BIBLIOTEKE YA MU INTERNET
Biblioteke
YA MU INTERNET
Kipende
  • BIBLIA
  • MIKANDA
  • GUDIBUNGISA
  • w23 Avril mayiji 2-7
  • Malongo Tuajiya Guzula mu Ndaga jia Gushimana Jiakalegele Yesu

Gushigo nga video mukunda nu paragrafe nga verse watombi.

Gudi nu erreur yakalegewa mu tangua dia gutanga video eyi.

  • Malongo Tuajiya Guzula mu Ndaga jia Gushimana Jiakalegele Yesu
  • Inzo Yaleha ya Mutaledi Yana Gulongesa Ufumu wa yehowa (Ya Gulonguga)—2023
  • Tumito tua ndaga
  • Ndaga jia Luholo Lumoshi
  • MALONGO TUAJIYA GUZULA GUDI YEHOWA NU YESU
  • TUDI NAYE GUKHALA NU KHADILO DIA GUDIBULUMUISA
  • TUDI NAYE GUVILA ATHU AKO KHENDA
  • KHALA MULONGUGA BIBLIA HA GUKOLESA GUTSHIGINA GUAYE
  • Itshi Yesu Watshitshile Tangua Diakhalele Muene ha Mavu?
    Heta Monyo wa Ivo nu Ivo!—Ulongugi wa Biblia
Inzo Yaleha ya Mutaledi Yana Gulongesa Ufumu wa yehowa (Ya Gulonguga)—2023
w23 Avril mayiji 2-7

LONGO DIA 15

Malongo Tuajiya Guzula mu Ndaga jia Gushimana Jiakalegele Yesu

“Wakhalele muwenda gifutshi giagasue nu gukalagala ndaga jiabonga nu gusaga athu.”​—MAKAL. 10:38.

LUNGIMBO 13 Christ, notre modèle

NDAGA JIDI MU LONGO EDIa

1. Mu okazio utshi Yesu wakalegele ndaga ya gushimana mu mbala ya thomo?

TANGIZA ndaga yakalegewe mu givo 29 G.Y. tangua diasendesele muene mudimo wenji wa gulongesa. Yesu nu gin’enji Madiya nu alandudi enji ako atamegewe gu wano wa ulo mu dimbo dia Kana. Dimbo diene diakhalele gu nord ya Nazaleta fundo diakudile Yesu. Madiya wakhalele futa dia enya fami yene. Yajiya gukhala egi wakhalele guakuatesa ha guyamba athu atamegewe gu wano wene. Uvi tangua wano wakhalele mukalegewa, matombe ahuile. Ndaga yene yakhalele naye guhana enya fami yene nu athu akhalele gudizula mu ulo musonyi.b Yajiya gukhala egi athu ajile gu wano wene avula gubalega anyi atamegewe. Madiya wayile muphushi muwambela mun’enji Yesu egi: “Ene ashigo luko nu matombe.” (Yone 2:1-3) Yesu wakalegele ndaga imoshi ya gushimana. Wabalumuile meya abuile “matombe abonga.”​—Yone 2:9, 10.

2-3. (a) Ndaga jitshi jia gushimana Yesu wakalegele? (b) Gubonga gutshi tuajiya guheta gula tudi mulonguga ndaga jia gushimana jiakalegele Yesu?

2 Yesu wakalegele ndaga jiko jiavula jia gushimana hakhalele muene mutshita mudimo wa gulongesa.c Wakalegele ndaga jiene ha gukuatesa athu avula. Ha gufezegesa, mu okazio umoshi wadishile mala 5 000, mu okazio uko wadishile mala 4 000. Gula tuabungisa athu agasue akhalele hene nu akhetu nu ana, yajiya gukhala egi mukut’awo agasue akhalele gubalega 27 000. (Mat. 14:15-21; 15:32-38) Mu ba okazio ene agasue mbadi Yesu wasagele nji athu avula. (Mat. 14:14; 15:30, 31) Tangiza luholo athu akhalele gudihula tangua akhalele mumona Yesu musaga athu nu guadisa mu luholo lua gushimana!

