CHISEL A KLENGAR ER A RECHAD
A Klengeltengat er a Jehovah a Mla Engelakl er Aike el Rokui el Ngak a Ulemdasu el Kirel
‘NGAK a kmal kirek el mo pioneer. Engdi ak millatk el kmo nglocha mo diak semeriar er tia el kle pioneer.’ Ngkmal mle soak a urerek er a beluu er a Germany, el uluungerachel el oldurokl a kall el mora betok el klebokel el beluu, el uaike el beluu er a Africa el Dar es Salaam, me a Elisabethville, me a Asmara. Ngkmal dimlak a ta el kumdasu el kmo a ta er a taem e ak mo mesiou er a Jehovah el mui el taem el ngar aika el beluu me a lmuut el betok el meliuekl er a beluu er a Africa!
Me sera kuterekeklii a renguk e kumuchel el pioneer, e ngmlengai a chesmerel a betok el techall er a klengar er ngak el kmal dimlak a ta el kumdasu el kmo ngmo uaisei. (Efe. 3:20) Me ke locha mo melatk el kmo ngera dilubech. Me ngsebechek el lomuchel louchais er a uchelel a rokui el tekoi.
Ngak a milechell er a Berlin, er a Germany, er a sesei el buil er a uriul er a lomuchel a Ongeru el Mekemedil a Beluulechad er a rak er a 1939. Me ngar a mocha ulebongel er a mekemad er a rak er a 1945, e aike el skoki er a mekemad a di mesebesebek er a bebul a beluu er a Berlin e orrebet a dub. Me a ta er aika el dub a rirebet er bita er a belumam, me ngak me a telungalek er ngak a chiliis el mora ike el basio er a ulekerreu. A telungalek er ngak a mlo osiik a rolel a ulekerreu, me aki chiliis el mora Erfurt, el ngii a belual a delak.
Ngak me a demak me a delak me a ochedak el ngar a Germany, c. 1950
A delak a kmal mle blak a rengul losiik er a klemerang. Ngmilenguiu a betok el babilengir a remellomes a rengrir el chad, e dirrek el mlerriter a kakerous el klechelid e dimlak bo lungil a rengul. Ngar a bekord el rak er a 1948, e a reteru el Sioning er a Jehovah a mlei er a blimam. Me a delak a kilengei er tir e uleker a betok el ker er tir. Me a uriul er a ta el sikang, e ngdilu er ngak me a kekerei el ochedak el kmo, “Ak mla metik er a klemerang!” Me a uriul er itiang, e ngak me a delak me a ochedak a ulemuchel el ngar a miting er a beluu er a Erfurt.
Ngar a rak er a 1950, e aki liluut el melukl el mora Berlin, e mlo teloi er a Berlin-Kreuzberg Congregation. E a uriul e aki liluut el melukl el mora kuk ta er a basio er a Berlin, me aki mlo teloi er a Berlin-Tempelhof Congregation. E a cherengel a taem, e a delak a mlo metecholb, engdi ngak a ulemai er a renguk. E ngera uchul?
A ROLEL E NGMLO DIAK MERUR
Ngkmal mle meringel er ngak el mesiou er a Jehovah e le ak kmal sekemerur. Me alta e ak uleldingel obliil, engdi ngmlo eru el rak el kuldingel e dimlak a ta el kungedecheduch er a rechad. Engdi sera bo kteloi er a rudam me a rudos el tir a ulechotii a blekeu me a blakerreng er tir el mora Jehovah, e ngmlengodech a uldesuek. A rebebil er tir a mlo chuarm er a kelebus er a Nazi concentration camps me a lechub aike el kelebus er a beluu er a East German. A rebebil alta e te mle medengei el kmo ngklou a techellir lobdechem e mo kelebus, engdi te di ulsiik a rolel e olsiseb a babilenged er a beluu er a East Germany. Me a blakerreng er tir a kmal chilsir a renguk. Me ak mlo omdasu el kmo a lsekum tirkang a kongei el mo ocherur a kodall el kirel a Jehovah me a rudam er tir, e ngak a kuk mla mo kirek loureor el kirel tia el blekerdelek el kmal sekemerur.
