Sarajewo 1914-1994

OD NASZEGO KORESPONDENTA W SZWECJI

Od nieszczęsnych strzałów, które padły w Sarajewie 28 czerwca 1914 roku, minęło osiemdziesiąt lat. Śmierć poniósł wówczas arcyksiążę Franciszek Ferdynand wraz z żoną, księżną Zofią, co spotęgowało wrogość pomiędzy Austro-Węgrami a Serbią i doprowadziło do wybuchu pierwszej wojny światowej. Z 65 milionów młodych mężczyzn wysłanych na pola bitewne około 9 milionów nigdy już nie powróciło. Liczba zabitych — wraz z ofiarami wśród ludności cywilnej — wyniosła 21 milionów. Niektórzy wciąż jeszcze mówią, że z chwilą rozpoczęcia się tamtej wojny — w sierpniu 1914 roku — „świat oszalał”.

W SARAJEWIE znów się rozległy strzały. I nie tylko tu, lecz także w kilku innych z sześciu byłych republik związkowych Jugosławii.a W książce Jugoslavien—Ett land i upplösning (Jugosławia — rozpadający się kraj) napisano: „Jest to wojna domowa, podczas której sąsiad walczy z sąsiadem. Zadawnione urazy i podejrzenia przerodziły się w nienawiść. Ta z kolei wywołała walki, które pociągnęły za sobą lawinę ofiar i zniszczeń. Przypomina to błędne koło, a ściślej mówiąc — staczanie się po równi pochyłej w coraz większą zawziętość, nieufność i rozlew krwi”.

Nic dziwnego, że gdy w czerwcu 1991 roku w Jugosławii wybuchły walki, wielu ludziom przypomniały się owe strzały oddane w Sarajewie w czerwcu roku 1914. Czy nowy konflikt będzie miał równie tragiczne następstwa? Czy nie zagrozi pokojowi w Europie? Czy inne kraje świata nie pójdą za przykładem przeprowadzanych tu „czystek etnicznych” (chodzi o planową eksterminację lub wysiedlanie ludności ze względów rasowych, politycznych bądź kulturowych)? Wiele państw stara się wykorzystać swe wpływy, by zakończyć ten konflikt. Ale co leży u podstaw rozdźwięków w byłej Jugosławii? Czy niedawne wydarzenia w Sarajewie mają jakikolwiek związek z zamachem z roku 1914?

Jugosławia a pierwsza wojna światowa

Konflikt ten nie jest niczym nowym. Już na początku naszego stulecia Półwysep Bałkański nazywano „niespokojnym krańcem Europy”. W książce Jugoslavien—Ett land i upplösning czytamy: „Mamy tu do czynienia z rozpadem federacji, którego przyczyną są napięcia narastające od dawien dawna. W rzeczywistości istniały one już wówczas, gdy po pierwszej wojnie światowej powstało Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców [poprzednia nazwa Jugosławii]”. Poniższy krótki rys historyczny rzuci więcej światła na związek obecnych niepokojów z pierwszą wojną światową.

Jak wiadomo z historii, w roku 1914, w którym dokonano zamachu na Franciszka Ferdynanda, południowosłowiańskie krainy: Słowenia, Chorwacja oraz Bośnia i Hercegowina wchodziły w skład Austro-Węgier. Jeśli chodzi o Serbię, od roku 1878 była państwem niepodległym, mającym silne poparcie Rosji. Ale ponieważ wielu Serbów mieszkało w prowincjach pozostających pod zarządem monarchii austro-węgierskiej, Serbia domagała się od niej zrzeczenia się wszystkich okupowanych ziem na Bałkanach. I choć pomiędzy Serbią a Chorwacją istniał zatarg, pod jednym względem oba kraje były zgodne: pragnęły się wyzwolić spod władzy znienawidzonych cudzoziemców. Nacjonalistom marzyło się utworzenie zjednoczonego królestwa wszystkich południowych Słowian. Głównymi rzecznikami takiego niepodległego państwa byli właśnie Serbowie.

Cesarz Franciszek Józef miał wówczas 84 lata. Wkrótce władzę cesarską miał objąć arcyksiążę Franciszek Ferdynand, który zdaniem serbskich nacjonalistów był przeszkodą na drodze do realizacji ich wizji królestwa południowych Słowian.

Idea państwa południowych Słowian do tego stopnia zafascynowała grupę serbskich studentów, że gotowi byli dla niej umrzeć. Spośród nich wytypowano kilku śmiałków, którzy mieli się targnąć na arcyksięcia. Zostali wyposażeni w broń i przeszkoleni przez tajną serbską organizację nacjonalistyczną Czarna Ręka. W zamachu wzięło udział dwóch z nich. Jeden osiągnął cel. Nazywał się Gavrilo Princip i liczył sobie 19 lat.