3 Ndaga jia gushimana jiakalegele Yesu jiajiya nji gutulongesa ndaga jiavula mangino. Mu longo edi, tuza muzuelela ndaga tuajiya gulonguga mu ndaga jia gushimana jiakalegele Yesu. Ndaga jiene jiajiya gukolesa gutshigina guetu. Gungima tuza mumona luholo Yesu wamonesele khadilo dia gudibulumuisa nu dia guvila athu khenda hakhalele muene mukalagala ndaga jia gushimana nu luholo tuajiya gulandula gifezegeselo gienji.

MALONGO TUAJIYA GUZULA GUDI YEHOWA NU YESU

4. Ndaga jia gushimana jiakalegele Yesu jidi gutulongesa malongo a ndando mukunda nu nanyi?

4 Ndaga jia gushimana jiakalegele Yesu, jiana gutulongesa ndaga jia ndando mukunda nu muene nu mukunda nu Sh’enji. Malongo ene ajiya gukolesa gutshigina guetu. Tudi naye gujiya egi, Yehowa wahanele Yesu ngolo jia gutshita ndaga jiene jia gushimana. Makalegelo 10:38 idi muzuela egi: ‘Nzambi wamumbile maji mu nyuma nu wamuhanele ngolo, Yesu wawendele gifutshi giagasue nu gukalagala ndaga jiabonga nu gusaga athu agasue akhalele musagesewa gudi Diabulu handaga Nzambi wakhalele n’enji.’ Ndaga iko ya ndando idi egi, Yesu walanduile muabonga makalegelo a Sh’enji mu ndaga jiagasue jiakhalele muzuela muene nu jiakhalele mukalagala muene, ikhale tangua diakhalele mukalagala muene ndaga jia gushimana. (Yone 14:9) Tutadilenu malongo thathu tuajiya guzula mu ndaga jia gushimana jiakalegele Yesu.

5. Itshi yatumile Yesu ha gukalagala ndaga jia gushimana? (Matayo 20:30-34)

5 Thomo, Yesu nu Yehowa ana gutuzumba muavula. Hakhalele Yesu ha mavu, wamonesele egi wana zumba athu tangua diakalegele muene ndaga jia gushimana ha gukuatesa athu anyi akhalele mu lamba. Lusugu lumoshi, ifua meso mbadi yakhalele gumububila ha guakuatesa. (Tanga Matayo 20:30-34.) Yesu “waavidile khenda,” hene waasagele. Khenda jiatumile nji Yesu ha gudisa athu akhalele nu nzala nu ha gusaga muenya hute. Luholo Yesu wakhalele muvila athu khenda, idi mumonesa egi wakhalele diago guazumba muavula. (Mat. 15:32; Mako 1:41) Tudi naye gusha mutshima egi Yehowa Nzambi wa “khenda jiavula” nu mun’enji ana gutuzumba muavula nu ana gudisagesa mukunda nu malamba tuana tagana nawo. (Luka 1:78; 1 Phet. 5:7) Adi nu nzala yakola ya gukatula malamba agasue athu ana tagana nawo!

6. Nzambi wahanele Yesu ngolo jia gutshita itshi?

6 Ya mbadi, Nzambi wahanele Yesu ngolo jia gumanesela malamba agasue athu ana tagana nawo. Tangua Yesu wakalegele ndaga jia gushimana wamonesele diago egi udi nu ngolo jia gumanesela malamba agasue anyi tuajiyilego gumanesela mu ngolo jietu. Yesu udi nu ngolo jia gukatula malamba agasue athu ana mona mukunda nu gubola, gifua misongo nu gufua. (Mat. 9:1-6; Roma 5:12, 18, 19) Ndaga jia gushimana jiakalegele muene jidi mumonesa egi udi nu ngolo jia gusaga misongo ya “maluholo agasue” nu jia gufuzumuna athu a gufua. (Mat. 4:23; Yone 11:43, 44) Yesu udi nji nu ngolo jia guhenesa funji yakola nu jia guzola athu nyuma jiabola. (Mako 4:37-39; Luka 8:2) Gujiya egi Yehowa wahanele mun’enji ngolo jiavula jia gukalagala ndaga jia luholo elu gudi diago mukolesa gutshigina guetu!

7-8. (a) Ndaga jia gushimana jiakalegele Yesu jidi gutukuatesa ha gusha mutshima mu ndaga itshi? (b) Ndaga tshi ya gushimana wana nengenena ha gumona mu mavu ahe-ahe?

