Un Buki di Dios
“Profecia no a ser trecé na ningun tempu pa boluntad di hende, sino cu hende a papia di parti di Dios segun cu nan a ser hibá pa spiritu santu.”—2 PEDRO 1:21.
1, 2. (a) Pakico algun hende ta duda cu Bijbel ta relevante p’e bida djawe? (b) Ki tres prueba nos por usa pa demostrá cu Bijbel ta bini di Dios?
BIJBEL ta relevante pa hende cu ta biba na drempel di siglo 21? Algun hende ta haña cu no. “Ningun hende lo boga pa usa e edicion di 1924 di un [buki] di instruccion di kímica den un klas di kímica djawendia—hende a siña masha hopi cos tocante kímica desde e tempu ei,” Dr. Eli S. Chesen a skirbi, splicando pakico e ta haña cu Bijbel ta anticuá. Riba-riba, e argumento aki ta parce lógico. Al fin i al cabo, hende a siña hopi cos tocante ciencia, salú mental i comportacion humano desde cu Bijbel a ser skirbí. P’esei, algun ta puntra nan mes: ‘Con un buki asina bieu por ta liber di inexactitud científico? Con e por contené conseho cu ta práctico p’e bida djawe?’
2 Bijbel mes ta duna e contesta. Na 2 Pedro 1:21, e ta bisa nos cu e profetanan di Bijbel “a papia di parti di Dios segun cu nan a ser hibá pa spiritu santu.” Asina Bijbel ta indicá cu e ta un buki cu ta bini di Dios. Pero con nos por convencé otronan cu esaki ta e caso? Laga nos considerá tres prueba cu Bijbel ta e Palabra di Dios: (1) E ta científicamente exacto, (2) e ta contené principionan cu ta independiente di tempu i cu ta práctico p’e bida djawe, i (3) e ta contené profecianan specífico cu a cumpli, manera e echonan histórico ta proba.
Un Buki cu Ta Armonisá cu Ciencia
3. Pakico descubrimentunan científico no a menasá Bijbel?
3 Bijbel no ta un buki científico. Sin embargo, e ta un buki di berdad, i berdad por pasa e prueba di tempu. (Juan 17:17) Descubrimentunan científico no a menasá Bijbel. Ora e ta toca asuntunan relacioná cu ciencia, e ta completamente liber di teorianan “científico” di antigwedad cu a resultá di ta simplemente mitonan. De facto, e ta contené declaracionnan cu no solamente ta científicamente exacto, sino tambe el a contradicí directamente e opinionnan prevalente di nan tempu. Tuma, por ehempel, e armonia entre Bijbel i ciencia médico.
4, 5. (a) Kico dokternan di antigwedad no a comprendé tocante malesa? (b) Pakico no tin duda cu Moises tabata conocé e custumbernan médico di dokternan egipcio?
4 Dokternan di antigwedad no a comprendé completamente con enfermedad ta plama, ni nan no a realisá e importancia di higiena pa prevení malesa. Segun normanan moderno, hopi custumber médico di pasado lo a parce primitivo. Un dje manuscritonan médico mas bieu disponibel ta e Papiro di Ebers, un compilacion di conocimentu médico di Egipto, cu ta data for di rond di 1550 P.E.C. E ta contené 700 remedi pa vários afliccion, “for di mordé di crocodil te na dolor di uña di tenchi.” Mayoria dje remedinan gewoon no tabatin efecto, pero algun di nan tabata masha peligroso mes. Pa trata un herida, un dje receptnan a recomendá pa hunta un mescla di sushi humano combiná cu otro substancianan.
5 E manuscrito aki di remedinan médico egipcio a ser skirbí rond dje mésun tempu cu e promé bukinan di Bijbel, incluyendo e Ley di Moises. Moises, kende a nace na 1593 P.E.C., a lanta na Egipto. (Exodo 2:1-10) Siendo criá den e famia di cas di fárao, Moises a ser “instruí den tur e sabiduria dje egipcionan.” (Echonan 7:22) E tabata conocé “e dokternan” di Egipto. (Génesis 50:1-3) Nan custumbernan médico ineficas of peligroso a influenciá su skirbimentu?
