a kayamanan na abung tan panarian to. Angangko, labay to met so mialyado a sumpad posiblen ipawil na saray Asiriano.​—Isaias 39:1, 2.

4. Anton makadesyang a pansumpalan na lingo nen Hezekias so impropesiya nen Isaias?

⁴ Si Isaias so matalonggaring a propeta ed saman a panaon, tan atebek ton tampol so ag-inkaalwar nen Hezekias. Kabat ton say agbalot onsaew a salimbeng nen Hezekias et si Jehova, aliwan say Babilonia, tan inkuanto ed sikaton sayan impangipanengneng to na kayamanan to ed saray taga-Babilonia so mamaarap ed desyang. “Onsabi so saray agew,” kuan nen Isaias, “tan amin a walad dilin abung mo tan amin ya insimpen na atateng mo anggad sayan agew so peteg a niyakar naani ed Babilonia.” Inkuan nen Jehova: “Anggapon balot so natilak.”​—Isaias 39:5, 6.

5, 6. (a) Anto so ikuan nen Jeremias a mamekder ed propesiya nen Isaias? (b) Diad anton dalan a saray propesiya nen Isaias tan Jeremias so asumpal?

⁵ Nen komawalon siglo K.K.P., ompatnag a singa agnasumpal iyan propesiya. Anggaman kuan, sanlasus taon ed saginonor say kipapasen so anguman. Sinalatan na Babilonia so Asiria bilang matalonan pakayari mundo, bangta say Juda so ontanlan inmuges, diad relihyoson pantalos, ya inekal na Dios so panamendisyon to. Natan, sananey lamet a propeta, si Jeremias, so pinuyanan a mangulit ed pasakbay nen Isaias. Inyabawag nen Jeremias: “Itarok ko so [saray taga-Babilonia] sumpad sayan dalin tan sumpad saray manaayam to . . . Tan amin na sayan dalin so magmaliw a kibalatar, tan sakey a pankelawan, tan sarayan nasyones so manlingkor ed ari na Babilonia ed pitomplon taon.”​—Jeremias 25:9, 11.

⁶ Ngalngalin apat taon kayari impangipropesiya nen Jeremias, say Juda so ginawa na saray taga-Babilonia a kabiangan na imperyo ra. Taloran taon kayari na saya, intarok dan kautibo ed Babilonia so arum iran Judios, a pati arum a kayamanan na templo ed Jerusalem. Waloran taon ed saginonor, pinmuliktar so Juda tan kinubkob lamet na ari na Babilonia, si Nabuconodosor. Natan, say syudad tan templo to so aderal. Amin a kayamanan to, tan saray mismon Judios, so intarok ed arawin Babilonia, unong ya impasakbay nen Isaias tan Jeremias.​—2 Awaran 36:6, 7, 12, 13, 17-21.

7. Panon na arkeolohiya a paneknekan so inkasumpal na saray propesiya nen Isaias tan Jeremias nipaakar ed Jerusalem?

⁷ Ibabaga na The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land a sanen asumpal so impankubkob na Babilonia, “say inkaderal na syudad [Jerusalem] so sigpot.” Ikuan nen arkeologon W. F. Albright: “Saray impankotkot tan impangusisa ed Juda so amaneknek a saray baley na Juda so aglambengat sigpot a dineral na saray Caldeos ed amidduan inlubak da, noagta saraya so agnapanayaman ed loob na saray kailalakan​—ompan andi lan balot ed awaran.” Kanian, papaneknekan na arkeolohiya so makapakigtot ya inkasumpal na sayan propesiya.

Say Kapalaran na Tiro

8, 9. Anton propesiya so imbalikas nen Ezequiel sumpad Tiro?

⁸ Si Ezequiel so sakey nin kadaanan a managsulat ya angikurit ed saray madibinon impuyan a propesiya. Sikato so nanpropesiya ed kasampotan na komapiton siglo K.K.P. ya anggad komanem​—salanti, legan na taotaon a mamaarap ed inkaderal na Jerusalem tan insan legan na inmuna iran dekada ed inkakautibo na saray Judios ed Babilonia. Anggan saray modernon kritiko so mipakna a say libro so insulat ed ngalngalin diad sayan panaon.