7 Ya thathu, tudi naye gusha mutshima egi Yehowa mbawutagesa ndaga jiana gutulaya muene mu Ufumu wenji. Ndaga jia gushimana jiakalegele Yesu hakhalele muene ha mavu, jidi gutulongesa egi mbawukalagala ndaga jiavula jiabonga ha mavu agasue handaga udi Fumu ya Ufumu wa Nzambi mu dilu. Tutadilenu gubonga mbatuheta gualeha ndo tangua Klisto mbawusendesa guhinyina mavu. Mbatukhala nu sante yabonga handaga Yesu mbawukatula misongo ya maluholo agasue yana sagesa athu. (Yesh. 33:24; 35:5, 6; Gumo. 21:3, 4) Nzala nu ndaga jiagasue jiana gutubatela malamba mbajikhadigo luko. (Yesh. 25:6; Mako 4:41) Mbatukhala nu gusuanguluga guavula ha guyamba athu tuana zumba anyi afile gale adi “mu malumba a guwuguluga.” (Yone 5:28, 29, mbimbi gosh’a diyiji) Ndaga itshi ya gushimana wana nengenena ha gumona mu mavu ahe-ahe?

8 Tangua Yesu wakhalele mukalagala ndaga jia gushimana, wamonesele khadilo dia gudibulumuisa nu dia guvila athu khenda. Tudi naye gulandula gifezegeselo gienji. Tutadilenu ifezegeselo mbadi. Tusendesenu thomo nu ndaga yakalegele muene gu wano wa ulo gu Kana.

TUDI NAYE GUKHALA NU KHADILO DIA GUDIBULUMUISA

9. Itshi Yesu wakalegele gu wano wa ulo? (Yone 2:6-10)

9 Tanga Yone 2:6-10. Tangua matombe ahuile gu wano wa ulo wakalegewe gu Kana, gudi nu muthu washinjigile Yesu ha gutshita ndaga imoshi ba? Ndo sha. Gushigo nga profesi imoshi yadiangele guzuela egi Masiya mbawuzola matombe mu luholo lua gushimana. Tangiza gale, luholo lutshi wajiya gudivua gula matombe ahua gu wano waye wa ulo! Yesu wavidile fami yene khenda, gatshiginyilego egi ndaga yene ihane athu akhalele gudizula mu ulo musonyi. Gifua luholo tuayizuelela gu thunda, wakalegele ndaga imoshi ya gushimana. Wabalumuile balitre a meya 390, abuile matombe abonga. Yajiya gukhala egi Yesu wazolele matombe ene avula, ha gula athu akhalele gudizula mu ulo ajiya guakalegela gungima nga ndo ajiya guadiga ha guheta makuta ajiya guakuatesa. Idi naye gukhala egi athu akhalele gudizula mu ulo asuangulugile muavula nu ndaga yakalegele Yesu!

Yala nu mukhetu adi gudizula mu ulo nu athu atamegewa gu wano wene adi mukena, adi mudia nu gunua matombe.

Tudi naye gulandula gifezegeselo gia Yesu gia gutuna gudisunzula mukunda nu ndaga tuana kalagala (Tala paragrafe 10-11)e

10. Ndaga jitshi jiko jia ndando jidi mu lumene ludi mu Yone mukhapho 2? (Tala nji gifuanesa.)

10 Tutadilenu ndaga jiko jia ndando jidi mu lumene ludi mu Yone mukhapho 2. Ha fundo egi Yesu hakhenji azalese meya mu mabungu alondewe nu maseso, watamegele enya mudimo ha guzalesa meya mu mabungu ene. Handaga gakhalelego mutshigina egi athu amone egi muene udi mutshigina gukalagala ndaga ya gushimana. (Verse 6, 7) Tangua Yesu wabalumuine meya abua matombe, ishigo muene wazudile ndambo ya matombe ha guya muhana mutuameji wa wano. Uvi wawambelele enya mudimo ha guya muhana mutuameji matombe. (Verse 8) Yesu gazudilego nji khopho dia matombe ha guya nawo gudi athu ajile gu wano, ha guawambela egi, ‘phagenu ndambo ya matombe eyi ngalondji!’