6. Ki regulacion di higiena den e Ley di Moises ciencia médico moderno lo considerá razonabel?
6 Al contrario, e Ley di Moises tabatin regulacionnan di higiena cu ciencia médico moderno lo a considerá razonabel. Por ehempel, un ley relacioná cu campamentu militar a rekerí pa dera sushi di hende pafó dje campamentu. (Deuteronomio 23:13) Esaki tabata un medida preventivo hopi avansá. El a yuda tene e fuentenan di awa liber di contaminacion i a percurá proteccion contra disenteria transmití via muskita i otro enfermedadnan cu ta causa diarea, cu te ainda ta exigí miyones di bida tur aña, principalmente den paisnan den desaroyo.
7. Ki regulacionnan di higiena den e Ley di Moises a yuda prevení plamamentu di malesanan contagioso?
7 E Ley di Moises a contené otro regulacionnan di higiena cu a yuda prevení plamamentu di malesanan contagioso. Mester a hinca un persona cu tabatin, of di ken a ser sospechá cu e tabatin un malesa contagioso, den carentena. (Levítico 13:1-5) Paña of pochinan cu a bin den contacto cu un animal cu a muri di su mes (kisas di malesa) mester a ser labá promé cu bolbe usa nan, of mester a ser destruí. (Levítico 11:27, 28, 32, 33) Cualkier persona cu a mishi cu un cadaver a ser considerá impuru i mester a pasa den un proceso di purificacion den cua, entre otro e mester a laba su pañanan i baña. Durante e periodo di shete dia di impuresa, e mester a evitá contacto físico cu otro hende.—Númeronan 19:1-13.
8, 9. Pakico nos por bisa cu e código di higiena den e Ley di Moises tabata hopi mas adelantá cu su tempu?
8 E código di higiena aki ta revelá sabiduria cu tabata hopi mas adelantá cu su tempu. Ciencia médico moderno a siña hopi tocante plamamentu i prevencion di malesa. Por ehempel, avancenan médico den siglo 19 a hiba n’e introduccion di medidanan antiséptico—limpiesa pa reducí infeccion. E resultado tabata un reduccion significativo di infeccion i morto prematuro. Na aña 1900, e expectacion di bida desde nacementu den hopi pais europeo i na Merca tabata ménos cu 50 aña. For dje tempu ei padilanti, el a aumentá drásticamente, no solamente pa motibu di progreso médico den controlá malesa, sino tambe pa motibu di mihó higiena i condicionnan di bida.
9 Pero, miles di aña promé cu ciencia médico a siña con malesa ta plama, Bijbel a prescribí medidanan preventivo razonabel como proteccion contra malesa. No ta un sorpresa anto cu Moises por a bisa cu por lo general israelitanan tabata biba entre 70 pa 80 aña. (Salmo 90:10) Con Moises por a sa tocante e regulacionnan di higiena ei? Bijbel mes ta splica: E código di Ley “a ser transmití via angel.” (Galationan 3:19) Sí, Bijbel no ta un buki di sabiduria humano; e ta un buki di Dios.
Un Buki Práctico p’e Bida Djawe
10. Aunke Bijbel a ser completá casi 2.000 aña pasá, kico ta cierto di su conseho?
10 Bukinan di conseho tin tendencia di bira anticuá i ta ser revisá of reemplasá masha lihé. Pero Bijbel ta berdaderamente único. Salmo 93:5 ta bisa: “Bo mes recordatorionan a resultá masha fidedigno.” Aunke Bijbel a ser completá casi 2.000 aña pasá, ainda su palabranan ta aplicabel. I sin importá nos color di cueru of e pais den cua nos ta biba, nan ta aplicá cu mes forsa. Considerá algun ehempel di Bijbel su conseho independiente di tempu i “masha fidedigno.”
11. Vários década pasá, kico expertonan a laga hopi mayor kere tocante disipliná yu?
11 Vários década pasá hopi mayor—motivá dor di “ideanan innovativo” tocante criamentu di yu—a kere cu tabata “prohibí pa prohibí.” Nan a teme cu ponementu di límite pa yu, lo a causa trauma i frustracion. Conseheronan cu bon intencion tabata insistí pa mayornan no duna nan yunan mas cu e coreccion di mas suave. Hopi dje expertonan ei awor ta “urgiendo mayornan pa ta un tiki mas estricto, pa tuma control atrobe,” segun The New York Times.
