Observando Mundo
Yudansa Mal Dirigi?
Tin hende ta cuestiona algun esfuerso haci pa evita cu e turtuga cawama di Hapon ta ser extermina, segun e corant The Daily Yomiuri. Nan ta bisa cu ora hende ta coba saca e webonan di turtuga, brui nan y despues laga e turtuganan los den lama, en realidad nan ta stroba e turtuganan su habilidad natural di orientacion. Turtuga cu brui den forma natural “ta detecta e magnetismo di tera segun cu nan ta cana den santo rumbo pa lama, y asina nan ta desaroya un instinto pa direccion”, e corant ta informa. “Ora brui e webonan artificialmente, e turtuganan baby ta keda den un area cera prome cu pone [nan] den e ambiente natural di oceano, y esei ta stroba nan di desaroya nan sentido natural di orientacion y nan habilidad di sigui e rumbo corecto riba nan mes den oceano.”
E Holoshi di Mas Exacto
Un team di cientifico Mericano a desaroya un holoshi di mercurio-ion cu ta “exacto te na un solo femto-seconde—e unidad mas chikito di tempo cu normalmente nan ta uza den ciencia”, segun un informe di The Times di Londen. Nan ta bisa cu e ta “rond di mil biaha mas exacto cu e holoshinan atomico cu nan ta uza pa sa e Ora Universal Cordina (UTC), e norma mundial di tene ora.” Fisico Scott Diddams ta splica: “E uzo mas inmediato lo ta den natuurkunde fundamental, pa haya un comprendemento mas detaya di universo.” Cu tempo, retnan di telefon y satellietnan di nabegacion tambe lo beneficia. Aunke segun Diddams e holoshi ta ‘esun mas exacto na mundo’, e ta bisa cu tin posibilidad di hacie miho.
“E Censo di Mas Exacto”?
E censo cu nan a haci di e poblacion di Merca na aña 2000 a ser yama “e censo di mas exacto den historia”, segun The Wall Street Journal. Sinembargo, “e total di e censo di 2000 ta inclui 5.770.000 hende cu e Departamento di Censo ta kere ta existi pero cu en realidad nan no a conta.” E corant ta splica: “Ora cu nan no a ricibi contesta for di adresnan caminda nan ta kere cu tin hende ta biba, e departamento simplemente a manda su computernan ‘supone’ cu tin hende einan, basa riba varios indicacion, entre otro, e manera cu nan biciñanan a responde.” Nan a haci esaki maske funcionarionan no tawatin sigur cu tin un residencia na e adres ei. Loke nan a rei tawata cuanto hende ta biba einan, nan edad, sexo, rasa y estado civil. Segun un funcionario, nan ta kere cu e censo ta exacto “pasobra hende di mesun rasa of nacionalidad tin tendencia di biba pega cu otro.” Den algun estado, Mericanonan cu nan ta supone ta existi ta forma mas cu 3 porshento di e total, y nan a uza informacion cu nan ta supone pa yena di ki rasa mas cu 11 miyon hende ta.
Palonan Mortal?
Na Francia tin un bataya ta tumando luga pa determina e destino di un 400.000 palo cu tin a lo largo di e careteranan di e pais. Mas y mas nan ta culpa palo canto di caminda di ta causa morto den accidentenan di trafico. Di e 7.643 mortonan di trafico di aña 2000, 799 di nan a boks den palo, segun e revista Frances L’Express. Pero tin hende ta bisa cu e berdadero causa di e mortonan no ta e palonan, sino alcohol y coremento di auto mucho duro. Apesar di esei, nan tin programa pa kap entre 10.000 pa 20.000 palo cu ta para menos di 2 meter for di rand di caminda. Referiendo na un editorial den The Wall Street Journal riba e asunto, e articulo den e revista Frances a remarca cu aparentemente e palonan a comete “e crimen serio di no hala for di caminda pa chauffeurnan burachi.”
Skirbimento di Chines Ta Disparce?
“Letternan Chines, siña for di cabes cu hopi trabou door di generacionnan di mucha Chines, ta confrontando nan menasa di mas grandi te cu awor: computer”, segun The Daily Telegraph di Londen. “Miembronan di e grupo social educa di China, kendenan semper tawata gaba cu nan sa e 6.000 letternan for di cabes, ta lubidando con tin cu skirbi nan. Ainda nan por lesa nan, pero si bo kita nan computer, hopi di nan no ta corda con pa skirbi e letternan.” Nan ta yama e problema ei “‘ti bi wang zi’—es decir lubida e letter ora bo hisa e pen.” Te cu e decada di 1980, casi tur cos tawata bai skirbi na man, pero for di e tempo ei en adelante, programanan di computer hopi avansa a haci posibel pa type letternan Chines uzando un keyboard normal. Como resultado, e arte di skirbi letternan bunita na man—un habilidad hopi balora cu nan ta bisa ta revela e persona interno—ta disparce pocopoco y ta “alarmando linguista-, psicologo- y mayornan.”