-
Ciencia ta duna prueba cu e Bijbel ta incorrecto?E Bijbel—e Palabra di Dios of e palabra di hende?
-
-
Capítulo 8
Ciencia ta duna prueba cu e Bijbel ta incorrecto?
Na aña 1613 e científico italiano Galileo a publica un obra titulá “Carta tocante mancha riba solo.” Den dje, el a presenta evidencia di cu e tera ta bira rond di solo, en bez di solo bira rond dje tera. Ora el a haci esei, el a duna comienzo na un serie di suceso cu finalmente a hibé dilanti raad religioso yamá Inquisicion católico romano bao di “intenso sospecho di herehía.” Cu tempo el a keda obligá di “renuncia.” Pakico nan a considera como herehía e idea di cu e tera ta bira rond di solo? Pasobra acusador di Galileo a bisa cu esei ta contrario cu loke e Bijbel ta bisa.
1. (Inclui introduccion.) (a) Kico a pasa ora cu Galileo a sugeri cu e tera ta move rond di solo? (b) Aunque e Bijbel no ta un buki pa siña ciencia, kico nos ta haya ora nos ta comparé cu ciencia moderna?
AWENDIA un idea mashá común tá cu e Bijbel no ta científico, i algun hende ta indica experencia di Galileo como prueba di esei. Pero, esei ta e caso? Ora nos ta contesta e pregunta, nos tin cu corda cu e Bijbel ta un buki di profecía, historia, oracion, ley, conseho, i conocimento di Dios. E no ta pretende di ser un buki di siñanza científico. No obstante, ora e Bijbel sí ta trata cu asunto científico, loke e ta bisa ta completamente exacto.
Nos planeta, e Tera
2. Con e Bijbel ta splica e posicion dje tera den espacio?
2 Considera, por ehempel, loke e Bijbel ta bisa tocante nos planeta, e tera. Den e buki di Job, nos ta leza: “[Dios] ta extende e nort riba un lugar bashí, colgando e tera riba nada.” (Job 26:7) Compara esei cu e palabra di Isaías, ora el a bisa: “Tin Uno cu ta biba mas halto cu e círculo dje tera.” (Isaías 40:22) E cuadro ei pintá di un tera rondó ‘colgá riba nada’ den un “lugar bashí” ta hácinos corda un bez portret cu astronauta a saca dje tera rondó flotando den espacio bashí.
3, 4. Splica e ciclo di awa dje tera. Kico e Bijbel ta bisa tocante esei?
3 Considera, també, ciclo asombroso di awa dje tera. Lo sigiente ta detaye cu Compton’s Encyclopedia ta duna di loke ta pasa: “Awa . . . ta evapora riba superficie di lamá i ta subi den atmósfera . . . Bientu constante ta hiba tal evaporacion leu riba tera. Ora e aire ta fria, e evaporacion ta condensá pa forma gota chikito di awa. Generalmente nos ta mira esei como nubia. Hopi bez tal gota chikito ta uni hunto pa forma gota di yobida. Si aire ta bira suficientemente friu, sneuvlok ta forma en bez di gota di yobida. Sea den un forma of otro, awa cu bientu a hiba pa cientos of pa miles di kilometer for di lamá ta cai riba superficie dje tera. Ei e ta basha den rio of tera ta chupé i e ta cuminza su biahe pa bolbe na lamá.”1
4 E maraviyoso proceso cu ta haci bida riba tera secu posibel tabata bon detayá rond di 3.000 aña pasá cu palabra senciyo i directo den e Bijbel: “Tur rio ta basha den lamá, pero lamá nunca ta yena; rio ta bolbe na nan origen pa bolbe corre den e mesun camina.”—Eclesiastés 1:7, Version Popular.
5. Di ki manera e comentario dje salmista tocante e historia di montaña dje tera ta mashá moderno?
5 Kizás asta mas notable ta e bista dje Bijbel di historia di montaña. Lo sigiente ta loke un buki di siñanza di geología ta bisa: “Desde rond di tres mil miyón di aña pasá te ne tempo actual, e proceso continuo di formacion i destruccion di montaña a sigi. . . . Montaña no solamente a originá for di fondo di lamá cu no ta existi mas, sino hopi bez a baha bao di lamá mashá tempo despues di nan formacion, i a bolbe subi di nobo.”2 Compara esei cu e idioma poético dje salmista: “Bo a cubri [e tera] cu un profundidad di awa mescos cu un bistí. Awa tabata situá mas halto cu montaña mes. Montaña a procede di subi, sabana di valle a procede di baha—te ne lugar cu bo a funda pa nan.”—Salmo 104:6, 8.
“Na principio”
6. Cua declaracion bíblico ta na armonía cu teoría científico actual tocante origen di universo?
6 Net e promé texto di Bijbel ta bisa: “Na principio Dios a crea cielo i tera.” (Génesis 1:1) Investigacion a haci científico teorizá cu e universo material en berdad tabatin un principio. E no a existi desde eternidad. Astrónomo Robert Jastrow, un homber sin creencia religioso, a skirbi: “Detaye ta diferente, pero elemento esencial den relato astronómico i bíblico di Génesis ta mescos: e cadena di suceso cu a resulta den existencia di hende a cuminza di ripiente i precisamente na un momento di tempo específico, den un rayo di luz i energía.”3
7, 8. Aunque hopi científico no ta reconoce e papel di Dios den e asunto, nan ta keda obligá di admiti kico en cuanto e origen dje universo?
7 Ta cierto cu aunque hopi científico ta kere cu e universo tabatin un principio, nan no ta acepta e declaracion di cu “Dios a crea.” No obstante, algun ta admiti awor cu ta difícil pa ignora evidencia di cu un clase di inteligencia ta tras di tur cos. Freeman Dyson, profesor di física, ta comenta: “Mientras mas mi ta examina e universo i ta studia detaye di su arquitectura, mas evidencia mi ta haya di cu e universo di algun manera tabatin cu sa cu nos lo bini.”
8 Dyson despues a admiti: “Siendo cu mi ta científico, entrená den costumber di pensamento i idioma di siglo binti mas bien cu di siglo diesocho, mi no ta afirma cu arquitectura di universo ta duna prueba di existencia di Dios. Mi ta afirma solamente cu e arquitectura di universo ta consistente cu e idea cu elemento mental ta hunga un papel esencial den su funcionamento.”4 Su comentario siguramente ta revela e actitud incrédulo di nos tempo. Pero, si nos ta hala tal incredulidad un banda, nos ta ripara un armonía notable entre ciencia moderna i e declaracion bíblico di cu “na principio Dios a crea cielo i tera.”—Génesis 1:1.
Salud i limpieza
9. Con e ley bíblico tocante maleza contagioso di cuero ta refleha sabiduría práctica? (Job 12:9, 16a)
9 Considera con e Bijbel ta trata cu un otro campo científico: salud i limpieza. Si a sali un mancha riba cuero di israelita causando sospecho di lepra, nan tabata isolá. “Tur e dianan cu e plaga ta den dje lo e keda impuro. E ta impuro. E mester biba isolá. Su lugar di biba ta pafó dje campamento.” (Levítico 13:46) Asta paña infectá tabata kimá. (Levítico 13:52) Den e tempo ei, esei tabata un manera efectivo pa preveni plamamento di infeccion.
10. Di ki manera hopi hende den algun país ta beneficiá di sigi conseho bíblico tocante limpieza?
10 Un otro ley importante tabatin cu ber cu con pa dispone di afval di hende, cu tabatin cu ser derá pafó dje campamento. (Deuteronomio 23:12, 13) Sin duda e ley a proteha Israel di hopi enfermedad. Asta awendia, den algun país unda nan no ta dispone apropiadamente di afval humano, esei ta causa problema severo di salud. Si hende di tal país solamente ta sigi e ley skirbí miles di aña pasá den e Bijbel, nan por disfruta di mihor salud.
11. Cua conseho bíblico tocante salud mental ta ser hayá práctica?
11 E ley halto di limpieza di Bijbel asta a inclui salud mental. Un proverbio bíblico ta bisa: “Curazón calmo ta e bida di organismo di carni, pero jalusí ta putrimento di wesu.” (Proverbio 14:30) Den aña reciente, investigacion médico a demonstra cu nos actitud mental en berdad ta afecta nos salud fisical. Por ehempel, Dra. C. B. Thomas di Universidad di Johns Hopkins a studia mas cu mil graduado di scol durante un periodo di 16 aña, comparando nan característica sicológico cu nan facilidad di haya maleza. Un cos cu el a anota: Graduado cu a haya maleza mas lihé tabata esnan cu tabata mas rabiá i mas anshá bao di presion.5
Kico e Bijbel ta bisa?
12. Pakico e Iglesia católico a insisti cu e teoría di Galileo tocante e tera tabata herehía?
12 Ya cu e Bijbel ta tanto exacto den campo científico, pakico e Iglesia católico a bisa cu e siñanza di Galileo di cu e tera ta bira rond di solo ta antibíblico? Debí na manera cu autoridad ta interpreta cierto texto bíblico.6 Nan tabatin razón? Láganos leza dos texto cu nan a cita i mira.
13, 14. E Iglesia católico a haci mal aplicacion di cua texto bíblico? Splica.
13 Un texto ta bisa: “Solo ta sali, solo ta drenta; e ta corre den direccion di su lugar i ta bolbe sali ei.” (Eclesiastés 1:5, Bijbel católico di Jerusalem) Segun e argumento dje Iglesia, expresion tal como “solo ta sali” i “solo ta drenta” kier men cu solo ta move, i no e tera. Pero asta awendia nos ta bisa cu solo ta sali i ta drenta, i mayor parti di nos sa cu e tera ta loke ta move, i no e solo. Ora nos ta usa expresion manera esei, nos simplemente ta splica aparente movimento di solo desde e punto di bista di hende. E skirbidor di Bijbel tabata haci exactamente mescos.
14 E otro texto ta bisa: “Bo a funda e tera riba su fundeshi, insagudible pa semper hamás.” (Salmo 104:5, Bijbel católico di Jerusalem) E Iglesia a interpreta esei pa nifica cu despues di creacion dje tera, e nunca por move. Pero, realmente e texto ta duna énfasis ne permanencia dje tera, sin nifica cu e no por move. E tera nunca lo ser ‘sagudi’ pe caba di existi, of ser destruí, manera otro texto bíblico ta confirma. (Salmo 37:29; Eclesiastés 1:4) E texto, tampoco, no tin nada cu ber cu movimento relativo dje tera i solo. Den e tempo di Galileo, e Iglesia, i no e Bijbel, ta loke a stroba consideracion liber di asunto científico.
Evolucion i creacion
15. Splica e teoría di evolucion. Con e ta contradici e Bijbel?
15 Sin embargo, tin un campo unda hopi hende ta bisa cu ciencia moderna i e Bijbel ta contradici otro sin reconciliacion. E mayoría di científico ta kere e teoría di evolucion, locual ta siña cu tur cos bibiente a evoluciona for di un forma senciyo di bida cu a yega di existi miyones di aña pasá. En cambio, e Bijbel ta siña cu cada grupo principal di cos bibiente ta un creacion special i ta reproduci solamente “segun nan sorto.” E Bijbel ta bisa cu hende tabata creá “for di stof di tera.” (Génesis 1:21; 2:7) Esei ta un error científico sobresaliente di Bijbel? Promé cu nos ta decidi, láganos scudriña mas cuidadosamente loke ciencia sa, na contraste cu loke e ta teorizá.
16-18. (a) Kico Charles Darwin a observa cu a hacié kere den evolucion? (b) Con nos por afirma cu loke Darwin a mira den Isla Galápagos no ta contradici loke e Bijbel ta bisa?
16 Charles Darwin a popularizá e teoría di evolucion durante siglo 19. Ora e tabata riba Isla Galápagos den Lamá Pacífico, Darwin a keda mashá impresioná pa diferente sorto di mofi riba diferente isla, cu segun su teoría, tabatin cu ser desendiente di un solo sorto di antepasado. Debí en parte na su observacion, el a promove e teoría di cu tur cos bibiente a bini di un solo forma senciyo original. Segun su teoría, e forza cu a produci e evolucion di bestia mas halto for di bestia mas inferior, tabata seleccion natural, e sobrebibencia di esnan mas apto. Segun su teoría, gracias na evolucion bestia di tera a desaroya for di piscá, páhara a desaroya for di reptil, etc.