12. Kico e sustantivo griego traducí como “disiplina” ta nificá, i pakico yunan tin mester dje disiplina ei?
12 Sin embargo, tur tempu Bijbel a ofrecé conseho specífico i balansá riba e tópico di entrenamentu di yu. E ta consehá: “Tatanan, no iritá boso yunan, sino sigui cria nan den e disiplina i reglamentu mental di Jehova.” (Efesionan 6:4) E sustantivo griego traducí como “disiplina” ta nificá “criamentu, entrenamentu, instruccion.” Bijbel ta bisa cu disiplina, of instruccion, ta evidencia di amor di parti dje mayornan. (Proverbionan 13:24) Yunan ta desaroyá bon ora tin guia moral claramente definí cu ta yuda nan desaroyá un sentido di loke ta bon i loke ta malu. Disiplina duná corectamente ta yuda nan sinti nan sigur; e ta bisa nan cu nan mayornan ta interesá den nan i den ki clase di persona nan ta birando.—Compará cu Proverbionan 4:10-13.
13. (a) Pa loke ta disiplina, ki spiertamentu Bijbel ta duna mayornan? (b) Ki clase di disiplina Bijbel ta recomendá pa duna?
13 Pero Bijbel ta spierta mayornan den e asuntu di disiplina aki. Mayornan nunca mag abusá di nan autoridad. (Proverbionan 22:15) Hamas mag someté un yu na castigu cruel. No tin lugá pa violencia físico den e famia cu ta biba segun Bijbel. (Salmo 11:5) Tampoco pa violencia emocional—palabra skerpi, crítica constante i sarcasmo picante. Tur esaki por aplastá un yu su spiritu. (Compará cu Proverbionan 12:18.) Bijbel ta spierta mayornan sabiamente: “No fada boso yunan, pa nan no bira desanimá [of, “si no boso lo kita tur nan ánimo for di nan,” Phillips].” (Colosensenan 3:21) Bijbel ta recomendá medidanan preventivo. Deuteronomio 11:19 ta urgi mayornan pa probechá di momentonan casual pa inculcá balornan moral i spiritual den nan yunan. Conseho claro i razonabel asina riba criamentu di yu ta mes relevante awe cu e tabata tempu cu Bijbel a ser skirbí.
14, 15. (a) Den ki manera Bijbel ta percurá mas cu djis conseho sabí? (b) Ki siñansanan di Bijbel por yuda hende homber i muher di diferente rasa i nacion mira otro como igual?
14 Bijbel ta duna mas cu conseho sabí so. Su mensahe ta haci un apelacion na curason. Hebreonan 4:12 ta bisa: “E palabra di Dios ta bibu i ta ehercé poder i ta mas skerpi cu cualkier spada di dos fila i ta penetrá asta pa separá alma i spiritu, i djoint i nan tuti, i por dicerní pensamentunan i intencionnan di curason.” Considerá un ehempel di Bijbel su poder motivador.
15 Awe hende ta dividí dor di bareranan racial, nacional i étnico. E murayanan artificial ei a contribuí n’e matansa na gran escala di hende inocente den gueranan rond mundu. Sin embargo, Bijbel ta contené siñansanan cu ta yuda hende homber i muher di diferente rasa i nacion mira otro como igual. Por ehempel, Echonan 17:26 ta bisa cu Dios “a traha for di un solo hende tur nacion di hende.” Esaki ta mustra cu en realidad tin un rasa so—e rasa humano! Ademas, Bijbel ta animá nos pa “bira imitadó di Dios,” di ken e ta bisa: “[E] no ta parcial, sino den tur nacion e hende cu ta tem’é i ta obra husticia ta aceptabel p’e.” (Efesionan 5:1; Echonan 10:34, 35) Pa esnan cu berdaderamente ta busca pa biba segun e siñansanan di Bijbel, e conocimentu aki tin un efecto unificador. E ta ehercé un influencia n’e nivel di mas profundo, den curason di hende, disolviendo e bareranan cu hende a traha i cu ta dividí nan. Di berdad e ta práctico den e mundu djawe?