11. Longo ditshi tuajiya guzula mu ndaga ya gushimana yakalegele Yesu?

11 Longo ditshi tuajiya guzula mu ndaga ya gushimana yakalegele Yesu? Ndaga yene idi gutulongesa egi tudi naye gukhala nu khadilo dia gudibulumuisa. Yesu gadisunzuilego mukunda nu ndaga ya gushimana yakalegele muene, nga mukunda nu ndaga jiagasue jiakhalele mutshita muene. Uvi wamonesele khadilo dia gudibulumuisa nu wakhalele muhana lutumbu luagasue gudi Sh’enji. (Yone 5:19, 30; 8:28) Gula tudi mulandula khadilo dia Yesu dia gudibulumuisa, mbatushigo gudisunzula mukunda nu ndaga jiagasue tuana kalagala. Ikhale ndaga itshi tudi mukalagala mu ulondegi wa Yehowa tushigo naye gudisunzula. Uvi tudi naye guhana lutumbu gudi Yehowa handaga muene watuhanele luendu luene. (Yel. 9:23, 24) Tuajiyilego gukalagala nga ndaga imoshi yabonga gula Yehowa gatukuateselego.​—1 Kol. 1:26-31.

12. Mu luholo lutshi luko tuajiya gulandula gifezegeselo gia Yesu gia gudibulumuisa? Hana gifezegeselo.

12 Tutadilenu luholo luko tuajiya gulandula khadilo dia Yesu dia gudibulumuisa. Tutangizenu gale ndaga eyi: Mukulu mumoshi wazula tangua diavula ha gukuatesa phangi mumoshi wa muvuala udi mukuateshi wa mudimo ha gulondega diskur dienji dia thomo. Gungima muvuala muene watshita diskur diabonga, aphangi agasue mu hungu asuanguluga nadio. Gungima dia gudibungisa phangi mumoshi waya gudi mukulu muene, wamuwambela egi: ‘Phangi muene watshitshi diskur diabonga diago.’ Mukulu muene gashigo naye guzuela egi: ‘Ayi, idi ngenyi, uvi ame ngamukuatesa ha gulondega diskur diene.’ Uvi wajiya guzuela nu gudibulumuisa guagasue egi: ‘Ayi, idi ngenyi. Ngasuanguluga muavula nu diskur dienji.’ Gula tudi nu khadilo dia gudibulumuisa, mbatushigo mukamba egi athu atushimane mukunda nu ndaga jiabonga tudi mukalegela athu ako. Uvi mbatukhala nu gusuanguluga ha gujiya egi Yehowa wana mona ndaga tuana kalagala nu wana gujizula nu ndando. (Fuanesa nu Matayo 6:2-4; Heb. 13:16) Tangua tuana monesa khadilo dia gudibulumuisa gifua Yesu, tuana suanguluisa Yehowa.​—1 Phet. 5:6.

TUDI NAYE GUVILA ATHU AKO KHENDA

13. Itshi Yesu wamonele hehi nu dimbo dia Naina? Ndaga itshi yakalegele muene? (Luka 7:11-15)

13 Tanga Luka 7:11-15. Tutadilenu ndaga imoshi yakalegewe tangua Yesu wakhalele mukalagala mudimo wa gulongesa. Lusugu lumoshi Yesu wakhalele muya gu Naina, dimbo dimoshi dia Galilea diakhalele hehi nu Shuneme. Mu dimbo dia Shuneme, muene Profete Elisha wafuzumuile mona yala wa mukhethu mumoshi wa mu dimbo diene. (2 Maf. 4:32-37) Hasuenele Yesu hehi nu mufulo wa dimbo diene, wamonele athu avula muzoga mu dimbo ha guya mufunda muthu mumoshi wafile. Yakhalele diago ndaga ya gikenene handaga muthu wafile, wakhalele mona mumoshi ha mumoshi wa mukhetu wa gafunda. Mukhetu muene wakhalele muya hamoshi nu athu akhalele muya mufunda mun’enji. Yesu wamaganesele athu ene, wakalegele ndaga imoshi ya gushimana mukunda nu mukhetu muene. Wafuzumuile mun’enji wa yala! Ba Evanjile ana zuelela ba okazio thathu Yesu wafuzumuile athu. Uvi yiyi yakhalele giphungu gia thomo Yesu wafuzumuile muthu.

