Elias Hutter i Su Beibelnan Ekstraordinario na Hebreo
ABO por lesa e hebreo di Beibel? Kasi sigur ku nò. Kisas nunka bo no a yega di mira un Beibel hebreo. Sinembargo, ora bo siña tokante e eksperto Elias Hutter di siglo 16 i tokante dos edishon di Beibel na hebreo ku el a publiká, bo por haña mas apresio pa bo ehemplar di e Skritura Santu.
Elias Hutter a nase na aña 1553 na Görlitz, un pueblito ku ta keda serka di loke awe ta e frontera entre Alemania ku Polonia i Repúblika Cheko. Hutter a studia idiomanan di Medio Oriente na e Universidat Luterano na Jena. El a bira profesor di hebreo na Leipzig ku apénas 24 aña. Despues, komo un reformista di edukashon, el a funda un skol na Nuremberg kaminda studiantenan por a siña hebreo, griego, latin i aleman denter di kuater aña. Pa e tempu ei, bo no por a hasi esei na niun otro universidat.
“E SPLENDOR DI E EDISHON AKÍ”
Portada di Hutter su Beibel na hebreo na 1587
Na aña 1587, Hutter a produsí un edishon di loke ta konosí komo e Tèstamènt Bieu na hebreo. El a yama e edishon akí Derekh ha-Kodesh, un título ku el a saka for di Isaías 35:8 ku ta nifiká “E Kaminda Grandi di Santidat.” E lèternan bunita di e edishon akí a impreshoná un lektor asina tantu ku el a bisa: “Tur kos den dje ta reflehá e splendor di e edishon akí.” Pero loke a hasi e Beibel akí asina spesial ta e echo ku e tabata un bon hèrmènt pa e studiantenan siña hebreo.
Pa komprondé dikon e Beibel hebreo di Hutter tabata asina práktiko, nos mester analisá dos difikultat ku un hende por a haña su mes kuné ora e tabata lesa Beibel na hebreo. Di promé, e álfabèt ta diferente i deskonosí i bo tin ku les’é di drechi bai robes. I pa di dos, e prefiho- i sufihonan ta hasi e rais di e palabranan difísil pa rekonosé. Por ehèmpel, wak e palabra hebreo נפשׁ (na álfabèt romano ta spèl e néfesh), ku ta nifiká “alma.” Na Ezekiel 18:4, e tin e prefiho ה (ha), ku ta nifiká “e,” ku ta forma e palabra הנפשׁ (hanéfesh), òf “e alma.” Pa un hende ku no konosé e álfabèt hebreo, הנפשׁ (hanéfesh) por mustra kompletamente diferente for di e palabra נפשׁ (néfesh).
Pa Hutter yuda su studiantenan, el a hasi uso di un téknika di imprenta masha ingenioso: el a prent e rais di kada palabra hebreo ku lèter diki (sólido) i e prefiho- i sufihonan el a prent ku lèter ku rant diki pero paden ta transparente. Ku e sistema simpel akí, a bira mas fásil pa e studiantenan rekonosé e rais di e palabra hebreo, i esaki a yuda nan den siña e idioma. E Tradukshon di Mundu Nobo di e Santu Skritura—Ku Referensia ta usa un método similar den su notanan na pia di página. Por lo general, e rais di e palabra ta skirbí ku lèter diki, i e prefiho i sufiho ta skirbí ku lèter normal. E partinan resaltá riba e potrèt ta mustra e lèternan ku Hutter a usa na Ezekiel 18:4 den su edishon di Beibel na hebreo i e lèternan ku Beibel di Referensia ta usa den e nota na pia di página di e mesun teksto ei.
UN EDISHON DI “E TÈSTAMÈNT NOBO” NA HEBREO
Tambe Hutter a imprimí loke ta konosí komo e Tèstamènt Nobo na 12 idioma. A publiká e edishon akí na Nuremberg na 1599, i hopi bes nan ta referí na dje komo e Políglota di Nuremberg. Hutter kier a inkluí un tradukshon di e Skritura Griego Kristian na hebreo. Pero el a bisa ku asta “si e tabata dispuesto pa paga hopi plaka” pa un tradukshon di e Skritura Griego Kristian na hebreo, e búskeda lo tabata pòrnada.a Pues el a disidí pa e mes tradusí e Tèstamènt Nobo di griego pa hebreo. Hutter a pone tur otro proyekto un banda, i den apénas ún aña, el a kaba henter su proyekto.
Kon bon Hutter su tradukshon di e Skritura Griego Kristian na hebreo tabata? Tuma nota ku na 1891, Franz Delitzsch, un eksperto den hebreo, a skirbi: “Su tradukshon hebreo ta demostrá ku e tabatin un bon komprondementu di e idioma no muchu konosí entre e kristiannan i ainda ta bale la pena konsult’é pasobra hopi kaminda el a skohe e palabranan korekto.”
SU TRABOU TIN INFLUENSIA AINDA
Hutter no a bira riku ku su trabou di tradukshon i su edishon no a bende bon. Sinembargo, su trabou a laga un marka profundo. Por ehèmpel, na 1661, William Robertson a revisá i bolbe imprimí Hutter su Tèstamènt Nobo na hebreo, i na 1798, Richard Caddick tambe a hasi meskos. Ora Hutter a tradusí for di e idioma griego original, el a tradusí e títulonan Kýrios (Señor) i Theos (Dios) komo “Yehova” (יהוה, JHVH) kaminda e teksto ta un sita for di e Skritura Hebreo òf kaminda el a sinti ku e teksto ta referí na Yehova. Esaki ta un punto interesante pasobra hopi tradukshon di e Tèstamènt Nobo no ta usa Dios su nòmber, pero Hutter su tradukshon sí ta hasi esei, mustrando asina ku mester restorá e nòmber di Dios den e Skritura Griego Kristian.
E siguiente biaha ku bo mira Dios su nòmber, Yehova, den e Skritura Griego Kristian, kòrda riba e trabou di Elias Hutter i su Beibelnan ekstraordinario na hebreo.
a Klaru ku tabatin mas eksperto ku a tradusí e Tèstamènt Nobo na hebreo. Dos di nan tabata Simon Atoumanos, rònt di aña 1360, i e otro tabata Oswald Schreckenfuchs, rònt di aña 1565. Nan tradukshon nunka no a ser publiká i awor nan ta pèrdí.