Me sera kumuchel el mo teloi er a special preaching campaign er a rak er a 1955, e ngmlo sebechek el mo mesisiich er tia el rrengek. A babier el lultebedii a Brother Nathan Knorr el ngar a chelsel a Informant,a a milsaod el kmo tia el campaign a mo ta er a kot el klou el tekoi el cheldebecheled a mo mengetmokl er ngii. Ngdilu el kmo a lsekum a rokui el publisher a mo teloi er ngii, “e ngulterekokl el mo uchul a kot lungil buil el kirel a omesiou el bo lechermii a rokui el ngar tia el chutem.” E tiang a kmal klemerang el tekoi! Ngdi mle telkib el taem er a uriul, e ak mlo tibir a renguk el mora Jehovah, e sera rak er a 1956, e ak mlo metecholb, ngak me a demak me a ochedak. Engdi telkib el taem er a uriul e ak mlo chelebangel er a ta er a klou el rolel a omelilt er a klengar er ngak.
Ak mle medengei el kmo ngkirek lomuchel el mesiou el pioneer engdi ak di mle blechoel lomdasu el kmo ak mo pioneer er a uriul. A kot e ak tilbir el mo mesuub a tekoi el kirel a wholesale me a dirrek el import-export trade el ngar a beluu er a Berlin. E a uriul e ngmlo soak el mo oureor el telkib el taem el melisiich er tia el duch er ngak me bo lsebechek el lmuut el mo meduch el meruul er ngii. Me ngar a rak er a 1961, e ak kilengei er a ureor el ngar a Hamburg, el ngii a kot el mechesang el olekerodel er a beluu er a Germany. A cherengel a taem, e ngmengal mlo soak tia el urerek, e mengal mlo omai er a renguk el mo teloi er a mui el taem lomesiou. Me ak mo mekerang?
Ak kmal mereng a saul el Jehovah a uluusbech er a rebetik a rengrir el rudam el ngosukak el mo medengelii a klungel a ultutelel a dosiou er Ngii. A rebebil er a resechelik, a ulemuchel el mesiou el pioneer, e ulechotii a ungil kerebai er ngak. Me a lmuut el tang, a Brother Erich Mundt el ta er tirke el silobel er a concentration camp a millisiich er ngak el mo mui loumerang er a Jehovah. Ngdilu el kmo ngar a chelsel a concentration camp, e tirke el rudam el di mle ultuil er a di uldesuir a mlo mechitechut er a uriul. Engdi tirke el mle ultuil a klaumerang er tir er a Jehovah a millemolem el blak a rengrir e a uriul e ngmlo sebechir lolengeseu er a cheldebechelel a Jehovah.
Sera kumuchel el mesiou el pioneer, 1963
A Brother Martin Poetzinger el uriul e ngmlo mesiou el ta er a chedal a Chelechad er a Ruungerachel, a dirrek el millisiich er a rudam el kmo, “A blekeu a kot lungil tekoi el sebechem el mengetmokl el kirel!” Me a uriul er a bo kungil melatk aika el tekoi, e ak chilitii a urerek e ulemuchel el mesiou el pioneer er a June 1963. Tiaikid a kot lungil omelilt el krirellii! A uriul er a eru el buil, el uchei er a kumuchel losiik er a beches el urerek, e ak mlokedong el mo mesiou el special pioneer. E a sesei el rak er a uriul, e a Jehovah a rirellii a tekoi el kirek el engelakl er aike el rokui el kullatk el tekoi. Ak mlokedong el mo er sel 44th class er a Gilead Skuul.
