Zagadkowy William Szekspir

OD NASZEGO KORESPONDENTA W WIELKIEJ BRYTANII

WILLIAM SZEKSPIR jest w powszechnym mniemaniu najznakomitszym dramatopisarzem w historii. Jak podaje The New Encyclopædia Britannica, „wielu uważa go za najwybitniejszego dramaturga wszech czasów. Jego sztuki (...) są dzisiaj wystawiane częściej i w większej liczbie krajów niż utwory jakiegokolwiek innego autora”. Zostały przetłumaczone na przeszło 70 języków.

Na temat autorstwa licznych dzieł przypisywanych Szekspirowi w The World Book Encyclopedia czytamy: „Żaden ceniony szekspirolog nie powątpiewa, że twórcą tych sztuk i wierszy jest sam Szekspir”. Są jednak tacy, którzy to kwestionują. Dlaczego?

Szekspir urodził się w roku 1564 w Stratford-upon-Avon i tam też zmarł w roku 1616, mając 52 lata. Napisano o nim całe tomy — sporo z nich po latach wytrwałych poszukiwań materiałów — a wszystko to w celu rozstrzygnięcia tej jednej zasadniczej i intrygującej kwestii: Czy William Szekspir rzeczywiście stworzył dzieła literackie noszące jego nazwisko?

Podstawowe wątpliwości

Sztuki Szekspira zdradzają niezwykle bogate doświadczenie zawodowe ich autora. Na przykład jako człowiek obeznany z prawem, bardzo zręcznie wykorzystywał on terminologię i precedensy prawne. W roku 1860 sir John Bucknill wykazał w książce Medical Knowledge of Shakespeare (Wiedza medyczna Szekspira), że dramaturg ten posiadał też gruntowną wiedzę z zakresu medycyny. To samo można powiedzieć o myślistwie, sokolnictwie i innych kunsztach, a także o etykiecie dworskiej. Jak mówi John Michell, historyk badający życie Szekspira, był to „pisarz, który znał się na wszystkim”.

W sztukach Szekspira pięć razy pojawia się motyw rozbitego statku, a zastosowanie słownictwa żeglarskiego zdaje się wskazywać na to, że autor był doświadczonym marynarzem. Czy Szekspir wyjeżdżał za granicę? Czy został wcielony do służby w marynarce? A może w roku 1588 uczestniczył w zwycięskiej bitwie nad hiszpańską Wielką Armadą? Odpowiedź twierdząca choćby na jedno z tych pytań uwiarygodniłaby jego autorstwo, lecz niestety nie można jej udzielić z braku przekonujących dowodów. Podobnie rzecz się ma ze świetnym opanowaniem przez Szekspira zagadnień wojskowych i języka żołnierzy piechoty.

W swych dziełach Szekspir często cytował też fragmenty Biblii. Być może nauczył się ich od matki, nie ma jednak pewności, czy umiała ona czytać i pisać. Znajomość Biblii, którą się wykazał, nasuwa pytanie co do jego wykształcenia.

Czy był erudytą?

Ojciec Williama, John, zajmował się rękawicznictwem, dziewiarstwem i niewykluczone, że także rzeźnictwem. Był analfabetą, lecz uchodził za poważanego obywatela. Co prawda nie zachowały się wykazy uczniów ze szkoły powszechnej w Stratford, niemniej zdaniem większości dzisiejszych autorytetów młody William do niej uczęszczał. Jak napisał po latach jego przyjaciel, dramaturg Ben Jonson, Szekspir posiadał „powierzchowną znajomość łaciny i jeszcze mniejszą greki”, co może wskazywać na to, iż zdobył jedynie elementarne wykształcenie.

Tymczasem autor przypisywanych mu sztuk doskonale znał klasykę grecką i rzymską oraz literaturę francuską, hiszpańską i włoską, a prawdopodobnie również te języki. Poza tym miał bogate słownictwo. Współcześnie człowiek wykształcony rzadko używa w rozmowie więcej niż jakieś 4000 wyrazów. John Milton, XVII-wieczny poeta angielski, operował w swych dziełach około 8000 słów. Natomiast zdaniem pewnego eksperta słownik Szekspira obejmował nie mniej niż 21 000 wyrazów!

Książki i rękopisy

W trzystronicowym testamencie dokładnie wyszczególniono cały dobytek Szekspira, nic jednak nie wspomniano o książkach ani o rękopisach. Czy przypadły jego starszej córce, Susannie? Jeżeli tak, to musiały dostać się w posiadanie jej potomków. W XVIII wieku zagadka ta zaintrygowała pewnego duchownego, który sprawdził wszystkie prywatne biblioteki w promieniu 80 kilometrów od Stratford-upon-Avon, lecz nie znalazł żadnego tomu należącego niegdyś do Szekspira.

Nie lepiej jest z rękopisami sztuk — nie zachował się ani jeden. W roku 1623, siedem lat po śmierci pisarza, 36 jego sztuk opublikowano w Pierwszym Folio. Ich pirackie wydania ukazywały się licznie już za jego życia, a mimo to Szekspir, choć znał się na interesach, nie zabezpieczył swoich praw do tych dzieł.

Do Londynu — po sławę

Cechę charakterystyczną czasów elżbietańskich stanowiły wędrowne trupy aktorów. Jedna z nich zawitała w roku 1587 do Stratford-upon-Avon. Jeżeli Szekspir się do niej przyłączył, zapewne jesienią tamtego roku przybył do Londynu. Wiadomo, że został członkiem zespołu Sług Lorda Szambelana, najlepszej grupy teatralnej w mieście, która później przyjęła nazwę Sług Królewskich. Odkąd zamieszkał w stolicy, jego los się odmienił. W ciągu lat nabył posiadłości w Londynie i w Stratford-upon-Avon. Nie ma jednak rzetelnej relacji o tym, co robił między rokiem 1583 a 1592 — w istotnych dla nas „brakujących latach”.