17 En realidad, loke Darwin a observá riba tal isla lehano no tabata na conflicto cu e Bijbel, locual ta reconoce variacion den un sorto principal di criatura bibiente. Por ehempel, tur raza humano a bini di un solo pareha humano original. (Génesis 2:7, 22-24) Pues, no tabata straño cu varios sorto di mofi a bini di un solo sorto di antepasado. Pero nan a keda mofi. Nan no a evoluciona pa bira gavilán of águila.
18 Ni e varios sorto di mofi ni ningun otro cos cu Darwin a mira a duna prueba cu tur cos bibiente, sea cu nan ta tiburón of meuchi, olifante of bichi, tabatin un solo antepasado. No obstante, hopi científico ta bisa cu evolucion no ta solamente un teoría mas sino ta un echo. Otronan, aunque nan ta reconoce problema dje teoría, ta bisa cu nan ta keré toch. Ta popular pa kere. Pero, nos tin cu sa si tin prueba di evolucion te ne grado cu sin duda e Bijbel ta fout.
Tin prueba?
19. Registro di fósil ta apoya evolucion of creacion?
19 Con nos por pone e teoría di evolucion na prueba? E manera mas claro ta di examina fósil of resto di bestia i mata den piedra pa mira si tabatin cambio gradual di un sorto pa otro. Tabatin tal cambio? No, manera cu varios científico ta admiti onradamente. Un científico, Francis Hitching, a skirbi: “Ora bo ta busca conexion entre grupo principal di bestia, nan simplemente no ta existi.”7 Tal falta di prueba den fósil ta keda asina bisto cu evolucionista tin cu inventa alternativa pe teoría di Darwin di cambio gradual. Pero ta berdad cu e presentacion di ripiente di diferente sorto di bestia den fósil ta apoya un creacion special mas cu e ta apoya evolucion.
20. Pakico e manera cu cel bibiente ta reproduci no ta permiti evolucion tuma lugar?
20 Además, Hitching ta mustra cu bestia ta programá pa reproduci nan mes cu exactitud mas bien cu evoluciona na otro forma di bida. El a bisa: “Cel bibiente ta reproduci nan mes cu fidelidad casi total. E grado di error ta asina insignificante cu mashín di hende ni sikiera por yega cerca dje. També tin limitacion trahá den nan. Mata ta alcanza un cierto tamaño, anto ta nenga di crece mas. Musca ta nenga di cambia sino ta keda musca den tur circunstancia cu hende por inventa.”8 Cambio cu científico a produci den musca durante hopi aña no por a haci musca evoluciona na otro cos.
E origen di bida
21. Cua conclusion cu Luís Pasteur a proba ta presenta un problema grave pa evolucionista?
21 Un otro pregunta trabahoso cu evolucionista no por contesta tá: Con bida a origina? Di ki manera a yega di existi e promé senciyo forma di bida di locual nos tur supuestamente ta desendiente? Hopi siglo pasá, esei lo no a parce di ser un problema. Ne tempo ei, casi tur hende a kere cu musca a desaroya den carni putrí i cu un montón di paña bieu a produci ratón espontáneamente. Pero ta haci mas cu cien aña cu e químico francés Luís Pasteur a demonstra claramente cu bida ta bini solamente di bida existiendo caba.
22, 23. Segun evolucionista, con bida a cuminza, pero echo ta mustra kico?
22 Pues, con evolucionista ta splica e origen di bida? Segun e teoría di mas popular, miyones di aña pasá pa casualidad un combinacion di químico i energía a resulta den un generacion espontáneo di bida. Kico dje principio cu Pasteur a comproba? The World Book Encyclopedia ta splica: “Pasteur a mustra cu bida no por presenta espontáneamente den circunstancia químico i físico cu ta existi riba tera awe. Sin embargo, miles di miyones di aña pasá circunstancia químico i físico riba tera tabata hopi diferente”!9
23 Pero, asta den circunstancia hopi diferente tin un distancia enorme entre materia sin bida i e forma di bida di mas senciyo. Michael Denton, den su buki Evolution: A Theory in Crisis, ta bisa: “No ta posibel pa imagina un abismo mas grandi ni mas absoluto cu e abismo cu ta existi entre cel bibiente i e sistema no biológico di mas ordená, tal como cristal of sneuvlok.”10 E idea di cu materia sin bida por yega di biba pa algun casualidad ta tanto remoto cu ta imposibel. E splicacion bíblico di cu ‘bida a bini di bida’ pasobra Dios a crea bida, ta armoniza convencientemente cu echo.
Pakico no kere den creacion?
24. Apesar di problema cu e teoría, pakico ainda e mayoría di homber científico ta pega ne teoría di evolucion?
24 Apesar di problema natural den e teoría di evolucion, kerimento den e creacion ta ser considerá awe como no científico, i asta loco. Pakico? Pakico asta un autoridad tal como Francis Hitching, cu ta indica onradamente e debilidad di evolucion, ta rechaza e idea di creacion?11 Michael Denton ta splica cu evolucion, cu tur falta di dje, lo sigi ser siñá toch pasobra teoría relacioná cu creacion “ta depende di causa francamente sobrenatural.”12 Es decir, ya cu un Creador ta necesario pa un creacion, e no ta aceptabel. Siguramente esei ta e mesun clase di razonamento di mente cerá cu nos a encontra den e caso di milagro: Milagro ta imposibel pasobra nan ta milagroso!
25. Cua debilidad di evolucion, den un sentido científico, ta mustra cu e no ta un alternativa válido pa creacion pa splica e origen di bida?
25 Además, e asta teoría di evolucion ta bao di sospecho profundo desde un punto di bista científico. Michael Denton a sigi bisa: “Siendo cu [e teoría di evolucion di Darwin] ta básicamente un teoría di reconstruccion histórico, ta imposibel pa confirmé cu experimento of observacion directo manera nan ta haci normalmente den ciencia. . . . Además, e teoría di evolucion ta trata cu un serie di suceso singular, e origen di bida, e origen di inteligencia, etc. Suceso singular no por ta repití ni sometí na ningun sorto di investigacion experimental.”13 E berdad tá cu e teoría di evolucion, apesar di su popularidad, ta yen di imposibilidad i problema. E no ta duna ningun bon motibo pa rechaza e relato bíblico dje origen di bida. E promé capítulo di Génesis ta presenta un relato completamente razonabel dje manera cu “suceso singular” cu “no por ta repití” a yega di sosode durante ‘dianan’ di creacion cu a extende pa miles di aña di tempo.a
Kico dje diluvio?
26, 27. (a) Kico e Bijbel ta bisa tocante e diluvio? (b) Di unda, en parti, awa di diluvio mester a bini?
26 Hopi hende ta indica un otro supuesto contradiccion entre e Bijbel i ciencia moderna. Den e buki di Génesis, nos ta leza cu miles di aña pasá e maldad di hende tabata asina grandi cu Dios a determina di destruínan. Pero, el a bisa e homber husto Noé traha un barcu grandi di palu, un arca. Anto Dios a manda un diluvio riba humanidad. Noé so i su famía a sobrebiba, hunto cu representante di tur sorto di bestia. E diluvio tabata asina grandi cu “tur montaña halto cu tabata bao di tur cielo a keda tapá.”—Génesis 7:19.
27 Di unda tur e awa a bini pa tapa tur e tera? E Bijbel mes ta contesta. Na principio dje proceso di creacion, ora expansion dje atmósfera a cuminza tuma forma, a yega di existi “awa . . . bao dje expansion” i “awa . . . ariba dje expansion.” (Génesis 1:7; 2 Pedro 3:5) Ora e diluvio a yega, segun e Bijbel: “Porta di dam di cielo a habri.” (Génesis 7:11) Ta claro cu “awa . . . ariba dje expansion” a cai i a percura hopi dje awa dje diluvio.
28. Con sirbidor di Dios di antigua, incluyendo Jesús, a considera e diluvio?
28 Buki di siñanza djawe tin e tendencia di nenga cu un diluvio mundial a sosode. Pues, nos tin cu puntra: E diluvio ta solamente un leyenda, of e realmente a sosode? Promé cu nos ta contesta esei, nos tin cu ripara cu adorador di Jehova Dios di tempo despues a acepta e diluvio como un realidad di pasado; nan no ta consideré como leyenda. Isaías, Jesús, Pablo, i Pedro tabata di esnan cu a mencioné como algo cu realmente a sosode. (Isaías 54:9; Mateo 24:37-39; Hebreo 11:7; 1 Pedro 3:20, 21; 2 Pedro 2:5; 3:5-7) Pero tin pregunta cu mester haya contesta tocante e diluvio mundial.
Awa di diluvio
29, 30. Cua echo tocante reserva di awa dje tera ta mustra cu e diluvio por a sosode?
29 Promé, e idea di cu awa a inunda tur e planeta no ta un exageracion? Realmente cu no. Siguramente, te na un grado e tera ta bao di awa. Setenta porciento dje tera ta bao di awa i 30 porciento so ta tera secu. Además, 75 porciento di awa dushi dje tera ta den ijs di montaña i di nort i zuid pool. Si tur e ijs ei ta smelt, e nivel di lamá lo subi hopi mas halto. Stad manera New York i Tokio lo desparce.
30 Además, The New Encyclopædia Britannica ta bisa: “E promedio di profundidad di lamá ta ser calculá na 3.790 meter (12.430 pia), un distancia hopi mas grandi cu e promedio di haltura di tera ariba di nivel di lamá, locual ta 840 meter (2.760 pia). Si bo ta multiplica e promedio di profundidad di lamá cu e grandura di su superficie, e grandura di lamá ta 11 bez mas grandi cu e grandura dje tera mas halto cu nivel di lamá.”14 Pues, si bo ta parehá tur cos—parehá tur montaña i yena profundidad di lamá—lamá lo tapa tur e tera te na un profundidad di miles di meter.
31. (a) Pe diluvio sosode, cua situacion mester a existi riba tera promé cu e diluvio? (b) Kico ta mustra cu tabata posibel pa montaña no ser tanto halto i profundidad di lamá no ser tanto hundo promé cu e diluvio?
31 Pe diluvio sosode, profundidad di lamá no por a ser tanto hundo, i montaña no tanto halto como awor. Esei tabata posibel? Wel, un buki di instruccion ta bisa: “Miyones di aña pasá, unda awor montaña di mundo ta subi te na haltura inmensa, lamá i llanura a extende plat manera mesa. . . . Movimento di barranca bao di continente a haci e tera subi te na haltura unda solamente bestia i mata di mas resistencia por sobrebiba i també, na otro extremo, baha i drumí scondí den splendor hundo bao di superficie di lamá.”15 Siendo cu montaña i profundidad di lamá ta subi i ta baha, ta keda bisto cu na un tempo montaña no tabata tanto halto como nan ta awor ni profundidad grandi di lamá no tabata tanto hundo.
32. Kico mester a pasa awa di diluvio? Splica.
32 Kico a sosode tur e awa despues di diluvio? E mester a basha den profundidad di lamá. Di ki manera? Científico ta kere cu continente ta para riba barranca grandi. Movimento di tal barranca por causa cambio den nivel di superficie dje tera. Den algun lugar awe, tin abismo grandi bao di lamá mas cu 10 kilometer (6 miya) hundo na rand di tal barranca.16 Muy probablemente—kizás como resultado dje diluvio mes—barranca a move, fondo di lamá a baha, i rooi grandi a habri, lagando awa basha for dje tera.b
Indicacion di diluvio?
33, 34. (a) Cua evidencia científico tin caba cu por ta evidencia dje diluvio? (b) Ta razonabel pa bisa cu científico por ta haciendo mal interpretacion di evidencia?
33 Si nos ta admiti cu e diluvio mundial por a sosode, pakico científico no a haya indicacion di dje? Kizás nan a haya evidencia, pero nan ta interpreta tal evidencia na otro moda. Por ehempel, ciencia ortodoxa ta siña cu e cara dje tera a cambia den hopi lugar bao di formacion fuerte di ijs durante un serie di época di ijs. Pero loke ta parce evidencia di forza di ijs aveces por a ser e resultado di accion di awa. Muy probablemente, anto, algun evidencia dje diluvio nan a considera erróneamente di ser evidencia di un época di ijs.
34 Nan a haci error similar. Nos ta leza tocante e tempo ora científico tabata desaroya nan teoría di época di ijs: “Nan tabata haya época di ijs den periodo di historia geológico, di acuerdo cu e filosofía di uniformismo. Pero, re-examinacion cuidadoso di evidencia den añanan reciente a rechaza hopi di tal época di ijs; formacion identificá den pasado como marca cu ijs a laga, a ser re-interpretá como marca cu lodo, avalancha bao di lamá i corriente di awa a laga: avalancha di awa trublá cu a plama tera, santo i grijs riba fondo hundo di lamá.”18
35, 36. Cua evidencia geológico i di registro di fósil por ta relacioná cu e diluvio? Splica.