A MEKREOS EL TEKOI EL KSILUBII ER A SKUUL ER A GILEAD
“Lak di lemereched el mo mechitechut a rengum el kirel a ngerachel el mloterekokl er kau.” Tiang a ta er a kot el klou a ultutelel el tekoi el ksilubii er tia el skuul, el ileakl el mla er a rudam el Nathan Knorr me a Lyman Swingle. Te kmal millisiich er kemam el mo blak a rengmam er a ngerachel el mloterekokl er kemam. A Brother Knorr a dilu el kmo: “Ke mo ultaut a osengem er a ngerang? A dechudech, a bechars, me a lechub a chelebuul? Me a lechub e ke mo omes a kerrekar, me a bung me a ungil klidm er a rechad? Mosuub el mo betik a rengmiu er a rechad!” A ta er a sils, e a Brother Swingle a milsaod er a uchul me a rebebil er a rudam a di mle mereched el mo mechitechut a rengrir, ngkmal mlo metacherbesul e dirrek el mlo merael a iuechel a medal. Me ngmle kirel mo diak longedecheduch el telkib e le ngkmal mlo mekngit a rengul. Tiang a kmal rirtechii a renguk me ak tilbir el kmo ngdiak a ta el bo kuruul a tekoi el mo uchul a kngtil a rengul a Kristus me a lechub tirke el blak a rengrir el rudam er ngii.—Mt. 25:40.
Ngak me a Claude, me a Heinrich el mesiou el missionari er a beluu er a Lubumbashi, Congo, 1967
Me sera kim ngai a assignment er kemam, e a rebebil el ngar a Bethel a uleker er a rebebil er kemam er a basio el ki bo er ngii. Te millekoi a bebil lungil tekoi el kirir a rebebil, el mo lmuut er sera kuuchais er tir el kmo, ak mora “Congo (Kinshasa).” Me te milterob el telkib e kmo: “Oh, Congo! A Jehovah bo lobengkem!” Ngar ike el taem, e a beluu er a Congo (Kinshasa) a mirrael a chisel el kirir a rechad el kakoad me te di kaimekmad. Engdi ak di mle blechoel melatk aike el tekoi el ksiluub er a Gilead. Me ngdi mle telkib el taem er a uriul er a kim tobed er a skuul er a September 1967, e ngak me a Heinrich Dehnbostel, me a Claude Lindsay, a mirrael el mora Congo el ngii a klou el mats er a Kinshasa.
A KOT LUNGIL TRAINING EL KIRIR A REMISSIONARI
A uriul er a ki bora beluu er a Kinshasa, e aki milsuub a tekoi er a French el edei el buil. E silebek el mora beluu er a Lubumbashi, el mle Elisabethville, el ngar bita er a oliochel er a Zambia el ngar a mo bedul a dimes er a beluu er a Congo. Aki millukl el mora blirir a remissionari el ngar a belngel a mats.
Tia el beluu er a Lubumbashi a dirkak a rechad lomerk er a klumech er ngii, me ngkmal mle ungil a rengmam el mo kot el chad el ouchais er a klemerang el mora rebetok el chad er ngii. Ngdi mle telkib el taem, e ngmlo er ngii a rebetok el mesuub a Biblia me ngmlo diak a temam el mesuub lobengterir el rokui. Aki dirrek el ulemerk er a klumech el mora resechal loureor er a kabelment me a lechub a rebulis. Te betok a ullecholt er a klou el omengull el kirel a Tekingel a Dios me a dirrek tia el ureram er a berkel a klumech. A ruumesingd el chad a melekoi a tekoi er a Swahili, me a Claude Lindsay me ngak a mlo mesuub er tia el omelekoi. Me a uriul e aki mlokedong el mo teloi er a ongdibel el melekoi a tekoi er a Swahili.
Alta e ngkmal mle dmeu a rengmam er a betok el ungil tekoi el dilubech, engdi aki dirrek el mlo chelebangel a betok lomelsemai. Ngmle betok el taem el ki bom chelebangel er a recheltelaol el soldau lolab a boes me a lechub a rebulis el di melekoi a blulak el ultelechakl el kiram. A ta el taem, e a rebetok el bulis a siliseb er a temel a ongdibel er a blirir a remissionari e ngilikemam el mora blil a bulis, e mechikemam me aki dilengchokl er a chutem el mo bekord el teruich el klok er a klebesei e mechikemam me aki merael.