Zamach ten rzeczywiście pomógł w urzeczywistnieniu celów przyświecających spiskowcom. Kiedy po pierwszej wojnie światowej Austro-Węgry się rozpadły, Serbia odegrała czołową rolę w jednoczeniu południowych Słowian, którego wynikiem było powstanie w roku 1918 Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. W roku 1929 przyjęło ono nazwę Jugosławia. Jednakże odkąd przestała istnieć potrzeba stawiania wspólnego oporu Austro-Węgrom, między poszczególnymi grupami uwidoczniły się różnice. Mieszkało tam blisko 20 wspólnot etnicznych, których członkowie używali czterech języków urzędowych i kilku innych, dwóch alfabetów (łacińskiego i grażdanki) oraz wyznawali trzy główne religie: katolicką, prawosławną i islam. Religia do dziś stanowi najważniejszą przyczynę podziałów. Innymi słowy, w tym nowym państwie nie brakowało trwałych czynników dezintegrujących.

Jugosławia a druga wojna światowa

W czasie drugiej wojny światowej Niemcy zaatakowały Jugosławię. Według książki The Yugoslav Auschwitz and the Vatican (Jugosłowiański Oświęcim a Watykan) „przeszło 200 000 ludzi, w większości prawosławnych Serbów, zostało planowo wymordowanych” przez katolickich Chorwatów współpracujących z hitlerowcami. Jednakże Chorwat Josip Tito, który stanął na czele komunistycznej partyzantki i uzyskał poparcie Anglików oraz Amerykanów, zdołał zmusić Niemców do odwrotu. Po zakończeniu wojny nikt nie kwestionował jego pozycji przywódcy państwa. Tito rozpoczął rządy silnej ręki. Był to człowiek niezależny. Nawet Stalin nie potrafił go zmusić do podporządkowania Jugosławii zasadom obowiązującym w pozostałej części bloku komunistycznego.

Wielu mieszkańców terenów nazywanych do niedawna Jugosławią twierdziło: „Gdyby nie Tito, federacja rozpadłaby się znacznie wcześniej. Tylko on ją spajał siłą woli i swego autorytetu”. Opinia ta okazała się prawdziwa. Po śmierci prezydenta Tito, która nastąpiła w roku 1980, znów rozgorzały konflikty, co doprowadziło w roku 1991 do wybuchu wojny domowej.

Strzały, które zmieniły świat

W książce Thunder at Twilight — Vienna 1913/​1914 (Grom o zmroku — Wiedeń 1913/1914) Frederic Morton pisze o zabójstwie Franciszka Ferdynanda: „Kula, która przecięła mu żyłę szyjną, stała się zarzewiem najkrwawszej rzezi w całych dotychczasowych dziejach. Wywołała reakcję łańcuchową, zakończoną wybuchem drugiej wojny światowej. (...) Wiele czynników kształtujących oblicze dzisiejszego świata pojawiło się w krajach naddunajskich półtora roku przed zastrzeleniem arcyksięcia” (kursywa nasza).

Współczesne wydarzenia na terenie byłej Jugosławii to nie tylko „czynniki kształtujące oblicze dzisiejszego świata”, a korzeniami sięgające roku 1914. Wielu specjalistów zgadza się z następującą wypowiedzią historyka Edmonda Taylora: „Wybuch pierwszej wojny światowej zapoczątkował dwudziestowieczny ‚czas udręki’ (...) Wszystkie wstrząsy ostatniego półwiecza mają swe źródło — bezpośrednio lub pośrednio — w roku 1914”.

Niejednokrotnie usiłowano wyjaśnić, dlaczego zamach w Sarajewie pociągnął za sobą tak tragiczne skutki. Czemu od dwóch strzałów oddanych przez licealistę stanął w płomieniach cały świat i rozpoczęła się era przemocy, chaosu i zwątpienia, trwająca aż do dziś?

Próby wyjaśnienia roku 1914

Autor książki Thunder at Twilight — Vienna 1913/1914 usiłuje wyjaśnić te wydarzenia pojawieniem się czegoś, co nazywa „nową siłą” — pod której wpływem w roku 1914 znalazły się narody. Twierdzi, że złożyło się na nią kilka współdziałających ze sobą czynników. Co prawda tu i ówdzie odzywały się głosy rozsądku, utonęły jednak w narastającym zgiełku bojowych okrzyków. Ogłoszenie stanu mobilizacji w jednym państwie przyśpieszyło mobilizację w pozostałych. Władza przeszła z rąk cywilów w ręce generałów. Sporo ludzi uważało wojnę za wymarzoną sposobność przeżycia „wielkiej patriotycznej przygody” i otrząśnięcia się z marazmu codzienności. Pewien urzędnik napisał później: „Jak w czasie letniej spiekoty ludzie tęsknie wyczekują burzy, tak pokolenie roku 1914 spodziewało się, że wojna przyniesie mu ulgę”. Niemiecki pisarz Hermann Hesse oświadczył, że dla wielu wyrwanie się z „monotonii kapitalistycznego spokoju” byłoby prawdziwym dobrodziejstwem. Niemieckiemu pisarzowi oraz laureatowi Nagrody Nobla, Tomaszowi Mannowi, przypisuje się określenie wojny mianem „oczyszczenia, wyzwolenia, wielkiej nadziei”. Myśl o wojnie upajała nawet Winstona Churchilla, który ujął to następująco: „Przygotowania do wojny mają dla mnie gorszący urok. Modlę się do Boga, by mi wybaczył ten nastrój groźnej lekkomyślności”.