35 Otro prueba di diluvio ta parce di existi den registro di fósil. Na un tempo, segun e registro, tiger grandi cu djente manera puñal a busca víctima den Europa, cabai mas grandi cu cualkier cabai djawe a biba den Nortamérica, i mamut a come yerba den Siberia. Anto, tur rond di mundo, tal clase di bestia a desparce. Ne mesun tempo, tabatin un cambio di ripiente di clima. Diez di miles di mamut a muri i a bira ijs instantáneamente den Siberia.c Alfred Wallace, un famoso contemporáneo di Charles Darwin, a considera cu tal destruccion mundial tabatin cu ser causá pa un suceso mundial extraordinario.19 Hopi hende ta afirma cu e suceso tabata e diluvio.
36 Un editorial dje revista Biblical Archaeologist a bisa: “Ta importante pa corda cu e relato di un diluvio grandi ta un tradicion di mas plamá den cultura humano . . . No obstante, tras di tradicion di mas bieu hayá den cuenta di Medio Oriente, por wel a sosode un diluvio mes di alcance gigantesco di fecha di un periodo pluvial . . . hopi miles di aña pasá.”20 Periodo pluvial tabata e tempo ora e superficie dje tera tabatin hopi mas awa cu awor. Lagún di awa dushi rond di mundo tabata hopi mas grandi. Segun e teoría, e awa tabatei debí na hopi yobimento asociá cu e fin di época di ijs. Pero algun hende a sugeri cu na un ocasion tabatin hopi awa riba superficie dje tera como resultado dje diluvio.
Humanidad no a lubida
37, 38. Con un científico ta mustra, segun evidencia, cu e diluvio por a sosode, i con nos sa cu e sí a sosode?
37 John McCampbell, profesor di geología, a skirbi un biaha: “E diferencia esencial entre catástrofe bíblico [e diluvio] i uniformismo di evolucion no ta debí na echo mes di geología, sino ta debí na interpretacion duná na tal echo. E interpretacion cu hende ta prefera ta depende hopi riba e pasado i idea di cada studiante.”21
38 Algo cu ta mustra cu e diluvio sí a sosode ta cu humanidad nunca a lubidé. Tur rond di mundo, den sitio tanto leu for di otro como Alaska i isla di Lamá Pacífico, tin cuenta di antigua tocante e diluvio. Tanto civilizacion di hende natural di América promé cu Colón como hende natural di Australia, tin cuenta tocante e diluvio. Aunque tin diferencia den detaye di algun cuenta, e berdad básico cu tin den casi tur cuenta ta cu e tera tabata inundá i poco hende so a scapa den un barcu cu hende a traha. E único splicacion pa tal amplia aceptacion dje relato ta cu e diluvio sí a sosode den pasado.d
39. Cua prueba adicional nos a mira dje echo cu e Bijbel ta e palabra di Dios, i no di hende?
39 Pues, rasgo esencial di Bijbel ta na armonía cu ciencia moderna. Unda cu tin conflicto entre nan dos, evidencia científico ta dudoso. Unda cu nan dos ta di acuerdo, e Bijbel hopi bez ta asina exacto cu nos tin cu kere cu el a haya su informacion for di un inteligencia sobrehumano. Sí, e armonía dje Bijbel cu ciencia probá ta duna mas evidencia di cu e Bijbel ta e palabra di Dios, i no di hende.
-
-
Profecía cu a ser cumplíE Bijbel—e Palabra di Dios of e palabra di hende?
-
-
Capítulo 9
Profecía cu a ser cumplí
Hende no por pronostica e futuro cu exactitud. Bez tras bez nan esfuerzo di pronosticacion a faya lamentablemente. Pues, un buki cu tin profecía cu sí a ser cumplí tin cu hala nos atencion. E Bijbel ta un buki asina.
1. (Inclui introduccion.) E echo di cu e Bijbel ta contene profecía cu a ser cumplí ta duna prueba di kico?
HOPI profecía bíblico a ser cumplí asina detayadamente cu hende crítico ta bisa cu nan tabata skirbí despues di cumplimento. Pero nan palabra no ta berdad. Siendo cu Dios ta todopoderoso, e ta plenamente capaz pa profetiza. (Isaías 41:21-26; 42:8, 9; 46:8-10) Profecía bíblico cu a ser cumplí ta duna prueba di inspiracion divino, di no a ser skirbí despues. Awor nos ta considera algun profecía sobresaliente cu a ser cumplí—dunando mas prueba di cu e Bijbel ta e palabra di Dios, i no simplemente e palabra di hende.
Catibo den Babilonia
2, 3. Kico a hiba rey Ezequías pa mustra tur e tesoro di su cas i dominio na representante di Babilonia?
2 Ezequías tabata rey den Jerusalem pa rond di 30 aña. Na aña 740 PEC, el a mira Asiria destrui Israel, su beciña panort. Na aña 732 PEC, el a experimenta e poder salbador di Dios, ora esfuerzo bano di Asiria no por a vence Jerusalem, cu resultado catastrófico pe invasor.—Isaías 37:33-38.
3 Awor, Ezequías a recibi un delegacion di Merodac-baladán, rey di Babilonia. Segun aparencia, tal embahador a bini pa felicitá Ezequías pa su recobramento for di un maleza severo. Pero, probablemente Merodac-baladán a mira Ezequías como un posible aliado contra e poder mundial di Asiria. Ezequías no a haci nada pa cambia tal idea ora el a mustra bishitante babilónico tur e riqueza di su cas i dominio. Kizás Ezequías també a deseá aliado contra un posible regreso di Asiria.—Isaías 39:1, 2.
4. Isaías a profetiza di cua consecuencia trágico dje error di Ezequías?
4 Isaías tabata un profeta sobresaliente dje tempo ei, i el a mira un bez e imprudencia di Ezequías. Isaías tabata sa cu e defensa mas sigur di Ezequías tabata Jehova Dios, i no Babilonia, i Isaías a bisa Ezequías cu e resultado di su exhibicion di su riqueza na babilónico lo ser trágico. Segun Isaías: “Dianan ta bini ora tur loke tin den bo mes cas i loke bo antepasadonan a acumula te ne dia djawe realmente lo ser hibá na Babilonia.” Jehova a decreta: “Lo no keda nada.”—Isaías 39:5, 6.
5, 6. (a) Kico Jeremías a bisa na confirmacion dje profecía di Isaías? (b) Di ki manera e profecía di Isaías i di Jeremías tabata cumplí?
5 Ayá den siglo ocho PEC, no a parce probable pa tal profecía ser cumplí. Sin embargo, cien aña despues, e situacion a cambia. Babilonia a reemplaza Asiria como e poder mundial dominante, mientras cu Hudá a bira asina degradá, den un sentido religioso, cu Dios a retira su bendicion. Awor, Dios a inspira un otro profeta, Jeremías, pa repiti e advertencia di Isaías. Jeremías a proclama: “Lo mi trece [babilónico] contra e tera aki i contra habitante di dje . . . I tur e tera aki mester bira un lugar desolá, un obheto di asombro, i e nacionan aki lo tin cu sirbi e rey di Babilonia pa setenta aña.”—Jeremías 25:9, 11.
6 Rond di cuater aña despues cu Jeremías a declara e profecía, babilónico a haci Hudá un parti di nan imperio. Tres aña despues di esei, nan a hiba na Babilonia algun hudío preso, hunto cu algun riqueza dje tempel den Jerusalem. Ocho aña despues, Hudá a rebela i Nabucodonosor, rey di Babilonia a invadié atrobé. Awor e stad i su tempel tabata destruí. Tur su riqueza, i hudío mes, tabata hibá na Babilonia lehano, net manera Isaías i Jeremías a profetiza.—2 Crónica 36:6, 7, 12, 13, 17-21.
7. Cua testimonio arqueología ta duna di cumplimento di profecía di Isaías i di Jeremías tocante Jerusalem?
7 The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land ta bisa cu ora e atake di Babilonia a caba, “e destruccion dje stad [Jerusalem] tabata total.”1 Arqueólogo W. F. Albright ta bisa: “Cobamento i exploracion dje terreno den Hudá no solamente ta duna prueba cu e dos invasion caldeo a destrui completamente pueblo di Hudá, sino nan no tabata habitá atrobé pa generacionan, i hopi bez nunca mas den historia.”2 Asina, arqueología ta confirma e cumplimento asombroso dje profecía.
Loke a pasa Tiro
8, 9. Cua profecía Ezekiel a declara contra Tiro?
8 Ezekiel tabata un otro skirbidor di antigua cu a skirbi profecía di inspiracion divino. El a profetiza desde e fin di siglo siete PEC i te den siglo seis—es decir, durante e tempo promé cu e destruccion di Jerusalem anto durante e promé añanan di a tene hudío preso den Babilonia. Asta algun crítico moderno ta admiti cu e buki tabata skirbí aproximadamente ne tempo ei.
9 Ezekiel a skirbi un profecía sorprendiente tocante e destruccion di Tiro, beciña panort di Israel, cu a cambia for di ser amigo dje pueblo di Dios pa bira enemigo. (1 Rey 5:1-9; Salmo 83:2-8) El a skirbi: “Esaki ta loke Señor Soberano Jehova a bisa, ‘Atá mi ta contra bo, O Tiro, i lo mi haci hopi nacion subi contra bo, mescos cu lamá ta haci ola di dje subi. I nan siguramente lo reduci na ruina muraya di Tiro i kibra su toren, i lo mi raspa su stof for di dje i haci di dje un superficie briyante i secu di barranca. . . . I piedra i palu i stof di bo nan lo pone net meimei di awa.’”—Ezekiel 26:3, 4, 12.
10-12. Na ki tempo e profecía di Ezekiel tabata cumplí finalmente, i di ki manera?
10 Esei realmente a sosode? Wel, un poco aña despues cu Ezekiel a declara e profecía, Nabucodonosor, rey di Babilonia, a rondona Tiro. (Ezekiel 29:17, 18) Pero, esei no tabata un atake fácil. Mitá di Tiro tabata situá riba e tera (e parti yamá Tiro Bieu). Pero un parti dje stad tabata riba un isla rond di ocho cien meter for di costa. Nabucodonosor a ataca e isla pa 13 aña promé cu e finalmente a entrega.
11 Sin embargo, tabata na aña 332 PEC cu e profecía di Ezekiel tabata cumplí finalmente den tur detaye. Ne tempo ei, Alehandro Magno, e conquistador biniendo di Macedonia, tabata invadi Asia. Tiro, situá sigur riba su isla, a resisti contra dje. Alehandro no kier a sigi dilanti i laga un posible enemigo tras di su lomba, pero e no kier a perde hopi aña atacando Tiro, manera Nabucodonosor a haci.
12 Con el a resolve e problema militar? El a traha un brug di tera, of dijk, for di costa te ne isla, di manera cu soldad di dje por a cruza riba dje i ataca e stad riba e isla. Pero, ripara loke el a usa pa traha e dijk. The Encyclopedia Americana ta bisa: “Usando ruina dje stad riba costa, cu el a destrui, el a traha un dijk grandi na aña 332 pa conecta e isla cu e costa.” Despues di un atake basta cortico, e stad riba e isla tabata destruí. Además, tur detaye dje profecía di Ezekiel tabata cumplí. Asta ‘piedra i palu i stof’ di Tiro Bieu tabata ‘poní net meimei dje awa.’
13. Ki detaye un biahero di siglo 19 a duna dje sitio di Tiro di antigua?
13 Un biahero di siglo 19 a comenta riba loke a resta di Tiro di antigua den su dia, bisando: “Tur loke ta resta di Tiro original cu Salomón i profeta di Israel a conoce ta kelder cobá den barranca, i fundeshi di muraya . . . Asta e isla, cu Alehandro Magno, den su atake contra e stad, a conberti na un cabo ora el a traha e dijk pa conecta e isla cu e costa, no ta contene ningun indicacion visibel di un tempo promé cu Cruzada. E pueblo moderno, tur locual ta basta nobo, ta ocupa e mitá norteño di loke tabata e isla na antes, mientras cu ruina sin identificacion ta extende riba casi tur otro parti dje superficie.”3
E turno di Babilonia
14, 15. Isaías i Jeremías a skirbi cua profecía contra Babilonia?