Sera 1969, e ak mlodurech el mo mesiou el merael loldingel a ongdibel. Ngar tia el ureor e ak mlo chormii a omerael el lokiu a African bush, el kemanget lomerael el merael er a delul a meklou el chudel el ngar a delomeklochel. Ngar a ta el beluu, e ngmla er ngii a dechuu el malk me a rengelekel el mechiuaiu er cheungel a dukellek. Ngkmal diak lsebechek lobes aike el taem el bo longerodech ngii el dechuu er a uchei er a le metetekakl a llomes. Ak dirrek el kmal mengreos aike el temek el mengedecheduch er a rudam el mesaod a klemerang er a Biblia e dengchokl el iliuekl er a cheluml el ngau sel lekebesengei.
A ta er a kot el klou lomelsemai el ki blo mcheremii a mlo chelebangel er a reklsuul el rudam el tir a millisiich er a Kitawala movement.b A rebebil er tir a mlo metecholb e dirrek el mlo mesiou el mechuodel er a ongdibel. E a rebetok er tir a di ua ‘berrotel el bad’ engdi a remelemalt a rengrir el rudam me a rudos a dilengcheterir. (Jude 12, NW) Me a cherengel a taem e a Jehovah a milengikiid a ongdibel. E a uriul e a rebetok el chad a mle soiseb er a klemerang.
Sera 1971, e ak mlodurech el mo mesiou el ngar a obis er a Resioning er a Jehovah er a Kinshasa, el mirruul a kakerous el tekoi. Ak mlo oureor el ngar a correspondence, e order a babier, e dirrek el mirruul a tekoi er a odingel. Ngar a Bethel e ak milsuub el mo meruul a ureor el kirel a klou el beluu el oumesingd el dimlak el ungil a orretel a ureor er ngii. A lebebil er a taem, e a airmail a mo melai a buil e ngmochu sebechel el mora ike el blil a ongdibel el ki moldurokl el mo er ngii. A mail a lotengel er a skoki el longasech er a bilas el mo obingel el melai a sandei er a delul a okrokr el chudel er a delomeklochel. Me nguaisei, engdi a ureor a mileketmokl alta aki mlo chelebangel a chouaika el blekeradel me a lmuut el bebil er a omelsemai.
Ngkmal mlo mechas a renguk er sel rolel e a rudam a mengetmokl el kirel a meklou el ongdibel el ousbech a di sesei el udoud. Te meleketek a platforms lousbech a blil a ngal, e ousbech a mekemanget el chudel el meruul a kboub, e meluil ngii el chudel el meruul a cushion er a kingall. Te ousbech a bambuu el mo melkakl e dirrek lousbech a chedecholl el rruul er a ta er a bedengel a mekemanget el chudel el reeds, el mo chado me a dirrek el tebel. Te melektuk a chelechedal a kerrekar e ousbech el deel. Ak kmal chemat er tirka el rudam me a rudos el kirel aika el betok el ungil luldasu me ngmle sebechel el di mlo ungilbesul a ureor. Ngkmal mlo betik a renguk er tir, me ngkmal mlo mekngit a renguk er sera bocha el temek el merael el mora kuk beches el ngerachel el mloterekokl er ngak!
MESIOU EL NGAR A BELUU ER A KENYA
Sera 1974, e ak mlodurech el mesiou el ngar a obis er a Resioning er a Jehovah er a Nairobi, Kenya. Ngkmal mle betok a ureor, e le tia el obis er a Kenya a olengeseu er a ureor er a berkel a klumech er a teruich el beluu el kmeed er ngii, e a kabelment er a bebil er aika el beluu a merrob er a urered. Ak mle blechoel modurech el mo oldingel aika el beluu el ileakl a beluu er a Ethiopia, el rudam er kid er tia el beluu a mlodechelakl e mlo chuarm a betok el meringel blekeradel. A rebetok er tir a kmal mo mekngit a omeruul el bedultir, me a lechub e te mo kelebus, e a rebebil a lomekoad er tir. Me nguaisei, engdi te uluutekangel e millemolem el blak a rengrir e le tir el mla er ngii a ungil deleuill er tir me a Jehovah e dirrek el mle ta rengrir.
