Lukluk Long World
Pasim Sik
“Man savve pasim sik thru long wei for onem tap or pikimap telephone nomoa,” The Guardian niuspepa bilong London hem talem. Olketa scientist long University of Arizona, Tucson, U.S.A., reportim hao wanfala man witim nogud flu wea blowim nose bilong hem then onem tap savve putim “winim 1,000 virus long handol.” Staka long olketa hia savve givim sik long next man wea tasim handol hia, especially sapos hem tasim moa mouth, nose, or eye bilong hem. Olketa test saed long wanfala bacterium and wanfala bacterial virus showimaot “telephone pasim 39% bilong bacteria and 66% bilong virus, and tap pasim 28% and 34%.” For tasim botom lip witim hand wea karem bacteria and virus bae pasim klosap haf long olketa hia. Olketa sik wea rotavirus kosim and diarrhea wea salmonella kosim, savve pas raon long disfala wei taem man no wasim hand.
Bee Savve Navigate
Planti savve hao bee savve faendem wei from haos bilong hem go long flaoa and go bak moa. Bat wankaen sekson bilong bee flae from Assam, northern India, for staka handred mile, and go bak no long sem tree nomoa bat long sem branch bilong tree wea famili bilong olketa stap long hem tufala year bifor! Samting wea mekem diswan barava spesol hem wei wea olketa wakman bee no laef winim thri month. So olketa bee wea kam bak hem olketa laen pikinini bilong olketa wea firstaem build long tree hia. No eniwan savve hao olketa faendem wei bilong olketa go bak. The Sydney Morning Herald niuspepa reportim hao wei for smel maet insaed diswan. Narafala wei maet hem wei wea wanfala queen bee talem olketa thru long wanfala dance wea showim olketa direction for flae.
Kleva Wei for Iusim Bak Moa
Wanfala sekson bilong olketa farmer buildim wanfala eit-kilometer-long pipe klosap long Trujillo, long north Peru witim olketa plastic botol wea fit for torowe. Olsem niuspepa El Comercio long Lima hem talem, 81-fala farmer kasem samfala emti land and faendem wanfala ples for kasem wata, bat olketa no savve peim pipe wea olketa needim for tekem wata go long land bilong olketa. For winim disfala problem, wanfala farmer tingim nara wei. Olketa baem olketa plastic botol wea pipol torowem and iusim 14 day for katem and joinim 39,000 botol for olsem wanfala longfala pipe. Disfala pipe bae olsem wata supply bilong olketa go kasem taem olketa savve digim wanfala well.
Fresh Kaikai wea No Needim Ice
For keepim fresh kaikai wea isi for rotten hem hard taem man no garem ice. Nomata olsem, wanfala simpol idea wea no kostim staka selen hem waka gud long drae ples bilong north Nigeria. Diswan hem wei for putim wanfala clay pot insaed nara clay pot and midolwan tufala olketa putim wet sandbis. Kaikai stap insaed smol pot and wet kaleko kavarem disfala pot. “Hot air aotsaed pullim wata go long saed bilong big pot, and from hia hem go long air,” New Scientist magasin hem sei. “Disfala wei wea wata go long air hem tekem awe hot, so diswan mekem wei for hot gogo aot from insaed long pot, as long as sandbis and kaleko tuwet.” Taem olketa iusim disfala wei, olketa tomatoe and pepper savve stap fresh for winim thri week and olketa eggplant savve stap klosap wan month. Man wea tingim disfala “pot-insaed-pot” system, Mohammed Bah Abba, sei distaem olketa farmer savve sellim kaikai long taem olketa need for duim, and dota bilong olketa, wea bifor mas stap long haos for sellim kaikai evri day, savve go skul.