To właśnie wskutek oddziaływania tej „nowej siły” cała Europa stała się widownią wzruszających pożegnań żołnierzy maszerujących na wojnę. Do czapek przyczepiano im zielone gałązki, armaty dekorowano wieńcami róż, przygrywały orkiestry, kobiety z okien powiewały chusteczkami, a uradowane dzieci biegły w ślad za wojskiem. Wydawało się, że ludzie świętują nadejście wojny, że owacyjnie ją witają. Konflikt światowy rozpoczął się pod przykrywką uroczystej atmosfery.

Po zapoznaniu się z tym zwięzłym opisem okoliczności, które wspomniany Frederic Morton nazwał „nową siłą”, być może łatwiej będzie nam zrozumieć, dlaczego doszło do wybuchu pierwszej wojny światowej. Ale skąd się wzięła owa „siła”? Historyk Barbara Tuchman pisze, że w dobie uprzemysłowienia człowiek zyskał nowe możliwości i został poddany nowym naciskom. „Społeczeństwo (...) pękało w szwach wskutek pojawienia się w nim nowych napięć oraz nagromadzonej energii”. Młody intelektualista żyjący podówczas w Wiedniu, Stefan Zweig, oświadczył: „Nie potrafię tego wytłumaczyć inaczej niż nadwyżką energii, tragiczną konsekwencją wewnętrznego dynamizmu, który przez czterdzieści lat pokoju nie znajdował ujścia i nagle się ujawnił z całą gwałtownością”. Ze sformułowania „nie potrafię tego wytłumaczyć inaczej” wynika, że autorowi powyższej wypowiedzi niełatwo było znaleźć jakieś wyjaśnienie. W przedmowie do książki Thunder at Twilight Frederic Morton pisze: „Dlaczego zdarzyło się to właśnie wtedy i właśnie tam? I jak do tego doszło? (...) Czy istnieje jakiś klucz do tej zagadki?”

Rzeczywiście, wielu usiłujących wyjaśnić wydarzenia roku 1914 jest zdania, że ich najistotniejszych przyczyn trudno dociec. Dlaczego działania wojenne nie ograniczyły się do stron bezpośrednio zamieszanych w konflikt? Czemu przerodziły się w wojnę światową? Dlaczego trwała ona tak długo i spowodowała tyle zniszczeń? Czym naprawdę była owa niezwykła siła, która jesienią roku 1914 zawładnęła światem? W następnym artykule — zaczynającym się na stronie 26 — można znaleźć oparte na Biblii odpowiedzi na te pytania.

[Przypis]

[Napis na stronie 22]

„Jak w czasie letniej spiekoty ludzie tęsknie wyczekują burzy, tak pokolenie roku 1914 spodziewało się, że wojna przyniesie mu ulgę” (Ernest U. Cormons, dyplomata austriacki)

[Ramka i ilustracje na stronach 24, 25]

1914

Dramatyczne wydarzenia rozgrywające się od roku 1914 przepowiedziano w Biblii

„Wielka Wojna z lat 1914-1918 niczym pas wypalonej ziemi oddziela dawniejsze czasy od naszych. Unicestwiając tyle istnień, które w przyszłości mogły się okazać cenne, burząc wierzenia, zmieniając idee i pozostawiając nieuleczalne rany rozczarowań, stworzyła między obiema epokami przepaść fizyczną i psychologiczną”. (Z przedmowy do książki Barbary W. Tuchman The Proud Tower).

„Jak napisał Graham Wallas, cztery kolejne lata [licząc od roku 1914] były ‚czterema latami najintensywniejszego i najbardziej heroicznego wysiłku, na jaki kiedykolwiek zdobyła się ludzkość’. Kiedy ów wysiłek się zakończył, złudzenia i entuzjastyczne nadzieje sprzed roku 1914 powoli utonęły w morzu powszechnego rozczarowania. Największym zyskiem cywilizacji zdobytym za tę cenę było bolesne uświadomienie sobie własnych ograniczeń”. (Posłowie tego samego dzieła).

[Prawa własności]

The Bettmann Archive

The Trustees of the Imperial War Museum, Londyn

National Archives of Canada, P.A. 40136

[Mapa na stronie 23]

[Patrz publikacja]

Europa w sierpniu 1914 roku

1. Wielka Brytania i Irlandia 2. Francja 3. Hiszpania 4. Niemcy 5. Szwajcaria 6. Włochy 7. Rosja 8. Austro-Węgry 9. Rumunia 10. Bułgaria 11. Serbia 12. Czarnogóra 13. Albania 14. Grecja

[Ilustracja na stronie 21]

Gavrilo Princip

[Prawa własności]

Foto Arhiva Vojni Muzei u Beogradu

[Ilustracja na stronie 22]

Niemieckim żołnierzom wyruszającym na wojnę wręczano kwiaty

[Prawa własności]

The Bettmann Archive

[Prawa własności do ilustracji, strona 19]

Culver Pictures