14 Ayá den siglo ocho PEC, Isaías, e profeta cu a duna hudío e advertencia di nan binidero sclabitud den Babilonia, també a profetiza di algo asombroso: e exterminacion total di Babilonia mes. El a profetiza di esei cu detaye gráfico: “Atá mi ta bai lanta medo contra nan . . . I Babilonia, e adorno dje reinonan, e boniteza di orguyo di caldeo, mester bira manera ora Dios a destrui Sodoma i Gomorra. Lo e no ser habitá nunca, ni lo no existi di generacion tras generacion.”—Isaías 13:17-20.
15 Profeta Jeremías també a profetiza di caimento di Babilonia, cu a sosode hopi aña despues. I el a inclui un detaye interesante: “Tin un desolacion riba su awa, i e mester seca. . . . Homber poderoso di Babilonia a stop di bringa. Nan a keda sintá den nan lugar fuerte. Nan forza a agotá.”—Jeremías 50:38; 51:30.
16. Na ki tempo Babilonia tabata conquistá, i ken a hacié?
16 Na aña 539 PEC, e tempo cu e gobernacion di Babilonia a termina como e poder mundial di mas grandi ora Ciro, e vigoroso gobernante pérsico, den compañía dje ehército di Media, a marcha contra e stad. Sin embargo, loke Ciro a encontra tabata formidable. Babilonia tabatin rond di dje muraya enorme i a parce invencible. E rio grandi di Eufrates també a pasa door dje stad i tabata un contribucion importante na su defensa.
17, 18. (a) Di ki manera tabatin “un desolacion riba awa [di Babilonia]”? (b) Pakico ‘homber poderoso di Babilonia no a bringa’?
17 Heródoto, historiador griego, a splica con Ciro a enfrenta e problema: “El a pone un parti di su ehército unda e rio a drenta den e stad, i un otro parti mas atrás unda e rio a sali, dunando ordu pa nan drenta den e stad na fondo dje rio, asina cu e awa a seca . . . El a manda e Eufrates den un canal cu a basha den un dam [cu un gobernante anterior a coba], cu tabata un moeras, den locual e rio a baha asina hopi cu e fondo natural dje rio a seca. Anto persiano cu a ser lagá ei exprés cerca Babilonia cant’i rio, a baha den e rio, cu a seca asina hopi cu el a yega poco mas halto cu rudía di hende, i asina nan a drenta den e stad.”4
18 Dje manera ei e stad a cai, conforme cu e advertencia di Jeremías i Isaías. Pero, ripara e cumplimento en detaye dje profecía. Literalmente tabatin ‘desolacion riba su awa, i nan a seca.’ E secamento di awa dje Eufrates ta loke a haci posibel pa Ciro drenta den e stad. ‘Homber poderoso di Babilonia a stop di bringa,’ conforme cu e advertencia di Jeremías? Segun tanto e Bijbel como historiador griego Heródoto i Xenofonte, babilónico tabata fiestando ora e atake pérsico a sosode.5 E Crónica di Nabonido, un documento cuneiforme oficial, ta bisa cu soldad di Ciro a drenta den Babilonia “sin combate,” cu probablemente kier men sin un bataya grandi di gera.6 Evidentemente, homber poderoso di Babilonia no a haci hopi cos pa protehé.
19. E profecía di cu Babilonia “nunca lo ser habitá” tabata cumplí? Splica.
19 Kico dje profecía di cu Babilonia ‘nunca lo ser habitá’ atrobé? Esei no tabata cumplí mesora den 539 PEC. Pero sin hera, e profecía a wordu cumplí. Despues di su caimento, Babilonia tabata e centro di varios rebelion, te na aña 478 PEC, ora Herhes a destruyé. Na fin di siglo cuater, Alehandro Magno a planeá pa restora Babilonia, pero el a muri promé cu e trabao a progresa mucho leu. Dje tempo ei padilanti e stad simplemente a caba. Tabatin hende bibando ei ainda den e promé siglo di nos era común, pero awe tur loke ta keda di Babilonia di antigua ta un montón di ruina den Iraq. Maske un parti dje ruina di dje por ta restorá, Babilonia lo keda solamente un exhibicion pa turista, i no un stad bibo i activo. E sitio desolá di dje ta duna testimonio dje cumplimento final di profecía inspirá contra dje.
E marcha di poder mundial
20, 21. Cua profecía Daniel a mira di marcha di poder mundial, i con e tabata cumplí?
20 Den siglo seis PEC, durante cu hudío tabata catibo den Babilonia, Daniel, un otro profeta, tabata inspirá pa skirbi algun vision notable profetizando di marcha di suceso mundial di futuro. Den un profecía, Daniel a duna detaye di varios bestia simbólico cu lo sigi un tras di otro den mundo. Un angel a splica cu tal bestia a simboliza e marcha di poder mundial dje tempo ei padilanti. Mencionando e dos bestia final, el a bisa: “E carné macho cu bo a mira cu tin dos cachu ta representa rey di Media i Persia. I e cabrito macho cu lana ta representa e rey di Grecia; i en cuanto e cachu grandi cu ta meimei di su wowo, e ta representa e promé rey. I ya cu esei a kibra, afin cu cuater finalmente a para den lugar di dje, tin cuater reino di su nacion cu lo lanta, pero no cu su poder.”—Daniel 8:20-22.
21 E vision profético a wordu cumplí cu exactitud. Medo-persia a kibra e imperio babilónico, locual, 200 aña despues, a entrega ne poder mundial di Grecia. Alehandro Magno, e “cachu grandi,” tabata cabez dje imperio griego. Sin embargo, despues di morto di Alehandro, cuater general di dje a bringa cu otro pa poder, i despues e imperio grandi a kibra den cuater imperio mas chikito, “cuater reino.”
22. Den un profecía relacioná tocante e marcha di poder mundial, tabatin un profecía tocante cua otro poder mundial?
22 Den Daniel capítulo 7, un vision parecida també a mira leu den futuro. Un león a simboliza e poder mundial babilónico, un oso a simboliza Persia, i un leopardo cu cuater hala riba su lomba i cuater cabez a simboliza Grecia. Anto, Daniel a mira un otro bestia salbahe, “spantoso i terribel i extraordinariamente fuerte . . . , i e tabatin diez cachu.” (Daniel 7:2-7) E bestia salbahe di cuater a simboliza e poderoso imperio romano, cu a cuminza desaroya rond di tres siglo despues cu Daniel a skirbi e profecía.
23. Di ki manera e bestia salbahe di cuater dje profecía di Daniel tabata “diferente cu tur otro reino”?
23 E angel a profetiza tocante Roma: “En cuanto e bestia di cuater, tin un reino di cuater cu lo yega di ser riba e tera, i lo e ta diferente cu tur otro reino; i lo e devora tur e tera i lo trapé i aplasté.” (Daniel 7:23) H. G. Wells, den su buki na inglés Un historia universal di sacu, a bisa: “E poder romano nobo cu a lanta pa domina mundo europeo den siglo un i dos PEC tabata di varios manera distinto di cualkier otro imperio grandi cu a domina e mundo civilizá.”7 El a cuminza como un república i a sigi como un monarquía. Distinto di imperio di antes, e no tabata e creacion di un solo conquistador pero a sigi desaroya durante e siglonan. El a dura mashá hopi mas tempo i a domina hopi mas territorio cu cualkier imperio di antes.
24, 25. (a) Con e diez cachu dje bestia salbahe a presenta? (b) Daniel a mira di antemano cua lucha entre cachu dje bestia salbahe?
24 Pero, kico dje diez cachu dje bestia enorme? E angel a bisa: “I en cuanto e diez cachu, for dje reino ei tin diez rey cu lo lanta; i un otro ainda lo lanta despues di nan, i e mes lo ser diferente cu e proménan, i lo e humiya tres rey.” (Daniel 7:24) Con esei a sosode?
25 Wel, ora e imperio romano a cuminza decaimento den siglo cinco EC, un otro poder mundial no a tuma su lugar un bez. Mas bien, el a kibra den varios reino, “diez rey.” Finalmente, e imperio británico a derota e tres imperio rival di Spaña, Francia, i Holanda pe bira e poder mundial principal. Asina e ‘cachu’ nobo a humiya “tres rey.”
Profecía di Daniel tabata skirbí despues di cumplimento?
26. Hende crítico ta bisa cu Daniel tabata skirbí na cua tempo, i pakico?
26 E Bijbel ta indica cu e buki di Daniel tabata skirbí durante siglo seis PEC. Sin embargo, cumplimento di su profecía ta asina exacto cu hende crítico ta bisa cu e tabatin cu ser skirbí rond di 165 PEC, ora varios profecía di dje tabata cumplí caba.8 Aunque e único berdadero motibo pa bisa esei ta cu profecía di Daniel tabata cumplí caba, tal fecha ta ser presentá mas laat pe skirbimento di Daniel como un echo establecí den varios buki di consulta.
27, 28. Menciona algun echo cu ta duna prueba cu Daniel no tabata skirbí na aña 165 PEC.
27 Sin embargo, nos tin cu considera e sigiente echonan cu ta contrario cu tal teoría. Promé, e buki di Daniel tabata mencioná den buki hudío producí durante siglo dos PEC, tal como e promé buki di Macabeo. Además, e buki di Daniel ta incluí den e traduccion griego di Bijbel yamá Version Setenta, un traduccion cu a cuminza den siglo tres PEC.9 Di tres, den buki descubrí mas frecuente den Rol di Lamá Morto, tabatin pida dje buki di Daniel—i experto ta kere cu pida asina tin e fecha di rond di 100 PEC.10 Claramente, anto, pronto despues dje supuesta fecha di skirbimento di Daniel, e tabata conocí i respetá na tur parti: locual ta prueba fuerte di cu e tabata skirbí hopi tempo promé cu hende crítico ta bisa.
28 Además, Daniel ta contene detaye histórico cu skirbidor di siglo dos no a conoce. Sobresaliente ta e caso di Belsasar, e gobernante di Babilonia cu tabata matá ora Babilonia a cai na aña 539 PEC. Fuente principal no bíblico di nos conocimento dje caimento di Babilonia ta Heródoto (siglo cinco), Xenofonte (di siglo cinco i cuater), i Beroso (di siglo tres). Ningun di eseinan tabata sa di Belsasar.11 Ta mashá dudoso cu un skirbidor di siglo dos tabatin informacion cu no tabata disponibel pa autor di antes! E relato tocante Belsasar den Daniel capítulo 5 ta un argumento fuerte di cu Daniel a skirbi su buki promé cu otro skirbidor a skirbi nan historia.a
29. Pakico ta imposibel pe buki di Daniel ser skirbí despues cu cumplimento di profecía den dje?
29 Finalmente, tin varios profecía den Daniel cu tabata cumplí hopi tempo despues di aña 165 PEC. Un profecía tabata esun tocante e imperio romano, mencioná anteriormente. Un otro ta e profecía notable profetizando di yegamento di Jesús, e Mesías.
Binimento di Mesías
30, 31. (a) Cua profecía di Daniel a profetiza dje tempo dje presentacion di Mesías? (b) Riba base dje profecía di Daniel, con nos por calcula e aña ora Mesías tabatin cu presenta?
30 E profecía ei ta pará skirbí den Daniel, capítulo 9, i ta bisa lo sigiente: “A ser fihá setenta siman di añab pa bo pueblo i pa bo stad santo”; “Señor a decreta cuater cientinobenta aña di castigo adicional riba Jerusalem i bo pueblo.” (Daniel 9:24, Torres Amat [1925]; La Biblia al Día) Kico kico a sosode durante e 490 aña? Nos ta leza: “Bo tin cu sa i tene perspicacia di cu desde e salida dje palabra pa restora i reedifica Jerusalem te cu Mesías e Lider, lo tin siete siman, també sesentidos siman [cuarent’i nuebe aña mas cuater cientitrinticuater aña, BD]”. (Daniel 9:25) Pues, esei ta un profecía tocante e tempo di binimento di Mesías. Con e tabata cumplí?
31 E mandamento pa restora i reedifica Jerusalem ‘a sali’ den “aña di binti di Artaherhes e rey” di Persia, esta, na aña 455 PEC. (Nehemías 2:1-9) Ora 49 aña a termina (7 siman di aña), hopi dje gloria di Jerusalem a ser restorá. Anto contando e 483 aña completo (7 mas 62 siman di aña) for di 455 PEC, nos ta yega na aña 29 EC. Esei realmente tabata “aña di diescinco dje reinado di Tiberio César,” e aña ora Juan bautista a bautiza Jesús. (Lucas 3:1) Ne tempo ei, Jesús tabata identificá públicamente como e Yiu di Dios i a cuminza su ministerio di predica e bon nobo ne nacion hudío. (Mateo 3:13-17; 4:23) El a bira Mesías.