W roku 1599 w dzielnicy Southwark wybudowano teatr Globe. Co prawda sztuki podpisane nazwiskiem Szekspir znano w Londynie już wcześniej, ale on sam nie wsławił się wtedy jako ich autor. Po śmierci nie wyprawiono mu okazałego pogrzebu, jak to było w wypadku innych dramatopisarzy, na przykład Bena Jonsona i Francisa Beaumonta, których z wielką pompą pochowano w Opactwie Westminsterskim w Londynie.

Domniemani autorzy

Czy pod nazwiskiem Szekspir ukrywał się prawdziwy pisarz lub nawet pisarze? Liczba domniemanych autorów przekracza 60. Należy do nich między innymi dramaturg Christopher Marlowea i takie nieoczekiwane postacie, jak kardynał Wolsey, sir Walter Raleigh czy królowa Elżbieta I. Kto zdaniem teoretyków zasługuje na największą uwagę?

Pierwszą taką osobą jest Franciszek Bacon, trzy lata starszy od Szekspira absolwent uniwersytetu w Cambridge. Ten wybitny prawnik i urzędnik królewski był również płodnym pisarzem. Hipotezę, według której jest on autorem dzieł przypisywanych Szekspirowi, po raz pierwszy postawiono w roku 1769, ale niemal 80 lat ją lekceważono. W roku 1885 w celu jej propagowania utworzono Towarzystwo imienia Bacona i od tamtej pory wysunięto wiele przemawiających za nią argumentów. Oto jeden z nich: Bacon mieszkał jakieś 30 kilometrów na północ od Londynu, w pobliżu miasta Saint Albans, którego nazwa pojawia się w Szekspirowskich utworach 15 razy, gdy tymczasem nazwa rodzinnego miasta Szekspira, Stratford-upon-Avon, ani razu.

Kolejni kandydaci to Roger Manners, piąty hrabia Rutlandii, i William Stanley, szósty hrabia Derby. Obaj zdobyli gruntowne wykształcenie i dobrze znali życie dworskie. Ale dlaczego mieliby się kryć ze swą twórczością? W roku 1939 profesor P. S. Porohovshikov napisał w obronie kandydatury hrabiego Rutlandii: „Jego pierwsze prace zostały opublikowane anonimowo, a następne pod pseudonimem z tej prostej przyczyny, że nie wypadało, by par pisał dla pospólstwa”.

Istnieje również pogląd, iż Szekspirowskie sztuki wyszły spod pióra spółki pisarzy, z których każdy wniósł własny zasób wiedzy. Z drugiej strony zachodzi pytanie, czy jako utalentowany aktor, Szekspir redagował i przygotowywał do wystawienia na scenie sztuki innych twórców. Ze swych rękopisów podobno nigdy nie ‛wykreślił ani jednej linijki’. Byłoby to możliwe, gdyby redagował — nanosząc drobne poprawki — cudze utwory dramatyczne.

Co stanowi najistotniejszy powód, dla którego część osób powątpiewa, że Szekspir był autorem przypisywanych mu prac? Według The World Book Encyclopedia ludzie „nie potrafili uwierzyć, iż mógł je napisać aktor ze Stratford-upon-Avon. Jego prowincjonalne pochodzenie nie pasowało do ich wizerunku geniusza dramatu”. W dziele tym dodano, że niemal wszyscy domniemani twórcy „należeli do szlachty lub arystokracji”. A zatem zdaniem wielu osób kwestionujących autorstwo Szekspira „takie sztuki mógł napisać tylko wykształcony, obyty przedstawiciel wyższych warstw społecznych”. Niemniej jak już wspomniano w tym artykule, sporo wybitnych znawców przedmiotu jest przekonanych, iż stworzył je sam Szekspir.

Czy są widoki na szybkie rozstrzygnięcie tych wątpliwości? Raczej nie. Jeżeli na światło dzienne nie wyjdą nowe dowody w postaci oryginalnych rękopisów lub informacji na temat „brakujących” lat w życiu Szekspira, „ten skończony geniusz słowa” pozostanie intrygującą zagadką.

[Przypis]

[Ramka na stronie 24]

Umiejętność pisania a rodzina Szekspira

William Szekspir prawdopodobnie podpisał się sześć razy na czterech zachowanych dokumentach. Nazwisko nie jest na nich w pełni czytelne, a w pisowni brak konsekwencji. Pewni uczeni sugerują, że testament podpisali w jego imieniu prawnicy, co zdaniem niektórych nasuwa drażliwe pytanie: Czy William Szekspir był człowiekiem piśmiennym? Nie istnieje żaden manuskrypt, który wyszedł spod jego pióra. Córka Szekspira Susanna umiała się podpisać, lecz nie ma dowodów na to, że potrafiła coś więcej. Druga córka, Judith, bardzo z ojcem związana, podpisywała się krzyżykami. Była analfabetką. Nikt nie wie, dlaczego Szekspir nie zadbał o to, by jego dzieci mogły korzystać z bezcennych skarbów literatury.

[Ilustracje na stronie 23]

Wczesne portrety Szekspira, choć nie jest pewne, jak w rzeczywistości wyglądał

[Prawa własności]

Encyclopædia Britannica/​Wydanie XI (1911)

Culver Pictures