Observando Mundo
Ta Scapa Orkidia Unico di Exterminacion
Durante 50 aña e unico orkidia lady’s-slipper (Cypripedium calceolus) cu tawata crece den mondi na Gran Bretania tawata bou di vigilancia 24 ora pa dia pa evita su exterminacion. Hende cu a biba durante e reinado di Reina Victoria, y generacionnan despues, tawata gusta e bunita orkidia maron cu hel asina tanto, cu ya pa decada di 1950 nan a piki tur te casi caba cu ne. Ta un solo mata a keda. Specialistanan di mata a purba produci yiu for di e mata aki na North Yorkshire, pero como cu e no tawata floria cu masha frecuencia tawata imposibel pa fertilis’e na un manera natural. Sinembargo, na principio di decada di 1990, cientificonan na Kew Gardens, Londen, a descubri un metodo cu yama micro fertilisacion. Via di e metodo aki nan a logra cultiva matanan nobo for di e simiñanan cu nan a haya door di fertilisa e flornan na man. Despues nan a transferi e matanan aki na nan habitat natural di tereno di calki, cu e resultado cu awor tin entre 200 pa 300 orkidia lady’s-slipper ta crece den nort di Inglatera. Tin un sitio cu ta habri pa publico, pero e otro luganan ta keda secreto pa sigura nan proteccion, mientras cu “cientificonan ta sigui traha pa haci nan suficiente fuerte pa resisti pest y beskem”, segun e corant The Independent di Londen.
Alergico pa Hende
“Hopi bestia ta alergico pa hende”, segun e corant Aleman Leipziger Volkszeitung. E corant ta informa cu e Asociacion Aleman di Alergia y Asma (DAAB) resientemente a anuncia cu “contacto cu hende ta causa sintomanan tipico di alergia, manera cuero reboltia of nistermento constante, den 1 di cada 20 bestia di cas.” Nan ta bisa cu den mayoria caso e causa ta hende su casca di cuero morto cu ta kita y sushi di insecto di stof cu ta come cuero morto di hende. Si un bestia di cas ta blo grawata of lembe su mes of ta ranca su lana mientras cu e no tin purga, esei ta un indicacion pa su doño cu e bestia ta alergico pa hende. Y si e bestia su sintomanan ta kita ora e cambia di ambiente of ora su doño no t’ei, esei lo ta un prueba mas. Nan a bisa cu cuminda y pollen di mata tambe por pone bestia haya alergia. Por ehempel, DAAB a ripara cu ultimo añanan tin un aumento den e cantidad di cabai cu ta sufri di hooikoorts.
Kico Ta Haci Bo un “Berdadero Homber”?
“Mucha hombernan . . . ainda ta kere cu ora bo ta bon den deporte, ta bisti paña di cierto marca y ta evita di sera amistad, bo ta mustra cu bo ta un ‘berdadero homber’, mientras cu si bo ta traha duro bo no ta ‘masculino’”, segun e corant The Independent di Londen. “Mucha hombernan ta respeta compañeronan di scol cu ta dominante y cu ta papia hopi palabra malo. Teenagernan cu no ta cumpli cu e patronchi ei ta core e riesgo cu nan ta haci co’i abuso cu nan of ta yama nan homosexual.” Birkbeck College, cu ta parti di Universidad di Londen, a haci e encuesta bou di mucha hombernan di 11 pa 14 aña na 12 scol di Londen, y a sali na cla cu e mucha hombernan “a admiti cu nan ‘comportacion machista’ hopi bes a laga nan sinti nan mes isola y cu miedo di expresa nan mes”, segun e corant. Profesor Stephen Frosh, kende a dirigi e investigacion, a bisa: “Mucha hombernan mester di mensahenan combencente cu ta bisa nan cu ser un homber no ta nifica ser sin heful ni sconde bo sintimentonan.”
Critica Contra Crus Cora
Djis despues di e atakenan di 11 di september, Crus Cora Mericano a drenta den accion, pidiendo donacion di placa y sanger. Hendenan a duna alrededor di 850 miyon dollar Mericano na placa cash, y nan a colecta 180.000 liter di sanger. Aunke e colectnan a tuma luga rapidamente, e repartishonnan si no. The Washington Times a declara: “Crus Cora Mericano a tarda pa reparti e fondonan di ausilio entre e famianan afecta door di e atakenan. . . . Nan tawata uza fondonan di ausilio pa programanan cu no tin nada di haci cu 11 di september.” Tambe un gran parti di e fondonan a ser destina pa “necesidadnan di termino largo, manera [un] programa di vries sanger, guia psicologico y pa atakenan den futuro.” Ya cu casi no tawatin mester di e sanger colecta y e echo cu por a ward’e pa 42 dia so, a pone cu e “no ta sirbi y mester kim’e”, segun e corant. Medionan di comunicacion a informa cu e hunta di directiva di Crus Cora, debi na gran cantidad di critica, a core cu nan presidente y a anuncia na fin di januari 2002 cu victimanan di e desaster lo ricibi 90 porshento di e fondonan colecta prome cu 11 di september 2002.