32. Segun e profecía di Daniel, e ministerio terrenal di Jesús tabatin cu dura pa cuanto tempo, i kico a sosode na cabamento di dje?
32 E profecía ta sigi: “I despues di sesentidos siman [e periodo di cuater cientitrinticuater aña, BD] Mesías lo ser cortá.” E ta bisa també: “I e tin cu mantene e pacto na vigor pa hopi hende pa un siman; i na mitá dje siman lo e haci e sacrificio i ofrenda di regalo para.” (Daniel 9:26, 27) Na armonía cu esei, Jesús a bai exclusivamente cerca “hopi hende,” hudío carnal. Tabatin bez cu el a predica també na samaritano, cu a kere den algun dje Scritura pero cu a forma un secta separá for dje religion hudío general. Anto, “na mitá dje siman,” despues di predicamento di tres aña i mei, el a entrega su bida como sacrificio i asina tabata “cortá.” Esei a nifica e fin dje Ley di Moisés cu su sacrificio i ofrenda di regalo. (Galatio 3:13, 24, 25) Pues, pa medio di su morto, Jesús a haci e “sacrificio i ofrenda di regalo para.”
33. Jehova Dios a trata exclusivamente cu hudío pa cuanto tempo, i cua suceso a marca e fin dje tempo ei?
33 No obstante, pa tres aña i mei mas e congregacion cristian recién nací a duna testimonio na hudío so i, despues, na samaritano relacioná. Sin embargo, na aña 36 EC, na fin di 70 siman di aña, apóstol Pedro tabata guiá pa predica na un gentil, Cornelio. (Echo 10:1-48) Awor, e ‘pacto cerá cu hopi hende’ no tabata limitá mas na hudío. Salbacion tabata predicá també na gentil incircuncidá.
34. Na armonía cu e profecía di Daniel, kico a sosode Israel carnal door cu nan a rechaza Mesías?
34 Pa motibo cu e nacion di hudío a rechaza Jesús i a conspirá pa laga maté, Jehova Dios no a protehánan ora romano a bini i a destrui Jerusalem na aña 70 EC. Asina, e otro palabra di Daniel tabata cumplí: “I e stad i e lugar santo e pueblo di un lider cu ta bini lo ruinánan. I e fin di dje lo ser via inundacion. I te ne fin lo tin gera.” (Daniel 9:26b) E segundo “lider” tabata Tito, e general romano cu a destrui Jerusalem na aña 70 EC.
Profecía cu tabata inspirá
35. Cua otro profecía tocante Jesús tabata cumplí?
35 Asina e profecía di Daniel dje 70 siman tabata cumplí cu exactitud notable. Sí, hopi profecía cu ta pará skirbí den e Scritura Hebreo tabata cumplí den e promé siglo, i varios di nan tabatin cu ber cu Jesús. E lugar di nacimento di Jesús, su celo pe cas di Dios, su trabao di predica, su traicion pa trinta pida di plata, e manera di su morto, e tiramento di suerte pa su paña—tur detaye asina tabata profetizá den e Scritura Hebreo. Nan cumplimento sin duda a duna prueba cu Jesús tabata Mesías, i a demonstra di nobo cu tal profecía tabata inspirá.—Miqueas 5:2; Lucas 2:1-7; Zacarías 11:12; 12:10; Mateo 26:15; 27:35; Salmo 22:18; 34:20; Juan 19:33-37.
36, 37. Kico nos ta siña for dje echo cu profecía bíblico sí a ser cumplí, i tal conocimento ta dúnanos cua confianza?
36 Realmente, tur profecía di Bijbel cu tabatin cu ser cumplí a ser realizá. Tur cos a sosode conforme cu loke e Bijbel a bisa. Esei ta duna prueba fuerte cu e Bijbel ta e Palabra di Dios. Tabatin cu ser mas cu sabiduría humano tras di tal expresion profético pa nan ser tanto exacto.
37 Pero tin otro profecía den e Bijbel cu no tabata cumplí den e tempo ayá. Pakico? Pasobra nan tin cu ser cumplí den nos propio tempo, i asta den nos futuro. E palabra confiabel di tal profecía di antigua ta dúnanos e confianza cu otro profecía asina lo ser cumplí sin falta. Manera nos lo mira den e sigiente capítulo, esei ta precisamente loke ta sosode.
[Nota]
a Mira capítulo 4, “Bo por kere e ‘Testament Bieu’?” paragraf 16 i 17.
b Den e traduccion aki, e traductor a agrega palabra cu letter cursiva pa aclara e nificacion.
[Komentario na página 133]
Tur profecía cu tabatin cu ser cumplí na un cierto tempo a ser realizá. Tur cos a sosode conforme cu loke e Bijbel a bisa
[Plachi na página 118]
Arqueólogo a descubri cu e destruccion di Jerusalem bao di Nabucodonosor tabata un destruccion total
[Plachi na página 121]
Portret di Tiro djawe. Casi ningun indicacion ta keda di Tiro cu profeta di Israel a conoce
[Plachi na página 123]
Turista cu ta bishita e sitio di Babilonia di antigua ta testigo di cumplimento di profecía contra e stad
[Plachi na página 126]
Profecía di Daniel dje marcha di poder mundial tabata cumplí cu tanto exactitud cu hende crítico djawe ta kere cu nan tabata skirbí despues di nan cumplimento
BABILONIA
PERSIA
GRECIA
ROMA
BRITANIA
[Plachi na página 130]
Daniel a profetiza dje tempo exacto pa Mesías presenta den Israel
-
-
Cumplimento di profecía bíblico cu bo a miraE Bijbel—e Palabra di Dios of e palabra di hende?
-
-
Capítulo 10
Cumplimento di profecía bíblico cu bo a mira
Bo a yega di puntra pakico mundo djawe ta tanto diferente compará cu loke e tabata cien aña pasá? Algun cos ta mihor. Den hopi país maleza cu a mata hende den pasado ta ser curá awor rutinariamente, i gewoon hende ta disfruta di un nivel di bida cu nan antepasado ni sikiera a soña di dje. En cambio, e siglo aki a mira e gera di mas malu i algun brutalidad di mas malu di tur historia. E prosperidad di humanidad—asta nan existencia mes—ta den peliger debí na aumento rápido di poblacion, contaminacion i un cantidad enorme den mundo di arma nuclear, biológico, i químico. Pakico siglo 20 aki ta tanto diferente cu siglonan di antes?
1. (Inclui introduccion.) (a) Di ki manera siglo 20 ta diferente cu siglonan di antes? (b) Kico por yúdanos comprende pakico nos tempo ta tanto diferente?
E CONTESTA pe pregunta tin cu ber cu un profecía bíblico notable cu su cumplimento bo a mira. Esei ta un profecía cu Jesús mes a declara i cu, además di duna prueba di inspiracion di Bijbel, ta indica cu nos ta biba mashá cerca di cambio dramático den aspecto di mundo. Cua profecía esei tá? I con nos sa cu cumplimento di dje a yega?
E profecía grandi di Jesús
2, 3. E disípelnan a haci Jesús cua pregunta, i unda nos ta haya su contesta?
2 E Bijbel ta bísanos cu un poco promé cu e morto di Jesús, su disípelnan tabata papia tocante edificio grandi dje tempel den Jerusalem; nan grandeza i aparente durabilidad a impresionánan. Pero Jesús a bisa: “Boso no ta mira tur e cosnan ei? En berdad mi ta bisa boso, Di ningun manera piedra lo ser lagá riba piedra aki i no ser tirá abao.”—Mateo 24:1, 2.
3 E palabra di Jesús tabatin cu ser un sorpresa pe disípelnan i despues nan a bini cerca dje pa mas informacion, puntrando: “Bísanos, Na ki tempo lo tin e cosnan ei, i ki siñal lo tin di bo presencia i dje conclusion dje sistema di cosnan?” (Mateo 24:3) E contesta di Jesús ta ser hayá den e sigiente parti di Mateo capítulo 24 i 25. Su palabra ta pará skirbí també den Marco capítulo 13 i den Lucas capítulo 21. Esei claramente ta e profecía di mas importante cu Jesús a declara ora e tabata riba tera.
4. Disípel di Jesús a puntra tocante cua diferente cosnan?
4 Realmente, disípel di Jesús a puntra tocante mas cu un solo cos. Promé, nan a haci e pregunta: “Na ki tempo lo tin e cosnan ei?” esta, Na ki tempo Jerusalem i su tempel lo ser destruí? Además, nan kier sa ki siñal lo indica cu e presencia di Jesús como Rey dje Reino celestial di Dios a cuminza i cu e fin dje sistema di cosnan tabata cerca.
5. (a) E profecía di Jesús tabatin cua cumplimento inicial, pero na ki tempo su palabra tin nan cumplimento completo? (b) Con Jesús a cuminza contestá e pregunta dje disípelnan?
5 Den su contesta, Jesús a tuma na consideracion e dos punto. Hopi palabra di dje realmente tabata cumplí ayá den e promé siglo, durante e añanan promé cu e destruccion terrible di Jerusalem na aña 70 EC. (Mateo 24:4-22) Pero su profecía realmente tabatin un nificacion asta mas grandi despues, den nos tempo. Kico Jesús a bisa, anto? El a cuminza cu e declaracion skirbí den versículo 7 i 8: “Nacion lo lanta contra nacion i reino contra reino, i lo tin scarcidad di cuminda i temblor den un lugar tras di otro. Tur e cosnan ei ta principio di dolor di afliccion.”
6. E palabra di Jesús den Mateo 24:7, 8 ta hácinos corda cua profecía paralelo?
6 Claramente, anto, disturbio grandi riba tera ta indica e presencia di Jesús como Rey celestial. Un profecía paralelo hayá den e buki di Revelacion ta confirma esei: e vision di cuater ginete di Apocalipsis. (Revelacion 6:1-8) E promé ginete ta simboliza Jesús mes como Rey conquistador. Otro ginete cu nan cabai ta simboliza sosodimento riba tera cu ta indica e principio dje reinado di Jesús: gera, hamber, i finalmente morto innatural via varios medio. Nos ta mira cumplimento di tal profecía awe?
Gera!
7. E corrí dje segundo ginete di Apocalipsis ta simboliza kico proféticamente?
7 Láganos míranan mas di cerca. Promé, Jesús a bisa: “Nacion lo lanta contra nacion i reino contra reino.” Esei tabata un profecía tocante gera. E segundo dje cuater ginete di Apocalipsis a simboliza gera di igual manera. Nos ta leza: “I un otro a sali, un cabai di color di candela; i na esun sintá ariba dje tabata duná di kita paz for di tera di manera cu nan a mata otro; i un spada grandi tabata duná na dje.” (Revelacion 6:4) Pero, humanidad a bringa gera pa miles di aña caba. Pakico, anto, e palabra ei tin un nificacion special pa nos tempo?
8. Pakico nos mester spera pa gera ser un rasgo sobresaliente dje siñal?
8 Corda cu gera so no ta e siñal dje presencia di Jesús. E siñal ta consisti di tur detaye dje profecía di Jesús cu ta sosode den e mesun periodo di tempo general. Pero gera ta e promé rasgo mencioná, di manera cu nos por spera pa tal rasgo ser cumplí di manera sobresaliente cu por hala nos atencion. I tur hende tin cu admiti cu gera den siglo 20 aki ta sin igual den tur e pasado.
9, 10. Con e profecía tocante gera a cuminza cumplimento?
9 Por ehempel, ningun gera di antes—aunque hopi di nan tabata cruel i destructivo—por sikiera compará den poder destructor dje dos gera mundial di siglo 20. Sí, e promé gera mundial finalmente a causa rond di 14 miyón morto, mas cu e poblacion total di hopi país. Berdaderamente, “tabata duná di kita paz for di tera di manera cu nan a mata otro.”
10 Segun e profecía, “un spada grandi tabata duná” ne segundo ginete guerrero di Apocalipsis. Con esei ta aplica? Asina aki: Arma di gera a bira hopi mas fatal. Armá cu tanki di gera, avion, gas venenoso fatal, submarino, i artiyería cu por a manda bomba pa varios kilometer, hende a bira mas efectivo den matamento di nan próhimo. I desde e promé gera mundial e “spada grandi” a bira asta mas destructivo—debí ne uso di cos tal como radio-comunicacion, radar, rifle mas sofisticá, arma bacteriológico i químico, tirador di flam, napalm, tipo nobo di bomba, proyectil balístico intercontinental, submarino nuclear, mihor avion, i barcu di gera enorme.