Sera 1980, e ngdilubech a lmuut lungil tekoi er a klengar er ngak, er sera bok bechil a Gail Matheson, el redil er a Canada. Aki dilak el ngar a skuul er a Gilead. E a uriul e aki millemolem el keluches a babier. A Gail a milsiou el missionari er a beluu er a Bolivia. E a uriul er a 12 el rak, e aki liluut el mo kebetech er a beluu er a New York. E di mle telkib el taem er a uriul, e aki mlo bechiil er a beluu er a Kenya. Ak kmal oba klou el omereng el saul el kirel a Gail er sel blakerreng er ngii el mora Jehovah, e dirrek el mle dmeu a rengul er aike el ngar ngii er ngii. Ngikang a melemolem el olengeseu er ngak e kmal betik a rengul el kldemek.
E sera 1986, e ngak me a Gail a mlodurech el mo mesiou el merael loldingel a ongdibel, e a osisiu el taem e ak mesiou el ta er a chedal a Chelechad el Omekerreu a Obis er a Resioning er a Jehovah. Tia el ureor a mle uldimukl er a omesiou el kirel a betok el beluu el ngar cheungel a obis er a beluu er a Kenya.
Oltobed er a cheldecheduch er a klou el ongdibel er a Asmara, 1992
Ak kmal dirk melatk er a taem el ki mongetmokl el kirel a klou el ongdibel er a beluu er a Asmara (el Eritrea) er a rak er a 1992, el sel taem el dimlak lorrob er a urered er tia el beluu. Ngklengiterreng e le ngdi mlo sebecham el metik er a di chimo el blil a charm el chelsel a lmuut el mechut er a ikrel. Engdi sel sils er a klou el ongdibel, e ngkmal mlo mechas a renguk er sel rolel e a rudam a kiltmeklii a chelsel tia el basio el kmal mlo klebokel el mlo rredemelel a basio er a omengull el mora Jehovah. A betok el telungalek a ngilai a betok el klebokel el mamed el mei e kmal mlo ungil dokedek aike el rokui el mekngit er a ues. Me ngkmal mlo dmeu a rengmam el kutmeklii a kmal mle ungil ongdibel el mlo sebechir a re 1,279 el chad el mei er ngii.
Tia el omesiou el merael loldingel a ongdibel a mlo techellam el kiei a betok el kakerous el basio. A ta el taem e aki kiliei er a klou el klebokel el blai el ngar bita er a daob. E a kuk ta er a taem, e aki kiliei er a blai el di klboub er a deel, e a benjo er ngii a kmeed el 300 el fit a cherridel. Me nguaisei, el mle kakerous a blekeradel er a bek el basio el ki mosiou er ngii, engdi aike el ungil tekoi el kemam a kmal mengreos a oumesingd el ike el temam el oldingel lobengterir a reblak a rengrir el pioneer me a re publisher. Me sera kim nguu a lmuut el ta er a rolel a omesiou, e ngmlo kiram el melmesumech er a rebetik er a rengmam el sechelimam el tir a kmal mekreos er a rengmam.
NGMAI A BETOK EL KLENGELTENGAT ER A BELUU ER A ETHIOPIA
Ngar aike el ulebongel el rak er a 1980 el mora uchelel a rak er a 1990, e a urered a lekilengei er ngii er a bebil beluu el ngar cheungel a obis er a Kenya. Me tiang a mlo uchul e ngmlo er ngii a ileakl el obis er a branch me a dirrek el obis er aike el bebil er a beluu. E sera 1993, e aki mlodurech el mo mesiou el ngar a obis er a Addis Ababa, er a Ethiopia, el ngii a mle betok el rak el di leberrotel a urered er ngii, e chelechang e ngmocha sebeched el nguu a kengei er a kabelment er ngii.
