Rozwój i upadek handlu światowego

Część 1c: U źródeł kłopotów finansowych

NIEKTÓRE elementy religii i polityki sięgają początkami czasów Nemroda, który przed tysiącami lat założył Babilon. Może mniej o tym wiadomo, ale podobnie ma się rzecz z pewnymi składnikami świata handlu (Rodzaju [1 Mojżeszowa] 10:8-12).

Stwórca ludzkości, który ustala słuszne mierniki dobra i zła, bez trudu mógł obmyślić system ekonomiczny umożliwiający sprawiedliwe zaspokajanie potrzeb przyszłej wielkiej rodziny człowieczej. Odkąd jednak pierwsza para odrzuciła kierownictwo Boże i została wypędzona z raju, ludzie byli zdani na własne siły (Rodzaju 3:1-24). Uniezależniwszy się od przewodnictwa Bożego, wprowadzili własne formy religii i rządów. A gdy się okazało, że zapewnienie bytu rozrastającej się rodzinie wymaga przyjęcia jakichś zasad gospodarowania, przystąpili do tworzenia czegoś, co można by nazwać systemem ekonomicznym. Również w tym wypadku nie szukali pomocy u Boga.

W czasach Nemroda (ok. 2270 p.n.e.) podwaliny pod taki system były już najwyraźniej założone. The Collins Atlas of World History wyjaśnia, że „począwszy od trzeciego tysiąclecia w Mezopotamii [Babilonie] powstawały potężne stowarzyszenia handlowców. Magazynowali oni towary, spekulowali i posługiwali się najróżniejszymi dobrami jako środkami płatniczymi; używali też sztabek, zwłaszcza srebrnych, które miały określoną wagę i rozmiary, a nieraz były cechowane”. The Encyclopedia Americana informuje, iż starożytni mieszkańcy Szinearu — jak pierwotnie nazywano Babilonię — ukształtowali „zdumiewająco rozwinięty system udzielania i uzyskiwania pożyczek, przechowywania pieniędzy w depozycie oraz wystawiania listów kredytowych”.

Co charakterystyczne, w Mezopotamii uznawano pieniądze za towar i żądano odsetek za ich udostępnienie. W ten sposób pieniądz stał się środkiem wywierania nacisku ekonomicznego. Zapiski odkryte w ruinach Babilonu mówią o transakcjach handlowych wykorzystujących nieszczęścia przytrafiające się jego mieszkańcom. Już wtedy na porządku dziennym było karygodne bogacenie się kosztem drugich, tak powszechne dzisiaj. Nic więc dziwnego, że o kupcach z Babilonu i Niniwy często mówiono z nienawiścią i pogardą.

Biblia nie zawiera bezpośredniej wzmianki o prowadzeniu handlu za dni Nemroda. Jednakże w jej pierwszej księdze można znaleźć takie słowa, jak „kupić”, „sprzedać” i „uprawiać handel”, co wskazuje, że już paręset lat później działalność taka była czymś powszednim (zob. Rodzaju 25:31; 34:10, 21; 39:1; 41:56, 57).

Prawdą jest też, że przez pewien czas tabliczki klinowe nie wspominały o działalności kupieckiej Babilończyków. Jak przyznaje książka Ancient Mesopotamia (Starożytna Mezopotamia), trudno to wyjaśnić, ale „nie należy przypuszczać, iż w owym tysiącleciu stosunki handlowe ustały, zwłaszcza że wiadomo o ich ogromnym rozkwicie w późniejszym okresie”. Według autora ówczesny handel mógł spoczywać głównie w rękach Aramejczyków, a jako materiałów piśmiennych używano papirusu i skóry.

Mezopotamia i Egipt słynęły z karawan kupieckich. Później Fenicjanie zaczęli przewozić dużo towarów szlakami morskimi. Kartagina, Tyr, Sydon i inne porty stały się znanymi ośrodkami handlu. Pierwotnie polegał on na wymianie towarowej, a w VIII stuleciu p.n.e. Grecy zaczęli płacić pieniędzmi. The Collins Atlas of World History podaje, iż „w następnych stuleciach [po roku 500 p.n.e.] nastąpił tak wyraźny rozwój handlu, walut, banków i transportu, że część historyków z usprawiedliwioną przesadą porównuje ten okres do ery kapitalizmu”.