“Principio di dolor di afliccion”
11, 12. Di ki manera e promé gera mundial tabata simplemente e “principio di dolor di afliccion”?
11 Versículo na principio dje profecía di Jesús ta conclui cu e palabra: “E cosnan ei ta principio di dolor di afliccion.” Esei siguramente tabata cierto dje promé gera mundial. Su fin na 1918 no a trece paz pa mucho tempo. Pronto a sigi accion militar limitá pero cruel den Etiopia, Libia, Spaña, Rusia, India, i otro tera. Anto a bini e horrible segundo gera mundial, cu a mata mas cu 50 miyón hende militar i civil.
12 Además, apesar di pacto periódico di paz i tregua, humanidad ta den gera ainda. Na 1987 tabata informá cu 81 gera notable a ser bringá desde 1960, matando 12.555.000 homber, muher, i mucha. Aña 1987 tabatin mas gera cu den tur otro aña di historia registrá.1 Además, preparacion i gasto militar, awor yegando un total di rond di un triyón di dólar tur aña, ta daña economía di mundo.2 E profecía di Jesús di ‘nacion lantando contra nacion i reino contra reino’ siguramente ta ser cumplí awe. E cabai corá di gera ta sigi su corrí feroz den tur e mundo. Pero, kico dje segundo aspecto dje siñal?
Scarcidad di cuminda!
13. Jesús a profetiza di cua suceso trágico, i con e vision dje tercer ginete di Apocalipsis ta apoya su profecía?
13 Jesús a profetiza: “I lo tin scarcidad di cuminda . . . den un lugar tras di otro.” Ripara con esei ta armoniza cu e corrí dje ginete di tres i cuater di Apocalipsis. Nos ta leza di dje: “Mi a wak, i mira! un cabai pretu; i esun sintá ariba dje tabatin balanza den su man. I mi a tende un boz como si fuera meimei dje cuater persona bibiente bisa: ‘Un liter di trigo pa un denario, i tres liter di cebada pa un denario; i no haci daño ne azeta di oliba ni ne biña.’” (Revelacion 6:5, 6) Sí, scarcidad severo di cuminda!
14. Cua hamber grandi desde 1914 a cumpli cu e profecía di Jesús?
14 Ta posibel cu e profecía ta ser cumplí awe, ya cu algun país a alcanza un nivel di bida tanto halto? Un bista di mundo en general no ta laga duda tocante e contesta. Den pasado, gera i desaster natural a causa hamber. No ta un sorpresa, anto, cu nos siglo, cu tabatin mas gera i desaster cu nunca, tin plaga di hamber bez tras bez. Hopi parti di mundo a sufri di tal desaster desde 1914. Un informe ta menciona mas cu 60 hamber mayor desde 1914, den tera tanto leu for di otro como Grecia, Holanda, Rusia, Nigeria, Chad, Chile, Perú, Bangladesh, Bengal, Cambodia, Etiopia, i Hapón.3 Algun di tal hamber a dura pa varios aña i a causa miyones di morto.
15, 16. Cua otro scarcidad di cuminda ta berdaderamente desastroso awe?
15 Aunque generalmente hamber severo ta recibi hopi atencion, despues di poco tempo nan ta pasa i sobrebibiente gradualmente ta bolbe na un bida comparativamente normal. Sin embargo, un otro clase di scarcidad di cuminda peligroso a desaroya den siglo 20. Esei ta menos dramático i p’sei ta ser ignorá hopi bez. Pero e ta persisti aña tras aña. Esei ta e plaga severo di desnutricion, of falta di alimentacion completo, cu ta afecta te na un vijfde di poblacion dje planeta i ta mata 13 te 18 miyón hende tur aña.4
16 Es decir, tal scarcidad di cuminda asina ta mata cu regularidad tanto hende den dos dia como e bomba atómica a mata den Hiroshima. Sí, cada dos aña, tin mas hende cu ta muri di efecto di hamber cu soldad cu a ser matá den Gera Mundial I i Gera Mundial II hunto. Tabatin “scarcidad di cuminda . . . den un lugar tras di otro” desde 1914? Sigur cu sí!
Temblor
17. Cua temblor destructivo a sosode pronto despues di 1914?
17 Dia 13 di Januari di 1915, un poco luna despues cu e promé gera mundial a cuminza, un temblor a dal Abruzzi, Italia, i a mata 32.610 hende. E desaster grandi ta hácinos corda cu gera i scarcidad di cuminda durante e presencia di Jesús ta sosode hunto cu otro cos: “Lo tin . . . temblor den un lugar tras di otro.” Mescos cu gera i hamber, e temblor di Abruzzi tabata solamente e “principio di dolor di afliccion.”a
18. Con e profecía di Jesús tocante temblor a ser cumplí?
18 Siglo 20 ta un siglo di temblor, i debí ne desaroyo di comunicacion di noticia, tur humanidad ta mashá al tanto dje destruccion cu nan ta causa. Pa menciona algun so, na 1920 a muri 200.000 den un temblor den China; na 1923 mas cu 99.300 a muri den un temblor den Hapón; na 1935, un otro temblor a mata 25.000 den loke awor ta Pakistan, mientras cu 32.700 a muri den Turkía na 1939. Tabatin 66.800 morto den un temblor den Perú na 1970. I na 1976, mas cu 240.000 (of, segun algun fuente, 800.000) a muri den Tangshan, China. Mas recientemente, na 1988, tabatin 25.000 cu a muri den un temblor fuerte den Armenia.b Siguramente, tin “temblor den un lugar tras di otro”!6
“Plaga fatal”
19. Jesús a profetiza di cua otro detaye dje siñal i locual e ginete di cuater di Apocalipsis també a simbolizá?
19 Un otro detaye dje profecía di Jesús tin cu ber cu maleza. Evangelizador Lucas, den su relato, a skirbi cu Jesús a profetiza di “pestilencia den un lugar tras di otro.” (Lucas 21:11) Esei també ta armoniza cu e vision profético dje cuater ginete di Apocalipsis. Ginete di cuater ta yamá Morto. E ta simboliza morto prematuro pa varios motibo, incluyendo “plaga fatal i . . . bestia salbahe dje tera.”—Revelacion 6:8.
20. Cua epidemia sobresaliente a cumpli cu un parti dje profecía di Jesús tocante pestilencia?
20 Ayá na 1918 i 1919, mas cu mil miyón hende a bira malu cu e grip spañol, i mas cu 20 miyón a muri. E maleza a mata mas hende cu e gera grandi mes.7 I “plaga fatal,” of ‘pestilencia,’ ta sigi afligi e generacion aki, apesar di hopi progreso médico notable. Pakico ta asina? Entre otro cosnan, país mas pober no ta recibi semper e beneficio di progreso científico. Hende pober ta sufri i ta muri di maleza cu por wordu curá si nan tabatin e placa.
21, 22. Di ki manera hende tanto di tera ricu como di tera pober a sufri di “plaga fatal”?
21 P’sei, mas cu 150 miyón hende mundialmente ta sufri di malaria. Mas cu 200 miyón ta infectá cu bilharziosis. E maleza di Chaga ta afligi rond di diez miyón hende. Rond di 40 miyón ta sufri di cieguedad di rio. Maleza cu ta produci diarrea violento ta mata miyones di mucha tur aña.8 Tuberculosis i lepra ainda ta un problema grave médico. Sobre todo, hende pober di mundo ta sufri di ‘pestilencia den un lugar tras di otro.’
22 Pero hende ricu també ta sufri. Por ehempel, grip ta afligi tanto hende ricu como pober. Na 1957 un tipo di grip a causa 70.000 morto na América so. Den Alemania nan ta calcula cu un hende di cada seis cu tempo lo sufri di cáncer.9 Maleza contagiá via relacion sexual també ta ataca hende ricu i pober. Gonorea, e maleza contagiá mas reportá na América, ta afligi tanto como 18,9 porciento dje poblacion den algun parti di Africa.10 Sífilis, clamydia, i herpes genital ta algun di otro “pest” contagiá via relacion sexual cu a bira pandemia.
23. Cua “plaga fatal” a sali recientemente den noticia?
23 Durante aña reciente, e “plaga fatal” di AIDS també ta riba lista di “pest.” AIDS ta un maleza spantoso pasobra, ne tempo dje skirbimento aki, no tin curacion na bista, i e cantidad di víctima ta sigi aumenta. Dr. Jonatán Mann, director dje Programa Special di AIDS di WHO of OMS (Organizacion Mundial di Salud), a bisa: “Nos ta calcula també cu tin cinco te 10 miyón hende den mundo awe cu ta infectá cu e virus di inmunodeficiencia humano (VIH).”11 Segun un calculacion publicá, e virus di AIDS ta infecta un víctima nobo cada minut. Un “plaga fatal” en berdad! Pero, kico dje profecía tocante morto causá pa bestia salbahe?
“Bestia salbahe dje tera”
24, 25. (a) Profeta Ezekiel a menciona cua clase di ‘bestia salbahe’? (b) Kico Jesús a bisa tocante actividad di “bestia salbahe” riba tera durante su presencia?
24 En realidad, ora bestia salbahe ta ser mencioná den curant awendia, ta pa motibo cu un cierto sorto ta den peliger di desparce. Hende ta un peliger hopi mas grandi pa “bestia salbahe dje tera” en bez di lo contrario. Apesar di esei, den algun país bestia salbahe, tal como tiger den India, ta mata hende ainda regularmente.
25 Sin embargo, e Bijbel ta hala nos atencion na un otro clase di bestia salbahe cu a causa berdadero miedu recientemente. Profeta Ezekiel a compara hende violento cu bestia salbahe ora el a bisa: “Prinz di dje meimei di dje ta mescos cu lobo cu ta sker víctima dramando sanger, destruyendo alma afin di logra ganashi inhusto.” (Ezekiel 22:27) Ora Jesús a profetiza di “aumento di maldad,” en efecto, e tabata bisa cu tal “bestia salbahe” lo ta activo riba tera durante su presencia. (Mateo 24:12) Pablo, un skirbidor bíblico, a agrega cu durante e “último dianan” hende lo ta “stimador di placa . . . sin dominio propio, feroz, sin amor pa husticia.” (2 Timoteo 3:1-3) Esei tabata e caso desde 1914?
26-28. Cua informe di rond di mundo ta mustra cu “bestia salbahe” criminal ta rondona e tera?
26 Sigur cu sí. Si bo ta biba den casi cualkier stad grandi di mundo, bo sa esei caba. Pero, si bo ta duda esei, simplemente considera e sigiente palabra di curant reciente. Desde Colombia: “Aña pasá poliz a calculá . . . mas cu 10.000 asesinato i 25.000 atraco.” Desde Victoria, Australia: “Aumento grandi den crimen principal.” Desde América: “Matamento den New York alcanzando un máximo.” “Detroit a pasa Gary, Indiana, aña pasá como e stad grandi cu mas asesinato den e nacion—58 pa cada 100.000 habitante.”
27 Desde Zimbabwe: “Asesinato di infante a alcanza proporcion di crisis.” Desde Brasil: “Tin tanto crimen aki, i tanto ta carga arma, cu e noticia di violencia apenas ta crea excitacion mas.” Desde Nueva Zelandia: “Ultrahe sexual i crimen violento ta sigi ser un preocupacion serio pa poliz.” “E nivel di violencia den pueblo local por ta yamá bárbaro so.” Desde Spaña: “Spaña ta lucha cu e problema di aumento di crimen.” Desde Italia: “E mafia di Sicilia, despues di un trastorno, ta rebiba den un ola di asesinato.”
28 Esei ta solamente un muestra chikito di informe di curant un poco promé cu publicacion dje buki aki. Siguramente, “bestia salbahe” ta rondona mundo, haciendo hende tembla den miedu i insiguridad.
Predicacion dje bon nobo
29, 30. Cua situacion religioso ta existi den cristiandad, na cumplimento dje profecía di Jesús?
29 Con ta bai cu religion durante e tempo turbulento dje presencia di Jesús? Di un banda, Jesús a profetiza cu lo tin un aumento di actividad religioso: “Hopi profeta falso lo lanta i gaña hopi hende.” (Mateo 24:11) Dje otro banda, Jesús a profetiza di cu den cristiandad en general, lo tin un mínimo di interés den Dios. “E amor dje mayor parti lo fria.”—Mateo 24:12.
