Observando Mundu
Aña 2000 i Cristo
“Encuesta ta mustra cu ménos cu un di cada seis británico ta conectá aña 2000 cu Cristo,” ENI Bulletin ta declará. Un encuesta di Gallup “a saca na cla cu tin un ignorancia extenso tocante e Milenio. Trintishete porciento di esnan encuestá a bisa cu nan no tabata sa kico e milenio ta conmemorá . . . , 18 porciento a bisa cu e celebracionnan ta marca e siglo nobo i 17 porciento cu nan ta marca aña 2000.” Ta 15 porciento so ta mira un coneccion entre aña 2000 i nacementu di Cristo. Segun profesor Anthony King di Universidad Essex, pa mayoria hende e milenio a nificá “solamente un oportunidad pa baila, bebe shampaña, keda lantá te lat cu amigunan of biaha bai cu vakansi.” E obispu anglicano, Gavin Reid, a comentá: “Nos ta biba den un sociedad cu a perde su memoria cultural i spiritual.”
Alerta Debí na “Super Microbionan”
“E resistencia di ‘super microbionan’ pa e antibióticanan mas potente lo mester duna un señal di alarma, no solamente na e profesion médico, sino tambe na e consumidó,” segun e korant surafricano Star. Patólogo Mike Dove ta spierta cu “malesanan cu un tempu hende tabatin bou di control of casi a eliminá, a cambia i ta haciendo un reaparicion.” Uso excesivo di antibiótica a resultá den versionnan nobo di tuberculósis (TB), malaria, tífus, gonorea, meningítis i pulmonia, cu ta cada bes mas difícil pa trata i ta resistente contra remedinan moderno. Mas cu tres miyon hende ta muri tur aña di TB so. Pashentnan por haci nan parti dor di corda lo siguiente: Cuminsá cu medidanan manera bebe hopi líkido, tuma suficiente descanso i si bo tin dolor di garganta, hòr cu awa lou cu salu. No forsa bo dokter pa duna bo antibiótica; lagu’é wak si esei ta ègt necesario. Si e duna bo antibiótica, semper caba di usa tur, asta si bo nota un mehoransa. Corda cu antibiótica no ta cura griep ni verkoud, ya cu esakinan ta causá pa vírus, i no bacteria. “Tur hende,” segun Dove, “mester cooperá pa combatí e problema mundial hopi preocupante aki cu lo por crea un catástrofe den salubridad.”
E Costo Haltu di Depresion
E korant brazilero O Globo ta informá: “Depresion—muchu mas tantu cu malesanan físico—ta e causa principal pakico hende ta falta trabou i di un calidad inferior di produccion na mundu.” Un informe dje Organisacion Mundial di Salú ta mustra cu na 1997 enfermedad mental tabata responsabel pa 200.000 morto. Ademas, trastorno mental ménos importante, manera cambio den beis, a afectá e actividad profesional di mas cu 146 miyon hende rond mundu. Esaki ta mas cu e 123 miyon trahadónan cu tabata impedí pa motibu di problemanan cu oido of e 25 miyonnan cu a haña accidente na trabou. Segun un estudio cu profesor Guy Goodwyn dje Universidad di Oxford a conducí, den e añanan binidero e problema di depresion lo sigui aumentá. Esaki lo hiba na un carga enorme pa sociedad debí na e pérdida di productividad i e gastunan mas haltu pa tratamentu. Na Merca so, e pérdida anual debí na depresion a yega 53 mil miyon dollar caba.
Mihó Riba Papel
“Ningun monitor ta mes bon pa lesa cu papel imprimí,” segun e agencia di prensa aleman dpa-Basisdienst. For di papel hende ta haci hopi ménos fout i ta lesa mas lihé cu for di monitor. Testnan ta mustra cu lesa texto for di un monitor ta tuma, como promedio, 10 porciento mas tantu tempu cu lesa for di papel. Maske e resultadonan a mehorá ora a usa monitornan di calidad superior cu mas contraste i resolucion i cu ta flikker ménos, tog nan no tabata mes bon cu lesa for di papel. “Ken cu ta traha na un monitor, ta pasa tur su tempu ta wak direct den un fuente di lus cu ta blend’e, ta flikker i ta reflehá lus,” segun sicólogo Martina Ziefle, di Aken, Alemania. “E letternan no ta mes skerpi i tin ménos contraste.” E conclusion di dpa ta: “P’esei, ora di cumpra un computer, mester pone mas atencion na e calidad dje monitor.”