Gifuanesa: 1. Yesu udi muhana mukhetu mumoshi wafuisa mun’enji gikhesa. 2. Phangi mumoshi wa mukhetu udi muhana phangi muko udi mudila gikhesa tangua adi muyimba mu gudibungisa.

Tudi naye gulandula gifezegeselo gia Yesu gia guvila athu adi mutagana nu malamba khenda (Tala paragrafe 14-16)

14. Ndaga jitshi jiko jia ndando jidi mu lumene ludi mu Luka mukhapho 7? (Tala nji gifuanesa.)

14 Tutadilenu ndaga jiko jia ndando jidi mu lumene ludi mu Luka mukhapho 7. Verse 13 idi mumonesa egi thomo Yesu “wamonele” mukhetu muene wa gafunda, gungima “wamuvidile khenda jiavula.” Yajiya gukhala egi Yesu wamonele luholo mukhetu muene wakhalele muya nu gudila hehi nu kimbi gia mun’enji, hene wamuvidile khenda jiavula. Gungima wakalegele ndaga imoshi yamonesele egi wakhalele diago gumuvila khenda. Wamuwambelele nu gisemo giagasue egi: “Bemba gudila.” Gungima wakalegele ndaga imoshi ha gumukuatesa. Verse 14 nu 15 idi mumonesa egi, Yesu wafuzumuile mona muene, “wamuhanele gudi gin’enji.”

15. Longo ditshi tuajiya guzula mu ndaga ya gushimana yakalegele Yesu?

15 Longo ditshi tuajiya guzula mu ndaga yakalegele Yesu hafuzumuile muene mun’a mukhetu wa gafunda? Tudi naye guvila athu adi mutagana nu malamba khenda. Tuajiyilego gufuzumuna athu gifua muakalegele Yesu. Uvi gula tudi mukamba gujiya ndaga athu adi mutagana nu malamba adi najio funu, mbatujiya luholo lua guavila khenda. Ngenyi tuajiya guzuela nga gukalagala ndaga jiajiya guakuatesa nu guahana gikhesa.d (Ish. 17:17; 2 Kol. 1:3, 4; 1 Phet. 3:8) Mbimbi jiazonda tuajiya guzuela nga ndaga jiazonda tuajiya gukalagala jiajiya diago guhana muthu gikhesa.

16. Gifua luholo tudi guyimona gu gifuanesa, longo ditshi wazula mu lumene lua mama mumoshi wafishile mun’enji?

16 Tutadilenu ndaga imoshi yakalegele phangi mumoshi wa mukhetu ivo yavula yabalega gale. Lusugu lumoshi hakhalele ene mu gudibungisa gua mu hungu, wamonele egi phangi mumoshi wa mukhetu wakhalele hehi n’enji wakhalele mudila tangua akhalele muyimba lungimbo. Lungimbo luene luakhalele muzuelela felala dia gufuzumuga. Mama muene wakhalele mudila handaga wakatugile gufuisa mun’enji wa mukhetu. Phangi wa mukhetu wasuenele hehi nu mama muene, wamukuatele mu koko, asendesele guyimba hamoshi. Gungima mama muene wazuelele egi: “Ngakotelesele diago egi aphangi a mala nu a akhetu ana gunguzumba muavula.” Wasuangulugile muavula luholo luayile muene mu gudibungisa gua mu hungu. Udi muzuela luko egi: “Tuana heta gikhesa tangua tuanaya mu gudibungisa gua mu hungu.” Tudi naye gusha mutshima egi Yehowa wana mona nu wana zula nu ndando ndaga jiazonda tuana kalagala ha gumonesela athu adi mutagana nu malamba khenda, handaga “adi aguleba muila.”​—Ngi. 34:18.

KHALA MULONGUGA BIBLIA HA GUKOLESA GUTSHIGINA GUAYE

17. Itshi tualonguga mu longo edi?

17 Tuajiya guheta gikhesa giavula gula tudi mulonguga mene jia ndaga jia gushimana jiakalegele Yesu jidi mu ba Evanjile. Mene jiene mbajitukuatesa ha gukotelesa egi Yehowa nu Yesu ana gutuzumba muavula. Yesu udi nu ngolo jia gumanesela malamba athu adi mutagana nawo nu ha gusha mutshima egi gualeha ndo ndaga jiagasue jialayele Nzambi mbajitagenesewa mu Ufumu wenji. Gulonguga mene jiene mbagutukuatesa ha gutangigiza luholo tuajiya gulandula makalegelo a Yesu. Wajiya gulondega programe ha gulonguga ndaga jiko jia gushimana jiakalegele Yesu mu gulonguga guaye hakhaye nga mu gukombelela gua mu fami. Ngenyi mbawuzula malongo avula mu mene jiene, mbawuheta nji ndaga jiavula jia guwambela athu ako. Mbayigukuatesa nji ha guzuela ndaga jidi muhana athu ako gikhesa tangua mudi muta maga!​—Roma 1:11, 12.