30 Esei berdaderamente ta pinta loke ta sosode den cristiandad djawe. Di un banda, religion grandi na tur parti ta decayendo pa falta di apoyo. Den país cu na antes tabata protestante fuerte den nort di Europa i Inglaterra, religion ta casi morto. Alabez, e religion católico romano ta falta pastor i ta recibi menos apoyo. Di otro banda, tin aumento den elemento religioso di secta chikito. Culto cu ta bini di religion oriental ta aumenta, mientras cu haragán evangelista di television ta ranca miyones di dólar.
31. Kico Jesús a profetiza cu ta yuda identifica berdadero hende cristian djawe?
31 Pero, kico di berdadero cristianismo, e religion cu Jesús a introduci i cu su apóstolnan a predica? Esei ta existi ainda durante e presencia di Jesús, pero con hende por reconocele? Tin varios cos cu ta identifica berdadero cristianismo, i Jesús a menciona uno den su profecía grandi. Berdadero cristian ta keda ocupá den un trabao mundial di predica. Jesús a profetiza: “I e bon nobo di reino lo ser predicá den tur e tera habitá como testimonio pa tur nacion; anto e fin lo yega.”—Mateo 24:14.
32. Cua ta e único grupo cu ta cumpli cu e profecía di Jesús skirbí den Mateo 24:14?
32 E predicacion ta ser hací awor na escala colosal! Awe, e grupo religioso yamá Testigo di Jehova ta ocupá den e actividad di mas intenso di predica den e historia di cristianismo. (Isaías 43:10, 12) Ayá na 1919, mientras cu religion principal di cristiandad, cu interés político, tabata aboga pe fracaso, e Liga di Nacion, Testigo di Jehova tabata prepará pe campaña mundial di predica.
33, 34. Te na ki grado e bon nobo di Reino a ser predica den tur e mundo?
33 Ne tempo ei tabatin solamente rond di 10.000 Testigo di Jehova, pero nan tabata sa cu e trabao tabatin cu ser hací. Cu curashi, nan a cuminza haci e trabao di predica. Nan tabata sa cu e distincion entre pastor i parokiano ta contrario tanto cu mandamento bíblico como cu ehempel dje apóstolnan. Pues, nan tur, sin excepcion, a siña con pa papia cu nan próhimo tocante e Reino di Dios. Nan a bira un organizacion di predicador.
34 Cu transcurso di tempo, tal predicador a wanta oposicion intenso. Den Europa, diferente sorto di gobierno dictatorial a oponénan. Na América i Canadá, nan tabatin cu enfrenta desafío legal i multitud desordená. Den otro país, nan tabatin cu vence prehuicio religioso fanático i persecucion cruel di dictador tirano. Mas reciente, nan també tabatin cu enfrenta e spiritu di indiferencia i complacencia egoísta cu a desaroya. Pero, nan a persevera te ne punto unda, awe, tin mas cu tres miyón i mei di nan den 212 tera. Nunca na antes e bon nobo di Reino a ser predicá tanto extensamente—un asombroso cumplimento dje aspecto aki dje siñal!
Kico tur esei kier men?
35. (a) Di ki manera cumplimento di profecía den e dia djawe ta yuda demonstra inspiracion divino dje Bijbel? (b) Kico cumplimento dje siñal cu Jesús a duna ta nifica pa nos dia?
35 Sin duda nos ta presenciá e cumplimento dje siñal grandi cu Jesús a duna. Tal echo ta aumenta e prueba di cu e Bijbel en berdad ta inspirá pa Dios. Ningun hende por a profetiza tanto tempo di antemano di suceso cu ta tuma lugar den siglo 20 aki. Además, e cumplimento dje siñal kier men cu nos ta biba den e tempo dje presencia di Jesús i dje conclusion dje sistema di cosnan. (Mateo 24:3) Kico tur esei kier men? Kico e presencia di Jesús ta encerra? I kico ta e sistema di cosnan cu ta concluyendo? Pa contestá tal pregunta, nos tin cu considera otro evidencia fuerte di inspiracion di Bijbel: su notable armonía interno. Nos lo considera esei sigientemente i mira con e tema principal di Bijbel asta awor ta alcanza un culminacion asombroso.
[Nota]
a Tabatin por lo menos cinco temblor entre 1914 i 1918 cu a registra 8 of mas riba e scala di Richter—mas fuerte cu e temblor di Abruzzi. Sin embargo, tal temblor tabata den parti remoto di mundo, i p’sei no a hala tanto atencion como e temblor italiano.5
b Varios cantidad a ser reporta pe total di víctima di algun desaster. Sin embargo, tur tabata extremamente destructivo.
-
-
E armonía general dje BijbelE Bijbel—e Palabra di Dios of e palabra di hende?
-
-
Capítulo 11
E armonía general dje Bijbel
Imaginábo un biblioteca di 66 buki cu rond di 40 diferente hende a skirbí durante 1.600 aña. Skirbidor a usa tres idioma i a biba den varios diferente tera. Tur skirbidor tabatin diferente personalidad, capacidad, i pasado. Pero, ora buki cu nan a skirbi tabata compilá despues, a resulta cu nan realmente a forma un solo buki grandi sigiendo un solo tema fundamental di principio te na fin. Esei ta difícil pa imagina, no ta berdad? Sin embargo, e Bijbel ta precisamente tal clase di biblioteca.
1. (Inclui introduccion.) Cua armonía notable ta confirma e echo di cu e Bijbel ta inspirá di Dios?
TUR studiante onrado tin cu keda impresioná cu e echo di cu e Bijbel, aunque e ta un coleccion di diferente buki, ta un solo obra unificá. E ta unificá pasobra, desde e principio te na fin, e ta promove e adoracion di un solo Dios cu tin característica cu no ta cambia nunca, i tur buki di dje ta desaroya un solo tema principal. Tal armonía general ta duna prueba fuerte di cu e Bijbel, en berdad, ta e Palabra di Dios.
2, 3. Cua profecía declará den Eden a pone base pa speranza, i cua circunstancia a resulta den e declaracion dje profecía?
2 E tema básico di e Bijbel ta presenta pronto den Génesis, net su promé buki. Den dje nos ta leza cu nos promé mayornan, Adam i Eva, tabata creá perfecto i poní den Eden, un hofi paradísico. Pero, un colebra a papia cu Eva, i a desafiá lo correcto di ley di Dios i usando mentira astuto a tenté pa drenta den e camina di picá. Adam a sigié i també a desobedece Dios. Cu ki resultado? Nan dos tabata sacá for di Eden i tabata condená na morto. Nos djawe ta sufri di resultado dje promé rebelion. Nos tur a hereda picá i morto for di nos promé mayornan.—Génesis 3:1-7, 19, 24; Romano 5:12.
3 Sin embargo, ne tempo trágico ei, Dios a declara un profecía cu a pone fundeshi pa speranza. El a declara e profecía ne colebra, pero a declaré den oído di Adam i Eva pa nan por bisé na nan yiunan. Esaki ta loke Dios a bisa: “Lo mi pone enemistad entre bo i e muher i entre bo simía i su simía. Lo e machica bo cabez i lo bo machica su hilchi.”—Génesis 3:15; Romano 8:20, 21.
4. E profecía di Jehova Dios den Eden a menciona cua persona, i ki interaccion tabatin entre nan durante e siglonan?
4 Ripara cu e ta mencioná cuater persona den e versículo dje tema básico: e colebra i su simía i també e muher i su simía. Tal persona a bira esnan clave den suceso pa miles di aña despues. Enemistad constante a existi entre e muher i su simía na un banda i e colebra i su simía ne otro. E enemistad a inclui e conflicto continuo entre adoracion berdadero i falso, conducta correcto i maldad. Durante un tempo, a parce cu e colebra a gana bentaha ora el a machica e hilchi dje simía dje muher. Pero, despues, e simía dje muher tin cu machica e cabez dje colebra, i Dios mes lo ser vindicá ora tur evidencia dje rebelion original ta ser eliminá.
5. Con nos sa cu Eva no tabata e muher dje profecía?
5 Ken ta e muher i e colebra? I ken ta nan simía? Ora Eva a haya Caín, su promé yiu, el a bisa: “Mi a produci un homber cu e yudanza di Jehova.” (Génesis 4:1) Kizás el a kere cu e tabata e muher dje profecía i cu e yiu lo resulta di ser e simía. Pero, Caín tabatin un mal spiritu manera esun dje colebra. El a resulta di ser un asesino, matando Abel, su mes ruman menor. (Génesis 4:8) Claramente, e profecía tabatin un nificacion simbólico mas profundo cu Dios so por splica. I el a haci esei, poco poco. Tur 66 buki di Bijbel ta contribui na un manera of otro ne revelacion dje nificacion dje promé profecía dje Bijbel.
Ken ta e colebra?
6-8. Cua palabra di Jesús ta yúdanos identifica e poder tras dje colebra? Splica.
6 Promé, ken ta e colebra mencioná den Génesis 3:15? E relato ta bisa cu un colebra mes a papia cu Eva den Eden, pero colebra mes no sa papia. Mester a existi un poder cu a usa e colebra pe por papia. Cua poder? Identidad dje poder no tabata revelá claramente te cu e promé siglo di nos era común, ora Jesús tabata cumpli cu su ministerio aki riba tera.
7 Na un ocasion, Jesús tabata papia cu algun líder religioso hudío cu a considera nan mes husto i cu a broma di ser yiu di Abraham. Pero, nan a opone redondamente e berdad cu Jesús a predica. P’sei Jesús a bísanan: “Boso ta di boso tata e Diabel, i kier cumpli cu deseo di boso tata. Esei tabata matador ora el a cuminza, i no a para firme den e berdad, pasobra e berdad no ta den dje. Ora e papia mentira, e ta papia conforme cu su mes disposicion, pasobra e ta mentiroso i tata di mentira.”—Juan 8:44.
8 E palabra di Jesús tabata fuerte i directo. El a pinta e Diabel como “matador” i “tata di mentira.” Sí, e promé mentira mes cu ta pará skirbí tabata esnan cu e colebra a papia den Eden. Ken cu a papia tal mentira en berdad tabata “tata di mentira.” Además, tal mentira a resulta den e morto di Adam i Eva, haciendo e mentiroso di antigua un asesino. Claramente, anto, e poder cu a usa e colebra den Eden tabata Satanás e Diabel, i Jehova Dios realmente tabata papia cu Satanás den e profecía di antigua.
9. Con a yega di existi Satanás?
9 Algun hende ta puntra: Si Dios ta bon, pakico el a crea un persona manera e Diabel? E palabra di Jesús ta yúdanos contesta e pregunta també. Jesús a bisa di Satanás: “[E] tabata matador ora el a cuminza.” Pues, ora Satanás a gaña Eva, esei tabata e tempo cu el a cuminza ser Satanás—di un palabra hebreo cu kier men “resistidor.” Dios no a crea Satanás. Un angel cu tabata fiel na antes a permiti un mal deseo desaroya den su curazón di manera cu el a bira Satanás.—Deuteronomio 32:4; compara cu Job 1:6-12; 2:1-10; Santiago 1:13-15.
E simía dje Colebra
10, 11. Con Jesús i apóstol Juan a yúdanos identifica e simía dje Colebra?
10 Pero, ken ta e ‘simía [of yiu] dje colebra’? E palabra di Jesús ta yúdanos resolve també e parti ei dje problema. Jesús a bisa lider religioso hudío: “Boso ta di boso tata e Diabel, i kier cumpli cu deseo di boso tata.” Tal hudío tabata desendiente di Abraham, manera nan a broma. Pero nan mal conducta a hácinan bira yiu spiritual di Satanás, e originador di picá.
11 Apóstol Juan, skirbiendo cerca e fin dje promé siglo, a splica claramente ken ta dje simía dje Colebra, Satanás. El a skirbi: “Ken cu ta ocupele den picá ta origina cu e Diabel, pasobra e Diabel tabata peca desde e principio. . . . Yiu di Dios i yiu di Diabel ta keda bisto via e echo aki: Tur cu no ta ocupele cu husticia no ta origina cu Dios, ni tampoco esun cu no ta stima su ruman.” (1 Juan 3:8, 10) Ta parce cu e simía dje Colebra tabata mashá activo durante tur e pasado di humanidad!
Ken ta e Simía dje muher?
12, 13. (a) Con Jehova a revela na Abraham cu e simía dje muher lo ser un desendiente di dje? (b) Ken a hereda e promesa tocante e Simía?