⁹ Inkurit nen Ezequiel so makapasagyat a propesiya nipaakar ed kaderal na mamaamianen a kaabay na Israel, say Tiro, a datin kaaro na totoo na Dios ingen nagmaliw a kabusol ed saginonor. (1 Arari 5:1-9; Salmo 83:2-8) Insulat to: “Onia so inkuan na Soberanon Katawan a Jehova, ‘Nia onsumpa ak ed sika, O Tiro, tan patatdangen ko so dakel a nasyones sumpad sika, unong a say dayat patatdangen to so saray daluyon to. Tan igeba ra naani iray bakor na Tiro tan bagbagen daray ilang to, tan kaskasen ko so dabok ed sikato tan gawaen kon sakey a baton alukasan. . . . Et ipaldeg da naani so saray batom tan saray kiew mo tan ipasen daray dabok mo ed pegley na danudanum.’”​—Ezequiel 26:3, 4, 12.

10-12. Kapigan so sigpot ya inkasumpal na propesiya nen Ezequiel, tan panon?

¹⁰ Kasin saya so peteg ya agawa? Bueno, pigaran taon kayari impangipropesiya nen Ezequiel, say Tiro so kinubkob nen Nabuconodosor, say ari na Babilonia. (Ezequiel 29:17, 18) Anggaman ontan, atan ya impankubkob so aliwan magmainomay. Sakey a kabiangan na Tiro so walad kontinente (say kabiangan a tatawagen a Daan a Tiro). Balet say sakey a kabiangan na syudad so walad isla a ngalngalin kapalduan milya manlapud gilig na baybay. Say isla so kinubkob nen Nabuconodosor ed 13 taon sakbay a sinmuko ed sikato.

¹¹ Anggaman ontan, diad 332 K.K.P. a say propesiya nen Ezequiel so sigpot ya asumpal ed amin iran detalye to. Diad saman, say Asya so kukubkoben nen Alejandron Baleg, say managsakup a taga Macedonia. Lapud masekder ed kawalaan ton isla, say Tiro so tinmalindeg sumpad sikato. Aglabay nen Alejandro ya itilak ed benegan to so potensyal a kabusol, balet ta agto labay so mandarak na dakel iran taon diad pangubkob ed Tiro, a singa ginawa nen Nabuconodosor.

¹² Panon so impanolbar to ed sayan problema ed militar? Sikato so nanggawa na taytay a dalin, o tambak, a mamaarap ed isla, ta pian makabaliw iray sundalo to tan nakubkob da so islan-syudad. Anggaman kuan, imanoen no anto so inusar to ed impanggawa na tambak. Inreport na The Encyclopedia Americana: “Diad panamegley na saray kera na inggeba ton kabiangan na syudad ed kontinente, impaalagey to so baleg a tambak nen 332 pian ikawing so isla ed kontinente.” Kayari antikey lambengat ya impangubkob, say islan-syudad so aderal. Likud ed saya, amin iran detalyen impropesiya nen Ezequiel so asumpal. Anggan ‘saray bato tan kiew tan dabok’ na Daan a Tiro so ‘nipasen ed mismon utel na danum.’

13. Panon so impaneskribe na koma-19 siglon managbaroy ed kadaanan a Tiro?

¹³ Sakey a koma-19 siglon managbaroy so nankomento ed no anto so atilak ed kadaanan a Tiro sanen agew to, ya angikuan: “No nipaakar ed orihinal a Tiro a kabkabat nen Solomon tan saray propeta ed Israel, anggapon balot so atilak a tanda likud ed ukit-na-bato ed saray sementeryo to ed gilig na palandey, tan ed letnegan iran bakor . . . Anggan say isla, ya impagmaliw nen Alejandron Baleg a tambak (cape) diad panamegley na impantager ed danum diad leet na saya tan say kontinente, et anggapo so nibiig iran talintao a nanlapud asasakbay iran peryodo nen saray Krusada. Say modernon baley, ya amin et balobalo, et okupaan to so mamaamianen a kapaldua na datin isla, bangta ngalngalin amin a natitilak a dalin so atabonan na agnibiig iran deral.”