16. Relatá un experencia cu ta mustra cu Testigonan di Jehova ta un berdadero hermandad internacional.
16 Sin duda cu sí! Testigonan di Jehova ta bon conocí pa nan hermandad internacional, cu ta uni hende di diferente antecedente cu por lo general lo no a biba na pas cu otro. Por ehempel, durante e conflictonan étnico na Ruanda, Testigonan di Jehova di cada tribu a protehá nan rumannan cristian dje otro tribu, i a pone nan mes bida na peliger haciendo esei. Den un caso, un Testigo hutu a sconde den su cas un famia tutsi di seis persona di su congregacion. Lamentablemente, despues e famia tutsi a ser descubrí i matá. E ruman hutu i su famia a haña nan confrontá awor cu e rabia dje asesinonan i tabatin cu hui pa Tanzania. Tabatin informe di hopi ehempel similar. Testigonan di Jehova ta admití mesora cu e unidad ei ta posibel pa motibu cu e poder motivador dje mensahe di Bijbel a toca nan curason profundamente. Cu Bijbel por uni hende den e mundu yen di odio aki ta un prueba poderoso cu e ta bini di Dios.
Un Buki di Profecia Exacto
17. Den ki sentido profecianan di Bijbel ta distinto di prediccionnan di hende?
17 “Ningun profecia di Scritura ta nace for di ningun interpretacion privá,” segun 2 Pedro 1:20. Profetanan di Bijbel no a analisá tendencianan den asuntunan existente di mundu i despues duna nan suposicionnan basá riba nan interpretacion personal dje desaroyonan aki. Ni nan no a duna pronósticonan vago cu bo por a haci nan cuadra cu cualkier futuro suceso. Laga nos considerá, como ehempel, un profecia di Bijbel cu tabata extraordinariamente specífico i cu a predicí net lo contrario di loke hende cu tabata biba e tempu ei por a spera.
18. Pakico no tin duda cu e habitantenan di Babilonia di antigwedad a sinti nan masha sigur, pero tog kico Isaías a profetisá tocante Babilonia?
18 Pa siglo shete P.E.C., a parce cu Babilonia tabata e capital invencibel dje Imperio Babilónico. E stad a extendé na tur dos banda di Riu Eufrátes, i e awanan dje riu a ser usá pa forma un ‘gracht’ hanchu i profundo i un red di canal. Tambe e stad tabata protehá dor di un sistema masivo di muraya dòbel, reforsá cu torennan di defensa. Sin duda e habitantenan di Babilonia a sinti nan masha sigur. Sin embargo, den siglo ocho P.E.C., asta promé cu Babilonia a alcansá e top di su gloria, profeta Isaías a predicí: “Babilonia . . . mester bira manera ora Dios a deribá Sódoma i Gomora. Nunca lo e ser habitá, ni lo e no permanecé di generacion tras generacion. I einan e arabir lo no arma su tent, ni ningun wardadó lo laga su tou descansá einan.” (Isaías 13:19, 20) Ripará cu e profecia no solamente a predicí cu Babilonia lo a ser destruí, sino tambe cu lo el a bira permanentemente inhabitá. Ki un pronóstico yen di curashi! Ta posibel cu Isaías a skirbi e profecia aki despues cu el a mira un Babilonia desolá? Historia ta contestá cu no!
19. Pakico e profecia di Isaías no a cumpli completamente dia 5 di october, 539 P.E.C.?
19 Riba e anochi di 5 di october, 539 P.E.C., Babilonia a cai den man dje ehércitonan di Medo-Persia bou di Ciro e Grandi. Sin embargo, e profecia di Isaías no a cumpli completamente n’e tempu ei. Despues dje conkista dor di Ciro, un Babilonia habitá—aunke unu inferior—a sigui existí pa siglonan. Den siglo dos P.E.C., rond dje tempu cu e Rolnan di Laman Morto di Isaías a ser copiá, e partonan a tuma control riba Babilonia, cu e tempu ei a ser considerá como un premio pa cua e nacionnan den becindario a bringa p’e. Historiadó hudiu Josefo a informá cu den e promé siglo P.E.C. “un gran cantidad” di hudiu tabata biba ei. Segun The Cambridge Ancient History, comerciantenan di Palmira a funda un colonia próspero di comercio na Babilonia na aña 24 E.C. Pues, te na cabamentu dje promé siglo E.C., ainda Babilonia no tabata completamente desolá; pero e buki di Isaías sí a ser completá hopi promé cu e tempu ei.—1 Pedro 5:13.