Systemy ekonomiczne w gruncie rzeczy już od zarania opierały się na pieniądzu. Bóg nie ma nic przeciwko posługiwaniu się nim we właściwy sposób, ale zabrania używać go w złym celu (Kaznodziei 7:12; Łukasza 16:1-9). Niepohamowana żądza pieniędzy popychała ludzi do naruszania prawa, zdradzania przyjaciół, fałszowania prawdy, a nawet do zbrodni. Zwróćmy jednak uwagę, że nie jest to wina samych pieniędzy, lecz chciwości tych, którzy się za nimi uganiają. W każdym razie nie ma cienia przesady w twierdzeniu, iż ‛pieniądz rządzi światem’. Czyni to od tysięcy lat, przybierając różną postać (zob. tekst w ramce na stronie 7).

A zatem wiele znanych nam dziś elementów handlu i ekonomii wywodzi się z czasów przedchrześcijańskich. Ale mimo tak długich dziejów świat handlu nie zdołał ukształtować niezawodnego systemu, który nie byłby źródłem trosk. Nie traćmy jednak nadziei. Kłopoty finansowe już wkrótce się skończą. Wyjaśnimy to szerzej w pięciu następnych odcinkach.

[Napis na stronie 8]

Niepohamowana żądza pieniędzy popychała ludzi do naruszania prawa, zdradzania przyjaciół, fałszowania prawdy i do zbrodni

[Ramka i ilustracja na stronie 7]

Od soli do plastyku

Sól:

Swego czasu żołnierze rzymscy otrzymywali przydział soli, który później zastąpiono określoną sumą pieniędzy, tak zwanym salarium. Prócz tego w starożytnym Rzymie za środek wymiany służyło bydło (pecus). Od tych wyrazów łacińskich pochodzi używany dawniej w Polsce rzeczownik „salarium” (zapłata, wynagrodzenie, honorarium) i przymiotnik „pekuniarny” (pieniężny).

Metale:

W starożytnej Mezopotamii (od XVIII do XVI wieku p.n.e.) zwykle płacono srebrem. W dawnym Egipcie używano do tego celu miedzi, srebra i złota. W Chinach za czasów dynastii Ming (1368-1644 n.e.), jak pisze sinolog Hans Bielenstein, „środkiem płatniczym mniejszej wartości pozostała miedź, natomiast większe należności coraz częściej regulowano srebrem”.

Monety:

Pierwszymi prawdziwymi monetami były najprawdopodobniej krążki o określonej wadze i wartości, wykonywane z naturalnego stopu złota i srebra (znanego jako elektrum) przez Lidyjczyków z Anatolii w VII wieku p.n.e.; jakieś sto lat później zaczęto bić monety w Grecji.

Papier:

Pieniądze papierowe wprowadzono po raz pierwszy w roku 1024 w Chinach, gdzie wskutek niezwykłego rozwoju handlu zabrakło monet. Profesor Bielenstein wyjaśnia: „Eksperymenty z tak zwanymi ‚fruwającymi pieniędzmi’ rozpoczęły się już w roku 811, za panowania dynastii Tang. Rząd wystawił weksle, które mogły być używane do przeprowadzania transakcji, a w końcu wymienione na gotówkę”. W roku 1821 przyjęto w Anglii, a potem w innych krajach, system waluty złotej, co oznaczało, że obywatele mogli w każdej chwili wymienić banknoty na kruszec z rezerw państwowych. Od systemu tego jednak odstąpiono i dziś rządy po prostu ogłaszają, jaką wartość ma ich waluta, nie opierając jej na żadnej konkretnej podstawie.

Czeki:

Czek, pisemne polecenie wypłaty gotówki przez bank, wprowadzili w XVII wieku bankierzy angielscy. Taka forma zapłaty jest bezpieczna i wygodna, toteż stała się bardzo popularna i szeroko się upowszechniła.

Plastyk:

Karty kredytowe, zwane czasem plastykowymi pieniędzmi, pojawiły się w latach dwudziestych naszego stulecia w USA i szybko spodobały się na całym świecie. Są praktyczne i mają wiele innych zalet, ale z drugiej strony mogą skłaniać swych posiadaczy do robienia nie przemyślanych zakupów i życia ponad stan.