Mesiou el merael loldingel a ongdibel er aike el beluu er a Ethiopia, 1996
A Jehovah a mla omekngeltengat er a urered er a beluu er a Ethiopia. A rebetok el rudam me a rudos a mlo soiseb er a ureor er a kle pioneer. Me ngkuk betok er a 20 el basent er a re publisher a mla mo mesiou el regular pioneer el bek el rak lulemuchel er sera 2012. Me a lmuut el tang, a skuul el kirel a tekoi er a klereng a mla otobed a usbechall el training, e dirrek a kuk betok er a 120 el Blil a Ongdibel a mla meteketek. E sera 2004, e a telungalek er a Bethel a mlo soiseb er a beches el blai er a Bethel, e dirrek a beches el Assembly Hall el ngar a osisiu el chetemed a olechotel a lmuut el ta er a klengeltengat.
Cherengel a rak e ngak me a Gail, a kmal mengreos aike el kmes el deleuill er kemam me a resechelimam el rudam me a rudos er a beluu er a Ethiopia. Ngkmal betik a rengmam er tir e le te kmal loubltikerreng e ungil a blekerdelir. Chelecha el taem e ngmla mo er ngii a secherel a bedengam, me ngmlo kiram el melukl el mora branch el obis er a Central Europe. Ngar tia el basio, e te kmal ungil lomekerreu er kemam, engdi ngkmal diak lsebecham lobes er tirke el betik er a rengmam el sechelimam el ngar a Ethiopia.
A JEHOVAH A ULEMEKEROUL ER NGII
Ngmlo er ngii a techellam el mesa rolel e a Jehovah a mekurulii a urerel. (1 Ko. 3:6, 9) El ua tiang, sel taem el mle ketengek el ousioning el mora rechad er a Rwanda el oureor el mengiis er a Congo’s Copperbelt, e ngdimlak a ta el publisher el meruul a report er ngii er tia el beluu er a Rwanda. E chelecha el taem, e te ngar ngii a rebetok er a 30,000 el rudam me a rudos er ngii el beluu. E sera 1967, e a Congo (Kinshasa) a mla er ngii a bekord el 6,000 el publisher. E chelechang, e te kuk betok er a 230,000, e kuk betok er a ta el miliol el chad a mlora Chedaol Belsoil er a rak er a 2018. Me ngar a chelsel aike el rokui el beluu el mla er cheungel a ulekerreuil a branch er a Kenya, e a ildisir a re publisher a ngilsechekl er a kuk betok er a 100,000.
Ngar a chelsel aika el mereko el betok er a 50 el rak, e a Jehovah a mla ousbech er a rebetok el kakerous el rudam el ngosukak el mesiou el mui el taem. Me alta e ak dirk sekemerur, engdi ak mla mesuub el mo mui lultuil er a Jehovah. Me a tekoi el blo kchelebangel er a beluu er a Africa a mla ngosukak el mo oba kllourreng e mo dmeu a renguk er aike el ngar ngii er ngak. Ngak me a Gail, a kmal chemat er a rudam me a rudos el kirel a ungil blekerdelir, el tir a dirrek el uluutekangel a meringel blekeradel, e mle mui el oumerang er a Jehovah. Me ak kmal loba klou lomereng el saul el kirel a diak lemekimd el bltkil a rengul a Jehovah. A klengeltengat el lomeskak a mla engelakl er aike el rokui el ngak a ulemdasu el kirel.—Psa. 37:4.
a A uriul e ngmlo okedongall el Omesiunged el Kirel a Renged, e chelechang e ngokedongall el A Klengar er Kid a Rekristiano me a Omesiunged—Subeled er a Miting.
b A “Kitawala” a mlengai er a tekoi er a Swahili el belkul a kmo “mo mengedereder, me a lechub e ngomekrael.” E a moktek er tia el chelechad, a ultuil er a tekoi er a balatiks el melasem el meleakl er tia el beluu el mo diak lechederedall er a beluu er a Belgium. A cheldellir tirka el Kitawala a mesuub, e merous, e dirrek el melai a babilengir a Resioning er a Jehovah, e mengeuid a osisecheklir el kirel a Biblia el mo melisiich a uldesuir el kirel a tekoi er a balatiks, me aike el tekoi el melisiich a siukang me a tekoi er a olai me a dirrek el mekikiongel el rolel a klengar.