Kiedy ziemia obraca się w pustynię

PODOBNO już niemal w 100 krajach ziemia powoli obraca się w pustynię, co ma wpływ na życie przeszło 900 milionów ludzi i powoduje straty szacowane w skali światowej na 42 miliardy dolarów rocznie. Chociaż najgorzej przedstawia się sytuacja w biednych rejonach (81 poszkodowanych państw to kraje rozwijające się), zjawisko pustynnienia stanowi zagrożenie na każdym kontynencie.

Według oenzetowskiego Programu Ochrony Środowiska (UNEP) proces ten jest „jednym z najpoważniejszych problemów ekologicznych świata”. Z drugiej strony naukowcy twierdzą, iż „pustynia się nie rozszerza”. Jak to rozumieć?

Zmieniają się nie tylko granice pustyń, ale i definicje

Po długotrwałej suszy na obszarze afrykańskiego Sahelu (w latach 1968-1973) w umysłach ludzi wyrył się obraz pustyni wkraczającej na tereny uprawne. Tymczasem Donald A. Wilhite, dyrektor Międzynarodowego Centrum Informacji o Suszach na Uniwersytecie Stanu Nebraska, mówi, że „pesymistyczny rozwój wydarzeń” nakreślony wtedy przez naukowców „opierał się na skromnych danych, które zbierano przez stosunkowo krótki czas i na podstawie których wyrobiono sobie niedokładne wyobrażenia”.

Jak widać na zdjęciach satelitarnych biomasy (ilość żywej materii organicznej), roślinności raz jest więcej, raz mniej — w zależności od tego, czy nastała pora sucha czy deszczowa. Zdaniem specjalistów takie różnice „sprawiają wrażenie, jakoby pustynia to się poszerzała, to znów kurczyła”. A zatem zasięg obszarów pustynnych rzeczywiście się „zmienia”, choć nie zawsze „rozszerza”. Niemniej dr Wilhite podkreśla, że „pustynnienie naprawdę następuje”. Ale na czym właściwie ono polega?

Pustynnienie

„Pustynnienie” często bywa błędnie utożsamiane z poszerzaniem i kurczeniem się obszaru pustyń. Jak jednak wyjaśnia pewna grupa uczonych, termin ten odnosi się do innego zjawiska. Rzecz w tym, że poszerzanie i kurczenie występuje na krańcach już istniejących pustyń, natomiast pustynnienie na przesuszonych terenach, niekiedy znacznie oddalonych od jakiejkolwiek pustyni. Rozległe połacie takiej wyjałowionej ziemi uprawnej, stanowiącej 35 procent powierzchni lądów, stopniowo obracają się w pustynię. I właśnie to zjawisko nazywa się obecnie pustynnieniem.

Ale pomimo szerszego spojrzenia na to, gdzie zachodzi pustynnienie, oba zjawiska wciąż są mylone. Dlaczego? Londyńska organizacja informacyjna Panos, zajmująca się procesami rozwojowymi, wskazuje na jeden z powodów. Politycy podtrzymują niekiedy wyobrażenie o posuwającej się pustyni, gdyż jest to „sprawa, dla której łatwiej zjednać zwolenników niż dla przeciwdziałania bardziej złożonemu procesowi ‚pustynnienia’”.

„W wyniku pogłębiania się wiedzy”, zauważa Panos, „rozgorzała żywa debata nad tym, czym tak naprawdę jest ‚pustynnienie’. Czy winę za nie ponoszą ludzie, czy klimat? Początkowo ONZ zaproponowała zdefiniować to zjawisko jako „degradację gleby na spalonych, jałowych, wysuszonych, niedostatecznie wilgotnych obszarach, spowodowaną głównie szkodliwą działalnością człowieka” (kursywa nasza). Ale jak mówi Camilla Toulmin, kierująca Programem Zapobiegania Wyjaławianiu Gleby prowadzonym przez Międzynarodowy Instytut Środowiska i Rozwoju, wielu państwom definicja ta nie przypadła do gustu, gdyż odpowiedzialnością za pustynnienie obciąża człowieka. Z tego względu niedawno zmieniono jej ostatnią część, która teraz brzmi: „spowodowana zmianami klimatycznymi oraz działalnością człowieka” (kursywa nasza). Ta nowa definicja winą za pustynnienie obarcza zarówno ludzi, jak i klimat, ale i tak nie położyła kresu sporom. Dlaczego?

„Zdaniem niektórych specjalistów”, informuje Panos, „wskutek pojawienia się mnóstwa definicji i wynikających z tego kontrowersji więcej krajów uznano za zagrożone, co w gruncie rzeczy jest próbą zdobycia dodatkowych funduszy”. Z powodu tej ciągłej polemiki „sam termin stał się niemal bez znaczenia”. Część osób sądzi nawet, że trzeba zupełnie zaniechać posługiwania się słowem „pustynnienie”. Jednakże zastąpienie go innym wyrazem z pewnością nie rozwiąże problemu ani nie usunie jego przyczyn. A co się do nich zalicza?

Przyczyny i skutki

W książce Desertification (Pustynnienie) Alan Grainger pisze, że do głównych przyczyn należy zbytnia eksploatacja ziem uprawnych, nadmierny wypas, trzebienie lasów i niewłaściwe nawadnianie. Występowanie co najmniej dwóch z tych zjawisk zwykle pociąga za sobą pustynnienie. Nasila się ono pod wpływem dodatkowych czynników, takich jak zmiany liczby ludności, klimatu i warunków społeczno-gospodarczych.