20. Ki evidencia tin cu finalmente Babilonia a bira simplemente un “monton di piedra”?
20 Isaías nunca a biba pa mira Babilonia bira inhabitá. Pero manera e profecia a bisa, cu tempu Babilonia a bira simplemente un “monton di piedra.” (Jeremías 51:37) Segun e erudito hebreo Jerónimo (cu a nace den siglo cuater E.C.), den su tempu Babilonia tabata un tereno pa yag caminda “animalnan di tur sorto” tabata cana rond, i e ta desolá te n’e dia djawe. Cualkier restoracion di Babilonia como un atraccion turístico lo por atraé bishitantenan, pero Babilonia su “desendencia i posterioridad” a disparcé pa semper, manera Isaías a profetisá.—Isaías 14:22.
21. Pakico profetanan fiel tabata capas pa predicí futuro cu un exactitud infalibel?
21 Profeta Isaías no a djis suponé algu. Ni e no a skirbi historia di nobo pa hacié parce un profecia. Isaías tabata un berdadero profeta. Esei tabata e caso tambe cu tur e otro fiel profetanan di Bijbel. Con bin e hombernan aki por a haci loke ningun otro hende por haci—predicí futuro cu exactitud infalibel? E contesta ta masha cla. E profecianan a originá cu e Dios di Profecia, Jehova, “Esun cu ta declará desde e principio e final.”—Isaías 46:10.
22. Pakico nos mester haci nos máximo esfuerso pa urgi hende di curason onrado examiná Bijbel pa nan mes?
22 Pues, Bijbel ta digno di un examinacion? Nos sa cu sí! Pero hopi hende no ta convencí di esaki. Nan a forma opinionnan tocante Bijbel maske kisas nan nunca a les’é. Corda e profesor mencioná na cuminsamentu dje artículo anterior. El a bai di acuerdo pa studia Bijbel, i despues di a examin’é cuidadosamente, el a yega n’e conclusion cu e ta un buki di Dios. Cu tempu el a bautisá como Testigo di Jehova, i awe e ta sirbi como anciano! Laga nos haci nos máximo esfuerso pa urgi hende di curason onrado pa examiná Bijbel personalmente i despues forma un opinion tocante dje. Nos ta sigur cu si nan haci un examinacion onesto pa nan mes, nan lo bin realisá cu e buki único aki, Bijbel, en berdad ta un buki pa tur hende!
Bo Por Splica?
◻ Con bo por usa e Ley di Moises pa mustra cu Bijbel no ta di orígen humano?
◻ Ki principionan independiente di tempu den Bijbel ta práctico p’e bida djawe?
◻ Pakico e profecia na Isaías 13:19, 20 no por a ser skirbí despues cu e suceso a tuma lugá?
◻ Kico nos tin cu animá hende di curason onrado pa haci, i pakico?
[Kuadro na página 19]
Kico di Loke No Por Ser Proba?
Bijbel ta contené vários declaracion pa cua no tin evidencia físico independiente. Por ehempel, bo no por presentá prueba científico ni pro ni contra loke e ta bisa tocante un region invisibel habitá pa criaturanan spiritual. E referencianan ei pa cua no tin prueba lo pone Bijbel inevitablemente na conflicto cu ciencia?
Esaki tabata e pregunta cu un geólogo planetario cu a cuminsá studia Bijbel cu Testigonan di Jehova algun aña pasá a hañ’é confrontá cuné. E ta corda: “Mi tin cu admití cu na principio tabata difícil pa mi aceptá Bijbel pasobra mi no por a proba algun declaracion di Bijbel científicamente.” E homber sincero aki a sigui studia Bijbel i cu tempu a keda convencí cu e evidencia disponibel ta demostrá cu e ta e Palabra di Dios. E ta splica: “Esaki a mengua mi ansha pa haña prueba independiente pa cada dato di Bijbel. Un persona cu tin inclinacion científico mester ta dispuesto pa examiná Bijbel for di un punto di bista spiritual, sino hamas lo e aceptá e berdad. Bo no por verwagt cu ciencia lo confirmá tur declaracion den Bijbel. Pero djis pasobra no por proba cierto declaracionnan, no ta nificá cu nan no ta verídico. E cos importante ta cu tur loke por ser probá ta confirmá e exactitud di Bijbel.”
[Plachi na página 17]
Moises a registrá reglanan di higiena cu tabata hopi mas adelantá cu nan tempu