Indicacion di Nos Tempu
“Un custumber bieu mas dje cultura canades lo disparcé den algun siman ora polis [na Newfoundland] cuminsá carga pistol pa promé biaha,” segun The Toronto Star. E Departamento Policial Real di Newfoundland, fundá na aña 1729, tabata “e último departamento policial na Norteamérica cu ta patruyá sin scopet na man.” Legislacion nobo a abolí e maneho anterior. Antes polisnan mester a pidi un supervisor permit pa carga arma. Si nan haña permit, e polis mester a tene su arma den un caha cerá na yabi den e baul di su patruya. Anto ora e tabatin mester di dje pa un emergencia, e mester a para su auto, habri e baul, habri e caha i carga e arma. “E ta ingenuo i leuk, pero no ta ègt práctico pa bisa polisnan profesional i entrená na 1998 cu nan no por tin acceso na nan arma,” Promé Minister Brian Tobin a bisa. ‘The Rock,’ manera nan ta yama Newfoundland cariñosamente, ainda tin e cifranan mas abou di criminalidad na Cánada i ningun di nan polisnan a ser tirá riba trabou.
Nan Negoshi Ta Vengansa
Cu e promesa di tene “confidencialidad estricto” i di tin e abilidad di duna servicio unda cu ta na Hapon, un compania na Tokio ta bisa den nan propaganda: “Nos lo venga pa bo.” E filosofia básico ta “pa pone e persona cu a haci e cliente sufri promé, pasa dor dje mésun sufrimentu,” segun e homber cu ta na cabes dje empresa. Asahi Evening News ta informá cu e compania lo “tuma acto di vengansa legal,” manera haci sigur cu “un hende ta perde su trabou i su famia,” kibra relacionnan i “soru pa nan kita un colega for di trabou of humiyá un hefe cu a molestiá su trahadó sexualmente.” Dje rond di 50 hendenan cu ta yama e compania tur dia, 20 ta pidi pa un contract di asesinato; pero e regla general dje compania ta pa no usa forsa brutu ni kibra ley, “aunke tin biaha nan ta yega hopi cerca di esei.” E compania tin decenas di hende ta traha p’e, di cua mayoria tin trabou di tempu completo otro caminda. Algun ta hende cu a yega di sufri caba i cu kier yuda otronan tuma vengansa. “Nunca bo no sa si algu cu bo a haci den pasado a pone otro hende carga rencor contra bo. P’esei, tene cuidou,” e doño a spierta.
Cangreu di Tera i Ecologia
Vruminga, comehein i bichi ta desintegrá blachi i restonan bentá riba suela di selva, pero kico ta sosodé den selvanan tropical di yobida cu sa inundá cada tantu tempu? Cangreu di tera ta haci e trabou. Un ecólogo dje Universidad di Michigan, Merca, a keda sorprendí pa haña un área basta grandi di un selva n’e Costa Pacífico di Costa Rica cu no tabatin ningun blachi abou, pero sí masha hopi buracu grandi. Anochi el a mira cangreu di tera—segun cálculo un 60.000 pa hectar—sali piki blachi morto, fruta i simia cu a caba di spruit. Nan a carga nan hiba den nan tunel di un meter hundu. E cangreunan aki di 20 centimeter tin caicai adaptá pa hala rosea i ta bai laman solamente tempu-tempu pa pone webu. Ta nan ta yuda nutri palu cu rais profundo. Henter e ecologia dje selva ta dependé di loke e criaturanan aki ta haci, segun The Times di Londen.
Leu den Espacio
“Voyager 1 a bai den bukinan di récord como e obheto mas leu trahá dor di hende,” segun e revista Astronomy. “Esun cu tabatin e récord ei promé tabata Pioneer 10, cu ta bayendo casi den direccion contrali na un velocidad mas abou.” Con leu Voyager 1 ta? Dia 17 di februari 1998 e tabata na un distancia di 10,4 mil miyon kilometer for di tera. Nan a lansa e nave espacial aki dia 5 di september 1977. El a pasa Jupiter dia 5 di mart 1979 i a pasa banda di Saturno dia 12 di november 1980. E ta sigui manda datos tocante e bientu i campo magnético solar. Segun NASA: “A lo largu, su instrumentonan lo por ta e proménan di tur nave espacial cu lo detectá e heliopausa, esta, e límite entre e fin dje influencia magnético di Solo i e cuminsamentu di espacio interestelar.”
Muchanan No Registrá
The New York Times ta informá: “Probablemente un tercer parti di tur nacementu ta keda sin registrá, i e ora ei ta como si fuera cu oficialmente e babynan aki no ta existí. Esaki por nificá cu nan lo keda sin haña oportunidad pa bai scol i haña cuido médico.” Registracion di nacementu tabata esun di mas abou den e region zuid di Sahara na Africa i den algun pais asiático, manera Cambodia, India, Myanmar i Vietnam. “Sin un certificado di nacementu, ta prácticamente mescos cu bo no a nace,” segun Carol Bellamy, director ehecutivo dje Fondo di Nacionnan Uní pa Mucha, e agencia cu ta conducí e investigacion mundial. Hopi nacion ta rekerí un registro di nacementu promé cu un mucha por haña tratamentu na un centro médico of por inscribí na scol. Muchanan sin e certificado tin mas chens di cai den trabou hubenil of ser explotá como prostituta. E artículo ta agregá: “E raport ta informá cu no ta pobresa so ta determiná e nivel di registracion. E ta cita cifranan haltu di registracion den casi henter Latinoamérica, Asia central i Nort Africa.”