“Olketa Brata Bilong Poland”—Why Nao Olketa Kasem Persecution?
Long 1638 parliament bilong Poland barava spoelem wanfala smol grup bilong religion wea pipol kolem Olketa Brata Bilong Poland. Olketa distroem wanfala church and printing machine bilong disfala grup. Olketa klosim daon University bilong Raków, and aotem from kantri olketa professor bilong hem.
Twenti year bihaen, parliament duim moa samting. Hem orderim evri member bilong disfala grup, wea maet 10,000 or moa, for lusim kantri. Hao nao nogud samting hia kamap long kantri wea, long datfala taem, pipol ting long hem olsem kantri long Europe wea no hard tumas? Wanem nao Olketa Brata Bilong Poland duim dastawe olketa kasem barava nogud samting olsem?
EVRITING start taem bigfala raoa kamap insaed Calvinist Church bilong Poland. Wanfala main point bilong raoa hem teaching bilong Trinity. Olketa wea leadim niu idea long disfala church sei Bible no teachim disfala teaching. Diswan mekem olketa bigman bilong church for kros and kosim olketa wea saportim disfala niu idea for brek awe.
Olketa bilong Calvinist Church kolem olketa wea brek awe hia, Olketa Arian,a bat olketa follower bilong disfala niu grup kolem olketa seleva Olketa Christian or Olketa Brata Bilong Poland. Pipol kolem them Olketa Socinian tu, followim Laelius Socinus, wanfala man from Italy wea Servetus pullim hem and wea nephew bilong hem Faustus Socinus travel go long Poland and kasem hae position long disfala grup.
Long datfala taem wanfala bigman bilong Poland, Jan Sienieński, laek for givim niu church hia wanem hem kolem “wanfala ples wea kwaet and stap seleva” for church grow long hem. Hem iusim wanfala spesol privilege wea king bilong Poland givim hem and startim taon bilong Raków, wea kamap main ples bilong Socinianism long Poland. Sienieński givim olketa citizen bilong Raków samfala freedom, wea insaed diswan hem freedom for worship.
Insaed olketa wea muv go long disfala niu taon hem olketa wea savve tumas for wakem samting, olketa doctor, olketa pharmacist, taon pipol, and rich pipol bilong difren religion. And tu, olketa minister from Poland, Lithuania, Transylvania, France, and England. Bat no evriwan wea hipap hia appruvim teaching bilong Olketa Socinian; so for next thrifala year, from 1569 go kasem 1572, Raków kamap ples for storyim olketa difren teaching. Wanem nao kamaot from diswan?
Haos wea Divaed
Disfala Socinian grup seleva kamap for divaed, olketa wea laekem bigfala change long wansaed and olketa wea no ova tumas long idea bilong olketa long narasaed. Bat nomata olsem, biliv wea olketa evriwan wan mind long hem, hem difren. Olketa rejectim Trinity; olketa no followim wei for baptaesim baby; olketa planti taem no tekpart long war and no holem position long gavman wea pipol votem.b And tu olketa no biliv hell hem ples for safa. Evriting hia no followim wei bilong olketa main religion.
Bigman bilong Calvinist and Catholic religion evriwan startim bigfala wei for againstim disfala grup, bat Olketa Socinian minister mekius long freedom bilong religion, wea olketa king bilong Poland olsem Sigismund II Augustus and Stephen Báthory encouragem, for teachim idea bilong olketa.
Transleison Bilong Budny wea Bringim Important Change
Wanfala Bible transleison bilong Calvinist Church, wea planti iusim long datfala taem, hem no fitim planti reader. Olketa no transleitim datfala transleison from olketa firstfala languis bat from datfala Latin Vulgate and wanfala transleison long languis bilong France bilong datfala taem. “Hem no faithful and stret evribit from hem aftarem stael raeting,” wanfala bigman hem sei. Planti mistek kam insaed. From diswan nao olketa askem wanfala savveman wea nem bilong hem Szymon Budny for stretem disfala transleison. Hem disaed bae hem moa isi for wakem wanfala barava niu transleison winim wei for stretem datfala olo wan. Budny startim project bilong hem long 1567.
Taem hem transleit, Budny barava ting raonem gud evri word and olketa difren wei for iusim, wea no eniwan long Poland duim bifor. Taem languis bilong Poland hard for minim stret Hebrew text, hem raetem firstfala mining bilong hem long reference saed long page. Taem hem need for duim, hem startim olketa niu word and iusim toktok wea simpol, wea pipol iusim long datfala taem. Goal bilong hem, hem for olketa reader kasem wanfala Bible transleison wea faithful and stret evribit.
Olketa pablisim transleison bilong Budny long 1572. Bat, olketa wea pablisim transleison bilong hem spoelem transleison wea hem duim long olketa Greek Scripture. Budny no givap bat start for wakem wanfala revised version, wea finis bihaen tufala year. Disfala barava nambawan transleison bilong Budny long olketa Greek Scripture hem winim olketa nara transleison long Polish languis long datfala taem. And tu, long staka ples hem iusim moa nem bilong God, Jehovah.
