Watchtower BIBLIOTHEEK ONLINE
Watchtower
BIBLIOTHEEK ONLINE
Papiamento (Aruba)
  • BIJBEL
  • PUBLICACION
  • REUNION
  • g02 8/5 pag. 4-8
  • Un Siglo di Violencia

No tin video disponibel pa loke bo a scoge.

Sorry, nos no por a play e video.

  • Un Siglo di Violencia
  • Spierta! 2002
  • Articulonan Similar
  • Defensor di Guera of Promotor di Pas?
    Spierta! 2002
Spierta! 2002
g02 8/5 pag. 4-8

Un Siglo di Violencia

ALFRED NOBEL a kere cu mundo lo por a mantene pas basta e nacionnan tawatin armanan mortal. Pasobra den tal caso e nacionnan lo por a uni rapidamente y caba na un manera horibel cu cualkier agresor. “Esaki lo ta un forsa cu lo haci guera imposibel”, el a skirbi. Segun e punto di bista di Nobel, ningun nacion na su sano huicio lo proboca un conflicto si e consecuencianan pa su mes lo ta devastador. Pero kico siglo 20 a revela?

Menos cu 20 aña despues di Nobel su morto, Prome Guera Mundial a cuminsa. Durante e conflicto aki nan a uza armanan mortal nobo, manera mitrayado, gas venenoso, lansado di candela, tanki di guera, avion y submarino. Casi 10 miyon solda a muri, y mas cu dos biaha e cantidad ei a ser herida. E crueldad di e Prome Guera Mundial a bolbe lanta hende su interes den pas. Esaki a hiba na formacion di e Liga di Nacionnan. Presidente Mericano Woodrow Wilson, kende tawata un figura prominente tras di formacion di e Liga, a gana e Premio Nobel di Pas na 1919.

Sinembargo, tur nan speransa di caba cu guera permanentemente a cai na awa ora cu na aña 1939, Segunda Guera Mundial a cuminsa. Den hopi aspecto esaki tawata asta mas horibel cu Prome Guera Mundial. Durante e conflicto aki Adolf Hitler a expande e fabrica di Nobel na e stad Krümmel, y a hacie un di e fabricanan di municion mas grandi na Alemania, cu mas di 9.000 empleado. Anto na fin di e guera, un atake aereo di e forsanan alia a destrui e fabrica di Nobel completamente, tirando mas cu mil bom riba dje. Ta un ironia cu e bomnan ei a ser desaroya cu yudansa di e inventonan di Nobel.

E siglo cu a sigui despues di morto di Nobel tawatin no solamente dos guera mundial, sino tambe un cantidad incontabel di conflictonan menor. Armanan a aumenta sin fin durante e periodo ei, y tin di nan a bira asta mas hororoso. Considera un par di e ekiponan militar cu a destaca den e decadanan despues di morto di Nobel.

Arma chikito y arma leve. Esakinan ta inclui revolver, rifle, granat, mitrayado, mortero y otro armanan portatil. Arma chikito y arma leve ta barata, facil pa mantene y asta mas facil pa uza.

E presencia di e armanan aki—y e menasa cu nan ta forma pa hende civil—a preveni guera? Ningun tiki! Den e revista Bulletin of the Atomic Scientists, Michael Klare ta skirbi cu arma leve a bira “e arma principal di combate den e gran mayoria di conflictonan cu a tuma luga despues di e era di Guera Friu.” De echo, te cu 90 porshento di victima den gueranan resien tawata causa pa arma chikito y arma leve. Mas cu cuater miyon hende a ser mata cu e armanan ei durante decada di 1990 so. Den hopi caso armanan leve ta den man di hobennan cu no tin entrenamento militar y cu no ta basila pa viola reglanan tradicional di guera.

Minanan di tera. Na fin di siglo 20, minanan di tera tawata manca of mata un promedio di 70 hende pa dia! Mayoria di nan tawata civil, no solda. Hopi bes nan ta uza mina di tera no pa mata, sino pa manca hende y crea miedo y teror entre esnan cu experencia e daño cruel cu e minanan ta ocasiona.