Insublay na Babilonia

14, 15. Antoran propesiya so inkurit nen Isaias tan Jeremias a sumpad Babilonia?

¹⁴ Sanen komawalon siglo K.K.P., si Isaias, say propetan amasakbay ed saray Judios ed manasingger a pansakup na Babilonia ed sikara, so angipasakbay met na bengatlan makapakelaw: say sigpot a kabagbag na mismon Babilonia. Saya so detalyadon impasakbay to: “Nia bangonen ko so saray Medo a sumpad sikara . . . Tan say Babilonia, say gayaga na saray panarian, say kalimgasan na pangta na saray Caldeo, so magmaliw naani a singa sanen binagbag na Dios so Sodoma tan Gomorra. Sikato so agbalot napanayaman, nisay mansiansia a manlapud kailalakan anggad kailalakan.”​—Isaias 13:17-20.

¹⁵ Impasakbay met nen propeta Jeremias so kageba na Babilonia, a nagawa diad dakel iran taon ed saginonor. Tan inlaktip to so makapasagyat a detalye: “Sakey a tiagew so nagawa ed saray danum to, tan namagaan naani. . . . Saray makapanyarin lalaki na Babilonia so tinmundan mibakal. Sikara so tinmilak ed saray salimbengan. Kinmulang so biskeg da.”​—Jeremias 50:38; 51:30.

16. Kapigan asakup so Babilonia, tan diad panamegley na siopa?

¹⁶ Diad 539 K.K.P., anampot so uley na Babilonia bilang say matalonan pakayari mundo sanen say mabiskeg a Persianon manuley a si Ciro, so linmubak ed syudad a kaiba na armadan Medo. Anggaman kuan, aromog nen Ciro a saya so masekder. Say Babilonia so apaliberan na angkakabaleg iran bakor tan singa agnalooban. Sakey ni, say baleg ya ilog Euprates so pinmanat ed syudad tan balbaleg a tulong ed saray depensa to.

17, 18. (a) Panon ya agawa so “sakey a tiagew ed danudanum [na Babilonia]”? (b) Akin a ‘saray makapanyarin lalaki [na Babilonia] so tinmundan mibakal’?

¹⁷ Dineskribe na Griegon manag-awaran a si Herodotus so impamenben nen Ciro ed problema: “Impasen to so arum a kabiangan na armada to ed lolooban na ilog ed syudad, tan say sananey a kabiangan ed pasen a papawayan to, tan inganggan ton onloob ira ed syudad ed panamegley na ilog, sano onatapew so danum . . . Pinaagos to so Euprates ya impaarap ed libsong diad panamegley na sakey a banawang [artipisyal a linok a kinotkot na sakey a datin manuley ed Babilonia], ya atan et datin lunek, a say ilog so naekatan a tuloy anggad nayari lan panakaran. Kanian saray Persianon ingagalan akatambang ed gilig na ilog, a natan et angga lambengat ed olpo na too, so nanakar ed ilog tan nilooban da so baley.”

¹⁸ Diad onian paraan say syudad so nagba, unong ya impasakbay nen Jeremias tan Isaias. Balet imanoen so detalyadon kasumpalan na propesiya. Say inyekat na danudanum na Euprates so nanggawa ed si Ciro a looban so syudad. Kasin ‘saray makapanyarin lalaki na Babilonia so tinmundan mibakal,’ unong ya impasakbay nen Jeremias? Say Biblia​—ontan met ed saray Griegon manag-awaran a si Herodotus tan Xenophon​—so angikurit a saray taga-Babilonia so peles a manliliket sanen agawa so inlubak na saray Persiano. Sakey ya opisyal ya inyukit ed cuneiform, say Nabonidus Chronicle so angikuan a say Babilonia so nilooban na saray armada nen Ciro ya “anggapoy bakal,” nayarin mankabaliksan ya anggapoy peteg a pibabakal. Mabitar, saray makapanyarin lalaki na Babilonia so agnanggunaet a mangiyagel ed sikato.