Insaed end bilong mek-16 century and first 30 year bilong mek-17 century, Raków, kapitol bilong datfala religion, kamap important ples bilong religion and olketa savveman. Long there olketa leader and man for raet bilong Olketa Brata Bilong Poland pablisim olketa literature for saportim teaching bilong olketa.
Olketa Mekhae Long Education
Waka for pablisim buk bilong Olketa Brata Bilong Poland kamap big raon long year 1600 taem olketa wakem wanfala printing press long Raków. Disfala press fit for wakem olketa smol pepa and bigfala buk long samfala difren languis. Gogo Raków kamap wanfala long olketa best printing ples long Europe. Pipol sei insaed 40 year datfala printing press printim samting olsem 200 pablikeson. Wanfala pepa factory wea stap klosap, wea Olketa Brata Bilong Poland ownim, hem wakem hae-quality pepa.
Gogo Olketa Brata Bilong Poland lukim need for pipol bilong hem and nara pipol garem education. Dastawe olketa startim University Bilong Raków long 1602. Olketa son bilong Olketa Brata Bilong Poland, and olketa Catholic and Protestant boy tu, skul long there. Nomata datfala university hem wanfala theological college, religion hem no only subject wea olketa teachim. Olketa teachim tu difren languis, fasin, economics, history, law, wei for disaed, science, maths, medicine, and gymnastics. Disfala university garem bigfala library, wea go ahed for grow from hem kasem moa buk from datfala printing press.
Insaed long mek-17 century, luk olsem Olketa Brata Bilong Poland bae go ahed for grow. Bat, diswan no happen.
Church and Gavman Faet Bak
Zbigniew Ogonowski from Skul Bilong Science long Poland hem sei: “Long end bilong first 30 year bilong mek-17 century, Olketa Arian long Poland kwiktaem brekdaon.” Diswan kamap from strongfala samting olketa bigman bilong Catholic Church duim. Olketa bigman hia iusim evrikaen wei, laea toktok and raeting tu, for spoelem Olketa Brata Bilong Poland. Disfala attak kamap moa isi taem change kamap saed long politik long Poland. Niufala king bilong Poland, Sigismund III Vasa, hem enemy bilong Olketa Brata Bilong Poland. Olketa wea rul bihaen long hem, main wan nao John II Casimir Vasa, olketa tu saportim wei wea Catholic Church laek for aotem Olketa Brata Bilong Poland.
Trabol barava kamap taem wanfala student from Raków hem min for spoelem cross. Disfala samting kamap excuse for distroem main taon bilong Olketa Brata Bilong Poland. Olketa accusim owner bilong university bilong Raków front long wanfala parliament kot long wei for ‘spreadim wicked samting’ from hem saportim University Bilong Raków and printing press bilong hem. Olketa accusim Olketa Brata Bilong Poland long wei for againstim gavman, garem olketa wild party, and garem dirty living. Parliament disaedem hao Raków University shud klosdaon and for distroem printing press and church bilong Olketa Brata Bilong Poland. Olketa orderim olketa follower bilong hem for lusim taon. Olketa orderim olketa teacher bilong university for lusim kantri from sapos nomoa bae olketa dae. Samfala long Olketa Brata Bilong Poland muv go long olketa ples wea moa sef olsem Silesia and Slovakia.
Long 1658 parliament pasim law wea sei Olketa Brata Bilong Poland garem thrifala year for sellim evriting bilong olketa and muv go long difren kantri. Bihaen, olketa shortim disfala taem for tufala year. Eniwan wea still biliv bihaen disfala taem bae dae.
Samfala Socinian go stap long Netherlands, wea olketa go ahed long printing waka bilong olketa. Long Transylvania wanfala kongregeson go ahed kasem mek-18 century. Long olketa meeting bilong olketa, wea olketa holem samtaem thrifala taem insaed week, olketa singim song, lisin long olketa tok, and read from olketa buk wea olketa redyim for explainim teaching bilong olketa. For keepim kongregeson klin, olketa savve stretem, warnim, and sapos olketa need for duim, aotem tu samfala wea biliv.
Olketa Brata Bilong Poland olketa student bilong Word bilong God. Olketa faendem samfala important truth, and olketa no fraet for sharem witim pipol. Bat gogo, olketa muv aot evriwea long Europe and faendem hard for keepim wan mind bilong olketa. Gogo, Olketa Brata Bilong Poland lus nao.
[Olketa Footnote]
a Arius (250-336 C.E.) hem wanfala priest bilong Alexandria wea strong for sei Jesus garem low position from Father. Datfala Council bilong Nicaea rejectim tingting bilong hem long 325 C.E.—Lukim June 22, 1989, English Wekap! page 27.
b Lukim English Wekap!, November 22, 1988, page 19, “The Socinians—Why Did They Reject the Trinity?”
[Piksa long page 23]
Haos bilong wanfala Socinian minister bifor
[Piksa long page 23]
Antap: Raków distaem; long raet saed hem datfala monastery wea olketa wakem long 1650 for finisim “Arianism” evribit; daon: Ples hia nao olketa bigman bilong Catholic putim ap wanfala cross for startim raoa witim Olketa Brata Bilong Poland
[Piksa Credit Line long page 21]
Title card of Biblia nieświeska by Szymon Budny, 1572