Desasternan Natural Mortal
“Desasternan natural a causa por lo menos 25.000 morto mundialmente na 2001, mas cu dobel e cantidad di e aña anterior”, segun un informe di e agencia di noticia Reuters. Segun e compania di reasegurado mas grandi na mundo, Munich Re, e perdidanan economico tawata un total di 36 mil miyon dollar Mericano—hopi mas cu e perdida cu a surgi door di e atakenan di 11 di september na Merca. Setenta porshento di e 700 desasternan principal tawata tormenta y inundacion. Nan ta culpa e cambionan continuo di e clima mundial pa e condicionnan extremo di mal weer. “Candela di mondi na Australia, inundacion na Brasil y na Turkia, caos di sneu na Europa central y sur y un ciclon na Singapur, cu segun meteorologonan tawata imposibel, ta indica cu tin un conexion entre e cambionan di clima y e cantidad creciente di catastrof causa door di mal tempo”, segun e compania. Nan a comenta cu 2001 tawata e di dos aña mas cayente for di tempo cu hende a cuminsa tene registro di esei 160 aña pasa. Temblor a causa mayoria morto—mas cu 14.000 na januari so, como resultado di un temblor cu a tuma luga na India. Na tur nan a conta 80 temblor grandi aña pasa.
Faha di Siguridad Patras Ta Salba Bida
“Pasaheronan sinta patras den auto cu no ta mara nan faha ta pone ocupantenan sinta dilanti y cu tin nan faha mara core un riesgo cu ta cinco biaha mas grandi di ser mata den un accidente”, segun e corant The Guardian di Londen. Den un analisis di e registronan di mas cu 100.000 accidente di auto na Hapon durante un periodo di cinco aña, investigadonan na e Universidad di Tokio a descubri cu casi 80 porshento di morto di ocupantenan sinta dilanti cu nan faha mara por a ser evita si pasaheronan sinta patras a uza nan faha di siguridad. Den un accidente, pasaheronan cu no tin faha mara ta ser benta dilanti cu asina un forsa cu e ocupantenan dilanti ta core un riesgo hopi mas grandi di ser lesiona seriamente of asta di ser plecha mata. Aunke na Gran Bretania for di 1991 ta obligatorio pa mara faha di siguridad ora un hende sinta patras den auto, encuestanan ta mustra cu rond di 40 porshento di adulto ainda no ta haci esei.
Peliger di Contaminacion di Aire na Asia
“Na India, mas cu 40.000 hende ta muri tur aña debi na contaminacion di aire”, segun e revista ambiental Down to Earth. Investigacion dirigi door di Banco Mundial y e Instituto di Medioambiente di Stockholm a mustra cu contaminacion di aire na Asia ta surpasa esun di Europa y America hunto, y ta responsabel pa miles di morto na Seul, Beijing, Bangkok, Djakarta y Manila. Por ehempel, na Manila mas cu 4.000 hende ta muri tur aña di malesanan respiratorio, mientras cu 90.000 ta sufri di bronkitis cronico severo. E porsentahe di mortalidad ta asta mas halto na Beijing y Djakarta. Nan ta atribui e problema na “uzo di gasolin di mal calidad, metodonan ineficiente di produci energia, uzo di vehiculonan den mal estado y trafico blokia”, segun e revista.
Sacando Probecho di e Cambio pa Euro
Cu e cambio pa euro, Iglesia Catolico di Italia a “probecha di e ocasion di e morto di lira pa remedia e escases di limosna” door di “haci su prijsnan un suma sera”, segun Corriere della Sera. E vicariato di Roma a manda un comunicado pa tur su parokianan pa nan “drecha e ‘lista di prijs.’ E contribucion pa haci un misa, cu antes tawata 15.000 lira, a bira 10 euro (19.363 lira). E contribucion maximo pa un casamento, cu antes tawata 450.000 lira, a bira 270 euro (523.000 lira).” Sinembargo, e comunicado ta spesifica cu “e cifra aki ta referi na ceremonia di casamento pa hende cu ‘no ta parokiano’, mientras cu parokianonan mes ta dicidi cuanto nan ta duna, mescos cu pa bautismo y entiero.” Asina mes, pastonan di parokianan na Roma ainda ta confronta e problema cu hopi bes nan ta haya e cahanan di colect hopi bashi, kisas como resultado di “un cierto golosidad pa placa bou di e fielnan, combina cu un bahada den e cantidad di hende cu ta bai misa”, segun e corant.