Ta cierto cu hende a haci hopi esfuerso den ultimo añanan pa elimina mina for di den tera. Pero tin experto ta bisa cu pa cada mina cu nan elimina, 20 mas ta ser dera den tera, y cu rond mundo por tin un 60 miyon mina dera den tera. E echo cu minanan di tera no por haci un distincion entre e stap di un solda y e stap di un mucha cu ta hunga riba un tereno, no a stroba hende di traha y uza e artefactonan horibel aki.

Armanan nuclear. Cu e invento di arma nuclear tawata posibel pa prome bes pa destrui henter un stad den un par di seconde, sin un solo enfrentamento entre soldanan. Por ehempel, considera e destruccion horibel cu tawatin ora nan a tira bom atomico riba Hiroshima y Nagasaki na 1945. Tin hende a bira ciego door di e lus intolerabel. Otronan a ser venena door di e radiacion. Hopi a muri door di e candela y cayente. E total di morto pa e dos stadnan aki a ser calcula na casi 300.000 persona!

Claro cu tin hende lo argumenta cu e bomnan cu nan a tira riba e dos stadnan aki a preveni hopi morto cu lo a cai si e guera a sigui uzando armanan tradicional. Sinembargo, geshock pa e tremendo cantidad di bida cu a bai perdi, algun hende a cuminsa lobby pa bini un control mundial riba e arma horibel aki. Si, hopi persona a cuminsa teme cu hende a desaroya e capasidad di destrui su mes.

E desaroyo di armanan nuclear a haci pas mas probabel? Tin hende ta bisa cu si. Nan ta señala na e echo cu pa mas cu 50 aña hende no a uza e armanan poderoso aki den guera. Pero toch Nobel su idea cu armanan di destruccion masal lo a preveni guera no a resulta berdad, pasobra guera a sigui cu armanan tradicional. Ademas, segun e Comite di Politica Nuclear, tur momento tin miles di artefacto nuclear cu ta cla pa ser activa mesora. Y den e era aki cu terorismo ta un precupacion serio, hopi hende tin miedo di loke lo pasa si material nuclear cai den e mannan “robes.” Asta den e mannan “corecto”, hende tin miedo cu un solo accidente lo por causa un catastrofe termonuclear mundial. Ta bisto anto cu pa loke ta armanan destructivo, esaki no ta e pas cu Nobel a imagina.

Armanan biologico y kimico. Guera bacteriologico ta inclui uzo di bacteria mortal manera antrax, of un virus, manera bruhela (un tipo di sendepaga). Specialmente bruhela ta masha peligroso pasobra e ta sumamente contagioso. Tambe ta existi e menasa di armanan kimico, manera gas venenoso. E substancianan venenoso aki ta bini den hopi forma, y aunke lei ta prohibi nan ya pa decadanan, esaki no a preveni hende di uza nan.

E armanan horibel aki y e menasa cu nan ta trece a pone hende reacciona manera Nobel a pronostica: “hala atras tur hororisa y disolve nan tropanan”? Al contrario, nan a aumenta e temor cu un dia e armanan aki lo ser uza, asta door di amateur. Mas cu un decada pasa, e director di e Agencia Mericano di Control di Arma y Desarmamento a declara: “Armanan kimico por ser fabrica den ken cu ta su garashi, basta bo a haya un poco scheikunde na scol secundario.”

No tin duda cu durante siglo 20 tawatin gueranan mas destructivo cu den cualkier otro era. Awor cu nos ta na principio di siglo 21, e speransa di pas ta parce mas un ilusion cu nunca, specialmente despues di e atake terorista cu a tuma luga na New York City y Washington, D.C., dia 11 di september 2001. Steven Levy a skirbi den e revista Newsweek: “Casi ningun hende no ta tribi puntra si no ta asina cu en bes di uza tecnologia sofistica pa metanan probechoso, lo e por ser uza pa duna malbadonan mas poder. Ken lo tin un idea con pa maneha e situacion ei? Ta conoci cu hende ta sigui tras di loke nan ta mira como progreso y despues nan ta bai analisa e asunto. Mientras cu nos ta nenga di pensa lo Impensabel [cu un suceso catastrofico di berdad por sosode], nos ta crea sircunstancianan cu ta permitie tuma luga.”

Pues te asina leu, historia a siña nos cu e invento di explosivonan teribel y armanan mortal no a trece e mundo aki ningun tiki mas cerca di pas. Kiermen anto, pas mundial ta djis un soño?