19. Kasin asumpal so propesiya a say Babilonia so “aglan balot napanayaman”? Ipaliwawa.

¹⁹ Anto so nipaakar ed pasakbay a say Babilonia so “aglan balot napanayaman” lamet? Agtampol asumpal itan nen 539 K.K.P. Balet anggapoy mintis ya asumpal so propesiya. Kayari inkagba to, say Babilonia so sentro na saray rebelyon, anggad 478 K.K.P. sanen sikato so dineral nen Xerxes. Diad kasampotan na komapat a siglo, implano nen Alejandron Baleg ya ipaalagey-lamet itan, balet ta sikatoy inatey sanen say kimey so onggagapo. Nanlapulad saman, say syudad so kalkalnan kinmapuy. Siansian walaray totoon manaayam diman nen inmunan siglo na Komon a Panaon tayo, balet natan say atilak lambengat ed kadaanan a Babilonia et sakey a bunton na saray deral ed Iraq. Anggan arum a kabiangan na deral so nipaalagey-lamet, say Babilonia so sakey lambengat a nenengnengen na saray turista, aliwan mabilay, masayaksak a syudad. Say akibalatar a pasen to so mantasi ed unor a kasumpalan na impuyan iran propesiya sumpad sikato.

Say Pangegendanan na Saray Pakayari Mundo

20, 21. Anton propesiya so anengneng nen Daniel ed pangegendanan na saray pakayari mundo, tan panon iyan asumpal?

²⁰ Diad komanem a siglo K.K.P., legan a saray Judios so kautibo ed Babilonia, sananey nin propeta, si Daniel, so pinuyanan a mangikurit na pigaran makatantandan pasingawey a mangipapasakbay ed arapen a kurang na saray ebento ed mundo. Diad sakey, dineskribe nen Daniel iray simbolikon ayayep a mangegendanan ed eksena na mundo. Ipaliwawa na sakey ya anghel a sarayan ayayep so mangiyaanino ed mangegendanan iran pakayari mundo manlapud saman a panaon a manpatuloy. Nipaakar ed unor a duaran ayep, ikuanto: “Say karneron kalakian ya anengneng mo a walaan nensaman na duaran saklor sikara so arari na Media tan Persia. Tan say mabagon kanding a kalakian sikato so ari na Gresya, et say baleg a saklor a walad nanleetan na saray mata to, sikato so ununa ya ari. Tan nipaakar ed saman so aputer, a diad pasen to inmalagey so apatira, apatiran panarian so onalagey naani ed nasyon to, balet aliwan pati pakapanyari to.”​—Daniel 8:20-22.

²¹ Sayan mapropetikon propesiya so eksakton asumpal. Say Imperyo na Babilonia so inggeba na Medo-Persia, a sinublayan na Griegon pakayari mundo 200 taon ed saginonor. Say Griegon Imperyo so impangulo nen Alejandron Baleg, “say baleg a saklor.” Anggaman ontan, kayari impatey nen Alejandro, nanbabakal iray heneral to parad pakayari, tan diad kaunoran say maawang ya imperyo so naapag ed apatiran angkelag ya imperyo, “apatiran panarian.”

22. Diad nisiglaot a propesiya ed pangegendanan na saray pakayari mundo, anton kaaruman a pakayari mundo so nipropesiya?

²² Diad Daniel kapitulo 7, sakey a mipadparan pasingawey so angipasakbay met ed arawin arapen. Say Binababilonian pakayari mundo so inretrato na sakey a leon, say Persiano et say oso, tan say Griego et say leopardo a walaan na apatiran payak ed beneg tan apatiran olo. Insan, anengneng nen Daniel so sananey ya atap ya ayep, “makapataktakot tan mabayani tan mapalalo so biskeg to . . ., tan walaan na samploran saklor.” (Daniel 7:2-7) Sayan komapat ya atap ya ayep so angiretrato ed mabiskeg a Romanon imperyo, a ginmapon onaligwas ngalngalin taloran siglos kayari impangikurit nen Daniel ed sayan propesiya.

