Tin Cuminda Nutritivo na Bo Alcanse
DI E CORESPONSAL DI SPIERTA! NA MEXICO
ANGÉLICA cu su famia di dies hende ta biba den un pueblito den cunucu di e estado Oaxaca, na Mexico. Nan tawata pober, y nan cuminda a consisti principalmente di tortiya di maishi, bonchi, sous di promente, aros awa awa, pan dushi y te. Angélica ta conta: “Nos no a crece masha. Nos a keda cortico y flaco. Cada bes nos tawata bira malo—problema cu stoma, bichi y frekout.”
Angélica cu su famia a dicidi di muda bai biba na Ciudad di Mexico, cu e speransa di haya trabou cu lo a permiti nan drecha nan situacion economico. E ta kere cu awor nan ta come hopi mas miho pasobra nan ta cumpra lechi, webo, carni, crema di lechi, un par di berdura y un variedad di alimento procesa. Pero di berdad nan cuminda a bira mas nutritivo?
Mal Nutricion—Con Plama E Ta?
Mundialmente rond di 800 miyon hende ta core e peliger di muri di mal nutricion. Segun e Raport di Salubridad Mundial 1998 di Organisacion Mundial di Salu (OMS), mas o menos 50 porshento di tur morto entre muchanan bou di cinco aña di edad ta relaciona cu mal nutricion. Asta esnan cu logra keda na bida, hopi bes no ta bon di salu.
Na e otro extremo, tin algun experto ta bisa cu por tin 800 miyon hende ta core e peliger di muri di comemento di mas. Un diet desbalansa por hiba na malesanan cronico manera demasiado gordura, vet den ader, presion halto, diabetes, malesa di higra y varios tipo di cancer. Resumiendo e asunto, OMS ta bisa: “Pues mal nutricion ta abarca un gran variedad di malesa, entre nan, desnutricion, falta di cierto substancianan nutritivo spesifico, y sobrealimentacion; y mundialmente [mal nutricion] ta mata, manca, retarda y ciega hende, y ta stroba desaroyo humano riba un escala realmente enorme.”
Den un solo pais por tin tanto falta di nutricion como demasiado gordura. Den un cas por tin un baby mal nutri mientras cu den e mesun cas e adultonan tin problema cu demasiado gordura. Den algun caso e mesun persona cu na mucha tawata falta nutricion, na edad adulto ta demasiado gordo. Esei sa pasa cu hende cu muda for di cunucu bai biba den stad.
Hopi hende no ta comprende cu tin un relacion entre nan estado di salu y loke nan ta come. Kisas esaki ta asina pasobra bo salu no ta refleha e efectonan di come malo mesora. Pero come salu por preveni hopi malesa. De echo, OMS ta calcula cu te cu 40 porshento di casonan di cancer lo por ser preveni door di come miho y haci ehercicio. Pero con bo por mehora bo manera di come?
Con pa Mehora Bo Manera di Come
Tin experto ta haya cu por parti cuminda den tres grupo principal. E prome grupo ta consisti di productonan di grano, manera maishi, trigo, aros, papa, rogge, puspas y maishi di rabo, y tambe batata di cierto mata, manera batata normal y yams. E carbohidratonan (koolhydraten) aki ta duna hende energia rapido. E di dos grupo ta consisti di tur tipo di bonchi, incluso soya, lenteha y garbanso, y algun alimento cu ta bini di bestia, manera carni, pisca, webo, lechi y cosnan deriva di lechi. E alimentonan aki ta un fuente di proteina, hero, zink y varios vitamina. E di tres grupo ta consisti di fruta y berdura. Esakinan ta suministra vitamina- y mineralnan esencial. Tambe nan ta percura fibra y ta duna energia, y nan ta representa e unico fuente natural di vitamina C.
Segun dr. Hector Bourges, director di nutricion di e Instituto Nacional di Ciencia Medico y Nutricion Salvador Zubiran (INCMNSZ) di Mexico, un diet saludabel mester ta completo, suficiente, y balansa. E ta sugeri pa nos “inclui por lo menos un alimento for di cada grupo den cada cuminda y varia mas tanto posibel e alimentonan cu nos ta uza di cada grupo, y tambe e manera di prepara nan.”
Considera e caso di María. E cu su famia tawata biba na Atopixco, un comunidad den cunucu di e estado Hidalgo na Mexico. Nan tawata hopi pober, y nan cuminda basico a consisti di tortiya, bonchi, pasta, aros y promente. Na contraste cu e famia di Angélica, menciona den introduccion, nan tawata come tambe pampuna chikito, chayote, padestul y yerba di cushina cu ne, manera bembe y calalu, cu nan por a piki hewon den mondi. De bes en cuando ora ta temporada di un fruta, nan a purba come esakinan. Nan esfuerso a resulta den miho salu.
Dr. Adolfo Chávez, hefe di Departamento di Nutricion Aplica y Educacion Nutricional di INCMNSZ, ta recomenda pa uza productonan cu ta bini di bestia pa complementa e platonan, y no como e cuminda principal. Por ehempel, bo por prepara un plato cu djis un par di webo combina cu batata, berdura of bonchi. Segun dr. Chávez: “Esaki ta loke den nutricion nan ta yama ‘extende.’” Pero corda tene cuenta cu esaki: Semper laba fruta y berdura cuidadosamente, specialmente esnan cu bo ta bai come curu.
Tambe un diet mester ta pas cu cada persona, y mester tene cuenta cu factornan manera edad, sexo y estilo di bida. Algun experto ta sugeri pa adultonan come dos porcion di fruta y/of berdura cu cada cuminda y aumenta e consumo di productonan di grano integral (volkoren) y di bonchi. Tin ta recomenda pa come hunto cu cada cuminda porcionnan masha chikito di alimento cu ta bini di bestia, y preferiblemente pisca, galiña sin cuero y carni sin vet. Tambe nan ta sugeri pa limita consumo di vet y sucu.
Asta hende cu ta biba den paisnan den desaroyo y cu ta ser afecta pa pobresa tin bes por mehora nan manera di come. Con? Door di scohe alimentonan nutritivo, varia nan y combina nan, por ehempel door di bruha productonan di grano cu bonchi. Tambe door di uza cantidadnan chikito di carni of webo pa aumenta e balor nutritivo di un plato. Of door di probecha uza berdura cu ta crece den bo area y fruta den nan temporada.
Nos Creador ta haci posibel cu hende por “saca pan for di e tera”, y asina disfruta di esei. (Salmo 104:14) Na Eclesiastes 9:7, Bijbel ta bisa: “Bai anto, come bo pan den felicidad.” Sin duda si nos ta balansa y modera, nos por disfruta di e beneficionan di alimento sabroso y nutritivo cu e Creador a percura.
[Plachi na pagina 26]
E PROME GRUPO: grano y varios tipo di batata
[Plachi na pagina 26]
E DI DOS GRUPO: bonchi, carni, pisca, webo, lechi y cosnan deriva di lechi
[Plachi na pagina 26]
E DI TRES GRUPO: fruta y berdura