12 Anto, ken ta ‘e simía [of yiu] dje muher’? Esei ta un pregunta di mas importante cu hende por haci, pasobra e simía dje muher ta loke cu tempo lo machica e cabez di Satanás i pone fin na tur mal efecto dje rebelion original. Ayá den siglo 20 PEC, Dios a duna un indicacion importante tocante identidad dje simía ne fiel homber Abraham. Debí ne gran fe di Abraham, Dios a haci un serie di promesa na dje tocante yiu cu lo nace di dje. Un promesa a haci claro cu e ‘simía dje muher’ cu lo ‘machica e cabez dje colebra’ lo presenta den yiu di Abraham. Dios a bisé: “Bo simía lo tuma posesion di porta di su enemigonan. I mediante bo simía tur nacion dje tera siguramente lo bendiciona nan mes debí ne echo cu bo a scucha mi boz.”—Génesis 22:17, 18.
13 Segun cu añanan a pasa, e promesa di Jehova na Abraham tabata repití na Isaac, yiu di Abraham, i na su nieto, Jacob. (Génesis 26:3-5; 28:10-15) Cu tempo, yiu di Jacob a bira 12 tribu, i un tribu, esun di Hudá, a recibi un promesa special: “E bara di autoridad lo no aparta di Hudá, ni e bara di comandante di meimei su pia, te cu Siló ta bini; i obedencia di pueblo lo pertenece na dje.” (Génesis 49:10) Segun evidencia, e Simía tabatin cu presenta den e tribu di Hudá.
14. Cua nacion tabata organizá na preparacion pa binimento dje Simía?
14 Na fin di siglo 16 PEC, e 12 tribu di Israel tabata organizá den un nacion como e pueblo special di Dios. P’sei mes, Dios a cera un pacto solem cu nan i a dúnanan un buki di ley. E motibo principal di esei tabata pa prepara un pueblo pe binimento dje Simía. (Éxodo 19:5, 6; Galatio 3:24) Dje tempo ei padilanti, e enemistad di Satanás contra e Simía dje muher tabata manifestá den enemistad dje nacionan contra e pueblo escogí di Dios.
15. Cua indicacion final tabata duná en cuanto cua famía di desendiente di Abraham lo produci e Simía?
15 E indicacion final en cuanto cua famía lo produci e Simía tabata duná den siglo 11 PEC. Ne tempo ei, Dios a papia cu David, e segundo rey di Israel, i a priminti cu e Simía lo bini di su desendencia i cu e trono di Dje lo ser “establecí firmemente te na tempo indefinitivo.” (2 Samuel 7:11-16) Desde e tempo ei padilanti, e Simía por ta yamá correctamente e yiu di David.—Mateo 22:42-45.
16, 17. Ki detaye Isaías a duna di bendicion cu e Simía lo trece?
16 Durante añanan cu a sigi, Dios a lanta profetanan pa duna mas informacion inspirá tocante e binidero Simía. Por ehempel, den siglo ocho PEC, Isaías a skirbi: “Un yiu a nace na nos, un yiu homber tabata duná na nos; i gobernacion di prinz lo yega di ser riba su scouder. I lo e ser yamá pa nomber Maraviyoso Consehero, Dios Poderoso, Tata Eterno, Prinz di Paz. Lo no tin fin di abundancia dje gobernacion di prinz ni di paz, riba e trono di David i riba su reino.”—Isaías 9:6, 7.
17 Isaías a profetiza també tocante e Simía: “E mester huzga hende humilde cu husticia, i cu rectitud e mester duna reprendimento na fabor di hende manso dje tera. . . . I lobo realmente lo biba pa un tempo cerca lamchi, i cerca cabritonchi leopardo mes lo sosega, i bishé i leoncito macho i animal bon alimentá tur hunto . . . Nan lo no haci ningun daño ni causa ningun ruina den tur mi ceru santo; pasobra e tera siguramente lo ser yená cu conocimento di Jehova mescos cu awa ta yena lamá mes.” (Isaías 11:4-9) Ki bendicion ricu e simía lo trece!
18. Daniel a skirbi cua otro informacion tocante e Simía?
18 Den siglo seis promé cu nos era común, Daniel a skirbi mas profecía tocante e Simía. El a profetiza dje tempo ora un persona manera un yiu di hende lo presenta den cielo i a bisa cu “gobernacion i dignidad i reino tabata duná na dje, pa tur pueblo, grupo nacional i idioma sirbi asta é.” (Daniel 7:13, 14) Pues, e Simía binidero lo hereda un reino celestial, i su autoridad real lo extende riba tur e tera.
Solucion dje problema
19. Segun cu e angel a revela, María tabatin cu hunga cua papel den e binimento dje Simía?
19 Identidad dje Simía tabata revelá finalmente na principio di nos era común. Na aña 2 PEC, un angel a presenta dilanti un hoven hudía yamá María, cu tabata desendiente di David. E angel a bisé cu lo e duna luz na un yiu mashá special i a bisa: “Esei lo ser grandi, i lo ser yamá Yiu di Haltísimo; i Jehova Dios lo duné e trono di David su tata, i lo e reina como rey ariba e cas di Jacob pa semper, i lo no tin fin di su reino.” (Lucas 1:32, 33) Pues, e speramento largu pe “simía” finalmente tabata cerca di termina.
20. Ken ta e Simía primintí, i el a predica cua mensahe den Israel?
20 Na aña 29 EC (un fecha na locual Daniel a siñalá hopi tempo di antemano), Jesús a bautiza. Anto spiritu santo a baha riba dje, i Dios a reconocé como su Yiu. (Daniel 9:24-27; Mateo 3:16, 17) Pa tres aña i mei despues, Jesús a duna testimonio na hudío, proclamando: “E reino di cielo a yega cerca.” (Mateo 4:17) Durante e tempo ei, el a cumpli cu tanto profecía dje Scritura Hebreo cu no cabe duda cu en berdad e tabata e Simía primintí.
21. Hende cristian di promé a comprende kico en cuanto identidad dje Simía?
21 Cristian di promé a comprende esei bon. Pablo a splica na hende cristian den Galacia: “Awor e promesa tabata papiá cu Abraham i na su simía. E no ta bisa: ‘I na simíanan,’ como si den e caso di hopi di tal, sino como si den e caso di un so: ‘I na bo simía,’ cu ta Cristo.” (Galatio 3:16) Jesús tabatin cu ser e “Prinz di Paz” cu Isaías a profetiza. Despues cu e finalmente ta drenta den su Reino, husticia i rectitud lo ser establecí mundialmente.
Anto, ken ta e muher?
22. Ken ta e muher cu Jehova Dios a menciona den e profecía den Eden?
22 Ya cu Jesús ta e Simía, ken ta e muher mencioná ayá den Eden? Siendo cu e poder cu a usa e colebra tabata un persona spiritual, no mester ta un sorpresa pa nos di cu e muher també ta spiritual i no humano. Apóstol Pablo a menciona un “muher” celestial ora el a bisa: “Pero Jerusalem djariba ta liber, i ta nos mama.” (Galatio 4:26) Otro texto ta indica cu “Jerusalem djariba” a existi pa miles di aña caba. Esei ta e organizacion celestial di Jehova componí di persona spiritual, foi locual Jesús a bini pe cumpli cu e papel di ‘e simía dje muher.’ Solamente tal clase di “muher” spiritual por wanta enemistad dje “colebra original” pa miles di aña.—Revelacion 12:9; Isaías 54:1, 13; 62:2-6.
23. Pakico e revelacion progresivo dje nificacion dje profecía edénico di Jehova ta tanto notable?
23 Tal bista general breve di desaroyo dje profecía di antigua di Génesis 3:15 ta duna un testimonio fuerte dje gran armonía dje Bijbel. Ta berdaderamente notable cu nos por comprende e profecía solamente ora nos ta relaciona suceso i palabra di siglo 20, 11, 8, i 6 PEC cu palabra i suceso dje promé siglo di nos era común. Esei no por a sosode pa casualidad. Tabatin cu existi un man guiador tras di tur esei.—Isaías 46:9, 10.
E nificacion pa nos
24. Kico identificacion dje Simía ta nifica pa nos?
24 Kico tur esei ta nifica pa nos? Wel, Jesús ta e principal ‘simía dje muher.’ E profecía di antigua den Génesis 3:15 a profetiza cu e Colebra lo ‘machica’ su hilchi, i esei a sosode ora Jesús a muri riba e staca di tormento. Un machicamento no ta dura hopi. Pues, loke a parce bon éxito dje Colebra pronto a bira derota ora Jesús tabata resusitá. (Manera nos a leza den Capítulo 6, tabatin prueba innengable di cu esei realmente a sosode.) E morto di Jesús a bira e base pa salbacion di hende di curazón recto, di manera cu e Simía a cuminza ser un bendicion, net manera Dios a priminti na Abraham. Pero, kico di profecía bisando cu Jesús tin cu reina for di un reino celestial riba tur su dominio terrenal?
25, 26. Enemistad entre ‘e simía dje muher’ i e Colebra a encerra cua cuestion, segun detaye di Revelacion?
25 Den un vision profético gráfico skirbí den Revelacion capítulo 12, e principio dje Reino ta ser pintá como e nacimento di un yiu homber den cielo. E Simía primintí cu ta tuma poder den e Reino bao dje título di Miguel, cu kier men “Ken Ta Manera Dios?” E ta mustra cu ningun hende tin derecho di desafiá e soberanía di Jehova, ora e ta saca e “colebra original” foi cielo pa semper. Nos ta leza: “Pues, e dragón grandi a wordu tirá abao, e colebra original, esun yamá Diabel i Satanás, cu ta gaña tur e tera habitá; el a wordu tirá abao ne tera.”—Revelacion 12:7-9.
26 E resultado ta alivio pa cielo pero afliccion riba tera. “Awor a sosode salbacion i poder i e reino di nos Dios i autoridad di su Cristo,” tabata e grito triunfante cu a sali. Además, nos ta leza: “P’sei mes, alegra cielo i boso cu ta biba den dje! Ai di tera i di lamá, pasobra e Diabel a baha cerca boso, mashá rabiá, sabiendo cu ta kedé poco tempo mas.”—Revelacion 12:10, 12.
27. E profecía tocante e sacamento di Satanás foi cielo tabata cumplí na cua tempo? Con nos sa?
27 Nos sa e tempo di cumplimento dje profecía? Realmente, e disípelnan a haci e pregunta ora nan a puntra Jesús tocante e ‘siñal di su presencia i e conclusion dje sistema di cosnan’—cu nos a considera den Capítulo 10. (Mateo 24:3) Manera nos a mira, tin prueba innengable di cu e presencia di Jesús den poder dje Reino celestial a cuminza na 1914. Desde e tempo ei, nos a experimenta “calamidad pe tera” en berdad!
28, 29. Cua cambio grandi di aspecto terrenal ta den futuro ainda, i con nos sa cu esei lo sosode pronto?
28 Pero ripara: E grito den cielo a anuncia cu ta keda Satanás solamente un “poco tempo mas.” Pues, e profecía original di Génesis 3:15 ta yega na su culminacion sin hera. E colebra, su simía, e muher, i su simía, tur a ser identificá. E Simía tabata ‘machicá den su hilchi,’ pero a recobra. Pronto, e machicamento di Satanás (i su simía) lo cuminza bao dje Rey cu Dios a nombra, Cristo Jesús, cu ta reina caba.
29 Esei lo nifica cambio tremendo riba e aspecto terrenal. Hende cu ta demonstra cu nan ta simía di Satanás, lo ser eliminá, hunto cu Satanás mes. Manera e salmista a profetiza: “Aki un poco i hende malbado lo no existi mas; i bo siguramente lo presta atencion na su lugar, i lo e no tei.” (Salmo 37:10) Ki un cambio radical esei lo tá! Anto e sigiente palabra dje salmista lo ser cumplí: “Pero hende manso mes lo tene e tera den nan poder, i nan en berdad lo haya gozo exquisito den e abundancia di paz.”—Salmo 37:11.
30. Pakico hende dudoso cu ta lanta duda tocante inspiracion di e Bijbel i asta tocante existencia di Dios no ta hende realista?
30 Asina, e “Prinz di Paz” finalmente lo trece paz pa humanidad. Esei ta e promesa dje Bijbel, cu nos a anota den Isaías 9:6, 7. Tal promesa no ta parce realista pa hopi hende den e tempo aki di duda. Pero cua alternativa hende ta ofrece? Ningun! En cambio, e promesa ei ta ser declará claramente den e Bijbel, i e Bijbel ta e Palabra infalible di Dios. Realmente, hende dudoso no ta realista. (Isaías 55:8, 11) Nan ta ignora Dios, cu a inspira e Bijbel i cu ta e realidad mayor cu tur.
-