23. Diad anton dalan a say komapat ya atap ya ayep ed propesiya nen Daniel so “duma ed amin nin arum a panpanarian”?

²³ Impropesiya na anghel nipaakar ed Roma: “No nipaakar ed komapat ya ayep, wala naani komapat a panarian ed dalin, a sikato so niduma ed amin nin arum a panpanarian; tan akmonen to naani so lapag a dalin tan igatin-gatin to naani tan buybuyaken to.” (Daniel 7:23) Ikuan nen H. G. Wells ed libro ton A Pocket History of the World: “Sayan balon Romanon pakayari a tinmalindeg a mandomina ed mamasagur a mundo nen komadua tan ununan siglo K.P. so diad pigaran nengneng et dumaruma ed dinanman ya angkabaleg iran imperyo a tinmalindeg ed sibilisadon mundo.” Saya so ginmapon sakey a republika tan nagmaliw a monarkya. Miduma ed saray inmunan imperyo, saya so agginawa na anggan siopaman a managsakup noagta agnapukpokan a binmaleg itan ed loob na saray siglo. Saya so nanbayag, mas abayag tan amanlong ed mas maawang a teritorya nen say dinanman ya akaunan imperyo.

24, 25. (a) Panon so inletaw na samploran saklor na atap ya ayep? (b) Anton puligesgesan ed baetan na saray saklor na atap ya ayep so impropesiya nen Daniel?

²⁴ Anggaman kuan, komusta so samploran saklor na sayan baleg ya ayep? Inkuan na anghel: “Et no nipaakar ed saray samploran saklor, manlapud sayan panarian onalagey naani so samploran arari; tan kayari to siansian onalagey naani so sananey, sikaton mismo so niduma naani ed saray inmuna, et igeba to naani so taloran arari.” (Daniel 7:24) Panon iyan asumpal?

²⁵ Bueno, sanen kinmapoy so Imperyo na Roma nen komaliman siglo K.P., saya so agtampol sinalatan na sananey a pakayari mundo. Imbes, saya so kalkalnan naapag ed dakel a panarian, “samploran arari.” Diad kaunoran, tinalo na Imperyo na Britanya so taloran kalaslasan iran imperyo na Espanya, Pransya, tan say Netherlands pian magmaliw a manunan pakayari na mundo. Kanian inggeba na balon-sabin ‘saklor’ so “taloran arari.”

Saray Propesiya nen Daniel​—Kayari Inkagawa?

26. Unong ed saray kritiko kapigan so inkisulat na Daniel, tan akin?

²⁶ Ipapanengneng na Biblia a say libro nen Daniel so nisulat legan na komanem a siglo K.K.P. Anggaman ontan, saray kasumpalan na propesiya to so ontanlan eksakto ya ibabaga na saray kritiko a nayarin insulat itan ed ngalngalin 165 K.K.P., sanen asumpal la so dakel iran propesiya. Anggaman say peteg a sengegan ed pangibabaga ed saya et say inkasumpal na saray propesiya nen Daniel, sayan atrasadon petsa na impangisulat ed Daniel so imparungtal bilang niletneg a katuaan ed dakel iran reperensya.

27, 28. Anto so arum ed saray katuaan a mamaneknek a say Daniel so ag-insulat nen 165 K.K.P.?

²⁷ Anggaman kuan, nakaukolan tayon simbangen so onggendan iran katuaan sumpad saratan a teorya. Ununa, say libro so tinukoy na saray Judion kasulatan a niwala nen komaduan siglo K.K.P., a singa say inmunan libro na saray Macabeo. Ontan met, nilaktip itan ed bersyon na Griegon Septuagint, say patalos a ginmapo nen komatlon siglo K.K.P. Komatlo, saray kabiangan iran kopya na Daniel so kaiba ed saray mas unor a nalmoan ed Saray Lukot ed Inatey a Dayat​—tan sarayan kabiangan so sinisian nanlapu ni ed 100 K.K.P. Malinew, ag-abayag kayari na inkuan ya impangisulat ed Daniel, saya so kabkabat la tan igagalang: mabiskeg ya ebidensyan saya so insulat abayag nin panaon sakbay na petsan ibabaga na saray kritiko.