Wskutek pustynnienia dochodzi rzecz jasna do degradacji żyzności gleby. Dzieje się tak na całym świecie, a szczególnie w Afryce, gdzie tereny pustynne i wyjałowione stanowią 66 procent powierzchni kontynentu. Jednakże pustynnienie ma jeszcze inne opłakane następstwa. Pociąga za sobą wojny. W książce Greenwar — Environment and Conflict (Zielona wojna — środowisko a konflikty zbrojne) zauważono: „Wśród złożonych przyczyn niepewnej sytuacji społecznej i politycznej, przelewu krwi i wojen coraz większą rolę odgrywa niszczenie środowiska naturalnego”.

Nawet wysiłki zmierzające do zapobiegania wojnom szkodzą środowisku i prowadzą do ubóstwa. W jaki sposób? Panos wyjaśnia: „Kiedy na skutek degradacji gleby kurczą się zasoby, wywołuje to konflikty i destabilizację polityczną, a rządy — chcąc zaprowadzić spokój — często uciekają się do interwencji zbrojnej. Zamiast więc przeznaczać fundusze na walkę z ubóstwem, obracają je na cele wojskowe”. Co jednak zrobić, żeby nie zwalczać skutków pustynnienia, lecz jego przyczyny?

Brakuje szybkich rozwiązań

Przedstawiciele ponad 100 państw zastanawiali się nad tym zagadnieniem przez 13 miesięcy, po czym zawarli „Konwencję o Walce z Pustynnieniem”, będącą według ONZ „ważnym krokiem naprzód” w przeciwdziałaniu temu zjawisku. Zaapelowano w niej między innymi o to, by państwa rozwinięte przekazały krajom rozwijającym się technologie zapobiegania pustynnieniu, jak również o wprowadzenie programów badawczych i szkoleniowych, a zwłaszcza o lepsze wykorzystanie wiedzy miejscowej ludności (UN Chronicle). Czy to nowe porozumienie powstrzyma degradację gleby?

Zdaniem Panosu do wprowadzenia zmian nie wystarczą słowa, potrzebna jest konkretna pomoc. Jak poinformował Hama Arba Diallo, jeden z organizatorów konferencji, w latach 1977-1988 na zapobieganie pustynnieniu przeznaczano co roku około miliarda dolarów. Żeby jednak nastąpiła rzeczywista poprawa, 81 krajów rozwijających się powinno według UNEP wydawać jakieś cztery do ośmiu razy więcej.

Ale kto da na to pieniądze? „Kraje uprzemysłowione przeznaczą na walkę z pustynnieniem niewiele dodatkowych środków”, ostrzega Panos, dodając, iż „biedne kraje dotknięte pustynnieniem nie powinny się spodziewać, że konwencja ta przyniesie proste i szybkie rozwiązania”. Niemniej na koniec Panos zwraca uwagę na pozytywną stronę sytuacji — ponieważ o pustynnieniu mówi się na całym świecie, podnosi to rangę problemu, co „już samo w sobie jest osiągnięciem”.

‛Pustynia się rozweseli’

W ostatnich dziesięcioleciach dzięki wysiłkom sporego grona ludzi coraz więcej osób zaczyna rozumieć, że postępujące pustynnienie pociąga za sobą katastrofalne następstwa. Hasła w rodzaju „Człowiek zastaje las, a pozostawia pustynię” apelują o zmianę takiego stanu rzeczy.

Tymczasem osoby dobrze zorientowane są świadome złożoności problemu pustynnienia. Patrząc trzeźwo na świat, zdają sobie sprawę, że jeśli chodzi o uporanie się z przyczynami dzisiejszych ogólnoziemskich trudności, człowiek — pomimo najlepszych intencji — podlega pewnym ograniczeniom.

Jednakże wszyscy zatroskani o przyszłość naszej planety mogą czerpać otuchę z obietnic danych przez Stwórcę ziemi, a dotyczących skutecznego zaradzenia pustynnieniu oraz innym problemom ekologicznym. A ponieważ zawarte w Biblii obietnice Boże nigdy nie zawiodły, całkiem słusznie można oczekiwać, że spełni się to, co o losie pustyń i jałowej ziemi napisał pod natchnieniem Jehowy prorok Izajasz: „Niech się rozweseli pustynia i spieczona ziemia; niech się rozraduje i zakwitnie step! (...) Gdyż wody wytrysną na pustyni i potoki na stepie. Rozpalona ziemia piaszczysta zmieni się w staw, a teren bezwodny w ruczaje” (Izajasza 35:1-7; 42:8, 9; 46:8-10). Jakaż radość zapanuje, gdy w niedalekiej przyszłości proces pustynnienia zostanie powstrzymany, a jego skutki odwrócone!

[Ramka na stronie 16]

Procentowy udział terenów pustynnych lub wyjałowionych

Afryka .................... 66%

Azja ...................... 46%

Australia ................. 75%

Europa .................... 32%

Ameryka Północna .......... 34%

Ameryka Południowa ........ 31%

Świat ..................... 41%

[Ramka na stronie 17]

Czy ziemia pustynnieje na skutek irygacji?

Czy irygacja, to znaczy nawadnianie, może prowadzić do pustynnienia ziemi? Owszem, jeżeli system irygacyjny źle funkcjonuje. Dzieje się tak wtedy, gdy nawadniany teren nie ma odpowiedniego drenażu. Najpierw gleba nasiąka wodą, następnie ulega zasoleniu, a później kryształki soli osadzają się na powierzchni. Panos zauważa: „Pustynnienie spowodowane niewłaściwym nawadnianiem dotrzymuje tempa oddawaniu do użytku nowych systemów irygacyjnych”.

[Mapa na stronach 16, 17]

[Patrz publikacja]

PUSTYNIE

TERENY ZAGROŻONE

[Prawa własności]

Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Ilustracje na stronie 15]

Ziemia uprawna stopniowo pustynnieje