18. Ndaga tshi mbatulonguga mu longo dialandula?

18 Gu gisugishilo gia mudimo wenji wa gulongesa, Yesu wakalegele ndaga imoshi ya gushimana, wafuzumuile muthu. Yakhalele giphungu gia thathu gia gufuzumuna muthu. Uvi gufuzumuga guene guakhalele gua gudisha nu gufuzumuga guko, handaga muthu muene wakhalele futa dienji nu wakhalele watshitshi gale masugu nguana mu malumba. Longo ditshi tuajiya guzula mu ndaga eyi ya gushimana yakalegele Yesu? Luholo lutshi tuajiya gukolesa gutshigina guetu mu felela dia gufuzumuga? Longo dialandula mbadihana mvutu gu mihu eyi.

MVUTU ITSHI WAJIYA GUHANA?

  • Malongo atshi tuazula mu ndaga jia gushimana jiakalegele Yesu?

  • Longo ditshi tuazula mu khadilo dia gudibulumuisa dia monesele Yesu tangua diatshitshile muene ndaga ya gushimana idi mu Yone 2:6-10?

  • Longo ditshi tuajiya guzula mu luholo Yesu wavidile athu khenda hakalegele muene ndaga ya gushimana idi mu Luka 7:11-15?

LUNGIMBO 20 Watuhuile Mun’aye Yesu

a Tuana khala nu gusuanguluga guavula tangua tuana tanga ndaga jia gushimana jiakalegele Yesu. Ha gufezegesa wahenesele funji yakola, wasagele athu akhalele mukata, wa fuzumuile athu a gufua. Mene jiene jialabewego gusonegewa, uvi jiasonegewe ha gutulongesa. Tuza mumona malongo tuajiya guzula mu mene jiene. Malongo ene mbaatukuatesa ha gukolesa gutshigina guetu gudi Yehowa nu Yesu nu ha gujiya makalegelo a Nzambi anyi tuajiya gulandula.

b Muenya ndunge mumoshi udi muzuela egi: “Mu tangua dikulu guyamba ngenji guakhalele ginemo giakoma diago. Muthu wakhalele muyamba ngenji wakhalele naye gutshita yagasue ha gula ngenji jiene jihete ima yagasue adi naye funu. Wakhalele naye gutshita ngenyi muavula gubalega mu tangua dia wano wa ulo.”

c Ba Evanjile ana zuelela ndaga jia gushimana gubalega 30 jiakalegele Yesu. Yesu wakalegele nji ndaga jiko jiavula jia gushimana, uvi Biblia yana zuelelego ndaga jiene jiagasue. Lusugu lumoshi “athu agasue a mu dimbo” ayile gudi muene, “wasagele athu avula akhalele nu misongo.”​—Mako 1:32-34.

d Ha gujiya ndaga wajiya guzuela nga gukalagala ha guhana muthu udi mutagana nu lamba gikhesa, tala longo “Comme Jésus, consolez les endeuillés” didi mu Inzo Yaleha ya Mutaledi ya 1 Novembre 2010 ya Français.

e UKOTELESHI WA GIFUANESA: Yala nu mukhetu adi gudizula mu ulo, adi munua matombe hamoshi nu athu atamegewa gu wano wene. Yesu udi ya gumagana gungima diawo.

    Mikanda ya Kipende (2000-2025)
    Zoga
    Ngina
    • Kipende
    • tumina muthu muko
    • Tomba ndaga jia luholo nu luholo
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Luholo lua Gukalegela Site Yetu
    • Gunemesa Ndaga jia Athu Ako
    • Paramètres de confidentialité
    • JW.ORG
    • Ngina
    tumina muthu muko