²⁸ Niarum ni, kinarga na Daniel iray maawaran a detalyen agkabat na komaduan-siglon managsulat. Nikadkaduma et say kaso nen Belsasar, say manuley ed Babilonia a pinatey sanen say Babilonia so naplag nen 539 K.K.P. Saray manunan aliwan-Biblikon reperensya diad pikakabat tayo ed inkagba na Babilonia et si Herodutos (komaliman siglo), Xenophon (komalima tan komapat a siglos), tan Berossus (komatlon siglo). Anggapo ed saraya so mikabat na nipaakar ed si Belsasar. Nagkalalon mairap parad komaduan siglon managsulat so pakala na impormasyon ya agniwala ed sarayan inmunan managsulat! Say kurit nipaakar ed si Belsasar diad Daniel kapitulo 5 so mabiskeg a katunongan ya insulat nen Daniel so libro to sakbay na impangisulat na saraya ed libro ra.a

29. Akin ya imposiblen say libro na Daniel so nisulat kayari inkasumpal na saray propesiyan wadtan?

²⁹ Kaunoran, dakel iran propesiya ed Daniel so abayag lan asumpal kayari 165 K.K.P. Sakey ed saraya et say propesiya nipaakar Romanon Imperyo, ya asalambit ed inmuna. Say sakey et say makatantandan propesiyan mangipapasakbay ed isabi nen Jesus, say Mesias.

Say Isabi na Nilanaan

30, 31. (a) Anton propesiya ed Daniel so angipasakbay ed isabi na Mesias? (b) Unong ed propesiya nen Daniel, panon tayon kalkulaen so nigeter a taon ya ipatnag na Mesias?

³⁰ Sayan propesiya so nikurit ed Daniel, kapitulo 9, tan onia so nabasa: “Pitomplon simba [na taotaon, odino apatalasus tan siamaplon taotaon] so nigeter ed baley mo tan ed masanton syudad mo.”b (Daniel 9:24, The Amplified Bible) Anto so nagawa legan na sayan 490 taon? Nabasa tayo: “Manlapud ipaway na ganggan a pamasimbalo tan pangipaalagey ed Jerusalem anggad [isabi na] alanaan, say prinsipe, wala naani so pitoran simba [na taotaon], tan anemaplo tan dua a simba [na taotaon].” (Daniel 9:25, AB) Kanian saya so sakey a propesiya nipaakar ed panaon ya isabi na “nilanaan,” say Mesias. Panon itan ya asumpal?

³¹ Say ganggan ya ipawil tan ipaalagey so Jerusalem so ‘pinmaway’ ed “komaduamplon taon nen Arin Artaxerxes” na Persia, salanti, nen 455 K.K.P. (Nehemias 2:1-9) Diad kasampotan na 49 taon (7 simba na taotaon), say baleg a kabiangan na gloria na Jerusalem so nipawil. Tan insan, diad pankuenta ed sigpot a 483 taon (7 tan 62 simba na taotaon) manlapud 455 K.K.P., onsabi itayo ed 29 K.P. Diad tua, saya so “komalabinliman taon ya uley nen Tiberios Caesar,” say taon ya impanbautismo nen Juan a Managbautismo ed si Jesus. (Lucas 3:1) Diad saman a panaon, si Jesus so mapublikon abidbir a bilang Anak na Dios tan inggapo to so ministeryon pangipulong na maong a balita ed Judion nasyon. (Mateo 3:13-17; 4:23) Sikato so nagmaliw ya “alanaan,” odino Mesias.

32. Unong ed propesiya nen Daniel, panon kabayag so mangaraldalin a ministeryo nen Jesus, tan anto so nagawa ed kasampotan na saya?

³² Iyarum na propesiya: “Tan kayari anemaplo tan dua a simba [na taotaon] say alanaan so napegpeg naani.” Ikuanto met: “Et manggawa naani na mabiskeg tan malet a sipan ed dakel diad sakey simba [pitoran taon]; tan diad pegley na simba patondaen to naani so bagat tan panangiyapay.” (Daniel 9:26, 27, AB) Mitunosan ed saya, si Jesus so linman nikabkabiig ed “dakerakel,” say silalaman iran Judios. No maminsan, sikato so nanpulong met ed saray Samaritano, a manisia ed arum iran Kasulatan bangta anibukel na sektan biig ed Judaismo. Insan, “diad pegley na simba,” kayari talora tan kapalduan taon na impanpulong, inter to so bilay to bilang bagat tan sirin et “apegpeg.” Saya so mankabaliksan na impanampot na Mosaikon Ganggan a tekep na saray bagat tan iyaapay. (Galacia 3:13, 24, 25) Kanian, diad impatey to, ginawa nen Jesus a “mangangga so panagbagat tan panangiyapay.”