[Cuadro/Plachinan na pagina 8]

Dominando Nitroglicerina

Na aña 1846, e kimico Italiano Ascanio Sobrero a descubri nitroglicerina, un azeta pisa cu ta explota lihe. E substancia a resulta di ta peligroso. Pidanan di glas a laga Sobrero su cara keda mal corta despues di un explosion, y cu tempo el a stop di traha cu e substancia. Ademas tawatin un problema cu e likido cu Sobrero no por a soluciona: Si bo bash’e abou y dal e cu un martiu, solamente e parti di e likido cu ricibi e sla di martiu ta explota, sin afecta e resto di e azeta.

Nobel a soluciona e problema ora el a inventa un manera practico pa uza un cantidad chikito di un tipo di explosivo cu por cende un gran cantidad di un otro explosivo. Anto na 1865, Nobel a inventa un capsula chikito cu kwikfulminaat (slaghoedje) cu nan a hinca den algo cu a contene nitroglicerina y despues a cend’e cu un mecha.

Sinembargo, traha cu nitroglicerina a keda algo peligroso. Por ehempel, na 1864 un explosion den e tayer di Nobel situa pafo di Stockholm a mata cinco hende, entre nan Emil, e ruman homber mas chikito di Nobel. E fabrica di Nobel na Krümmel, Alemania, a ser destrui dos biaha pa explosion. Tambe tawatin hende cu a uza e likido como azeta pa lampi, pa limpia sapato of como azeta pa wiel di garoshi, tur esei cu consecuencianan serio. Asta ora nan a uz’e pa bula seronan, azeta di mas por a lek den e scheurnan y causa accidente despues.

Na 1867, Nobel a comberti e azeta den un substancia solido door di combina nitroglicerina cu kieselguhr, un substancia cu ta absorb’e likido y cu no ta explota. Nobel a traha e nomber “dinamit” for di e palabra Griego dynamis, cu ta nifica “poder.” Aunke despues Nobel a desaroya explosivonan mas avansa, hende ta considera dinamit como un di su inventonan mas importante.

Claro cu a uza e explosivonan di Nobel tambe pa propositonan cu no ta militar. Por ehempel, nan a hunga un papel importante den construccion di e tunnelnan di St. Gotthard cu ta pasa door di Seronan di Alpen (aña 1872-82), pa bula e clipnan bou di awa cu tawatin den East River na New York (aña 1876, 1885) y pa coba e Canal di Corinto na Grecia (aña 1881-93). Apesar di esei, dinamit a haya for di principio e reputacion di ta un instrumento di destruccion y morto.

[Plachi]

Warda di polis na Colombia destrui door di explosivonan yen di dinamit

[Reconocemento]

© Reuters NewMedia Inc./CORBIS

[Plachi na pagina 4]

Menos cu 20 aña despues di Nobel su morto, hende a uza armanan mortal nobo durante Prome Guera Mundial

[Reconocemento]

U.S. National Archives photo

[Plachinan na pagina 6]

Victimanan di mina di tera na Cambodia, Irak y Azerbaiyan

[Reconocemento]

UN/DPI Photo 186410C by P.S. Sudhakaran

UN/DPI Photo 158198C by J. Isaac

UN/DPI Photo by Armineh Johannes

[Plachi na pagina 6]

Segun e Comite pa Politica Nuclear, tur momento tin miles di artefacto nuclear cu ta cla pa ser activa mesora

[Reconocemento]

NACIONNAN UNI/PHOTO BY SYGMA

[Plachinan na pagina 7]

E naturalesa spantoso di armanan kimico a haya hopi publicidad ora cu nan a uza e gas venenoso sarin den e metro di Tokio na 1995

[Reconocemento]

Asahi Shimbun/Sipa Press

[Reconocemento pa Potret na pagina 5]

UN/DPI Photo 158198C by J. Isaac

    Publicacion na Papiamento (Aruba) (2002-2024)
    Log Out
    Log In
    • Papiamento (Aruba)
    • Comparti
    • Preferencianan
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Condicionnan di Uzo
    • Maneho di Privacidad
    • Configuracion di Privacidad
    • JW.ORG
    • Log In
    Comparti