33. Panon kabayag so nikabkabiig a pideneng nen Jehova ed saray Judios, tan anton ebento so ananda ed anggaan na sayan peryodo?

³³ Anggaman ontan, diad tinmumbok a talora tan kapalduan taon say kapanyanak a Kristianon kongregasyon so nantasi lambengat ed saray Judios tan, saginonor, ed kakanayon iran Samaritano. Anggaman kuan, nen 36 K.P., ed sampot na 70 simba na taotaon, si apostol Pedro so niwanwan pian pulongan so sakey a Hentil, si Cornelio. (Gawa 10:1-48) Natan, say “sipanan ed dakel” so agla ageteran ed saray Judios. Say kilalaban so nipulong met ed ag-agalsiman iran Hentil.

34. Mitunosan ed propesiya nen Daniel, anto so agawa ed silalaman ya Israel lapud impangipulisay da’d Mesias?

³⁴ Lapud impulisay na Judion nasyon si Jesus tan sikato so nannunonongan dan papatey, sikara so agsinalimbengan nen Jehova sanen saray Romano so sinmabi tan dineral da so Jerusalem nen 70 K.P. Kanian, asumpal so kaaruman iran salita nen Daniel: “Tan say baley na sananey a prinsipen onsabi bagbagen to naani so syudad tan santuario. Say panganggaan to nagawa naani a pati sakey a delap, tan anggan diad kasampotan nagawa naani so bakal.” (Daniel 9:26b, AB) Sayan komaduan “prinsipe” et si Tito, say Romanon heneral ya aneral ed Jerusalem nen 70 K.P.

Say Impuyan a Propesiya

35. Anton kaaruman iran propesiya so asumpal nipaakar ed si Jesus?

³⁵ Diad onian dalan, say propesiya nen Daniel ed 70 simba so eksakton tuloy ya asumpal. On, dakel ed saray propesiyan nikurit ed Hebreon Kasulatan so asumpal legan na inmunan siglo, tan dakel ed saraya so mangilalanor ed si Jesus. Say pasen a nianakan nen Jesus, say seseg to ed abung na Dios, say panagpulong a kimey to, say kitapat to a kasalat na 30 pirason pilak, say nengneng na ipatey to, a panpapalaranan da so aysing to​—amin irayan detalye so nipropesiya ed Hebreon Kasulatan. Say inkasumpal da so andi duaruwan amaneknek a si Jesus so Mesias, tan saya so angidemostra lamet a saray propesiya so impuyan.​—Miqueas 5:2; Lucas 2:1-7; Zacarias 11:12; 12:10; Mateo 26:15; 27:35; Salmo 22:18; 34:20; Juan 19:33-37.

36, 37. Anto so naaralan tayo ed inkasumpal na saray Biblikon propesiya, tan anton talek so iter na sayan pikakabat ed sikatayo?

³⁶ Diad tua, amin iran propesiya ed Biblia a nitalagan nasumpal so agawa. Saray bengatla so eksakton agawa unong ed inkuan na Biblia. Saya so mabiskeg ya ebidensyan say Biblia so Salita na Dios. Peteg a nagkalalo nen say kakabatan lambengat na too so walad benegan na sarayan mapropetikon balikas kanian sikara so ontanlan susto.

³⁷ Balet walaray arum nin propesiya ed Biblia ya ag-asumpal ed saman a panaon. Akin? Lapud sikaray intalagan nasumpal ed agew tayo, tan anggan diad arapen tayo. Say inkanapanmatalkan na saraman a kadaanan iran propesiya so manggawa ed sikatayon matalek a sarayan arum a propesiya so anggapoy mintis a nasumpal. Peteg ya onia so kipapasen, unong a nanengneng tayo ed ontumbok a kapitulo.

[Saray paimano ed leksab]