Włoskie kamee — miniaturowe arcydzieła

OD NASZEGO KORESPONDENTA Z WŁOCH

Przyjechaliśmy do Torre del Greco, miasta nad Zatoką Neapolitańską, by zobaczyć, jak powstają typowe dla tej części Włoch jubilerskie wyroby rękodzielnicze. Chodzi o rzeźbione w muszlach kamee. Wybierzemy się z wizytą do jednej z licznych tu pracowni, najpierw jednak dowiedzmy się czegoś o kameach i ich długiej historii.

KAMEE to szlachetne lub półszlachetne kamienie oraz muszle zdobione wypukłym reliefem. Do ich wykonania najlepiej nadają się agaty, onyksy, sardonyksy i niektóre konchy, a to dlatego, że ich warstwowy układ barw pozwala uzyskać efektowne kontrasty. Technika wyrobu kamei przypomina poniekąd płaskorzeźbienie, tyle że w miniaturze.

Duża liczba kamei wykonanych w kamieniu, które przetrwały z czasów perskich i grecko-rzymskich, świadczy o popularności tych ozdób w epoce starożytnej. Wyroby z muszli pojawiły się znacznie później. W XIV i XV wieku kamee z masy perłowej wytwarzano we Francji, w Niemczech i Flandrii. Muszle jako tworzywo najwyraźniej były bardzo cenione na okazałych i wytwornych dworach francuskich. Z ówczesnych wypraw odkrywczych przywożono do Europy rzadkie i egzotyczne surowce — szylkret, siekacze narwali, nefryty, bursztyny i osobliwe muszle. Rozbudziło to zainteresowanie naukami przyrodniczymi i zainspirowało zdolnych rzemieślników, jubilerów i grawerów. Prawdopodobnie w XVI wieku stwierdzono, że do rzeźbienia kamei świetnie się nadają konchy mięczaków z rodzaju przyłbic oraz z rodziny porcelanek.

W okresie neoklasycyzmu odżyły tradycje sztuki antycznej, toteż w XVIII wieku kamee z muszli znów cieszyły się wzięciem, mimo że niektórzy krytykowali je jako imitacje ze względu na niższą wartość konch w porównaniu z kamieniami szlachetnymi. Później liczba ośrodków zajmujących się wyrobem kamei zaczęła maleć. Do naszych czasów rzemiosło to przetrwało w dwóch miastach — niemieckim Idar-Oberstein, które specjalizuje się w maszynowej obróbce agatów, i we włoskim Torre del Greco, gdzie kamee wciąż są rzeźbione ręcznie w muszlach.

Mając te ogólne wiadomości, zobaczmy, jak ta produkcja odbywa się współcześnie.

W warsztacie

Warsztat, który odwiedzimy, mieści się w wąskiej uliczce w centrum Torre del Greco. Na stole rzemieślnika leży mnóstwo narzędzi oraz kamei na różnych etapach produkcji. Z zachwytem oglądamy piękny egzemplarz, któremu nadawane są ostatnie szlify — skomplikowaną scenkę rodzajową przedstawiającą kilka postaci.

Muszle do wyrobu kamei pochodzą z Bahamów, Morza Karaibskiego oraz wód przybrzeżnych Afryki Wschodniej. Z poszczególnych rodzajów muszli otrzymywane są kamee o różnych barwach. Na przykład kamee rzeźbione w konchach przyłbic Cassis madagascariensis (zwanych popularnie muszlami sardonyksowymi) mają biały relief na ciemnobrązowym tle, a okazy rytowane w konchach porcelanek Cypraecassis rufa (tak zwanych muszlach karneolowych) mają jaśniejsze i ciemniejsze odcienie barwy brunatnoczerwonej. Najbardziej cenione są egzemplarze o największym kontraście kolorystycznym.

Najpierw za pomocą specjalnej piły chłodzonej wodą rzemieślnik wycina miseczkowatą część muszli przeznaczoną do dalszej obróbki. W jej wnętrzu rysuje kontury kamei — zazwyczaj owalne lub okrągłe — a następnie wycina wstępnie mniejsze różnokształtne kawałki. Z przeciętnej muszli zazwyczaj wykonuje się zaledwie jedną dużą i dwie mniejsze kamee. Znawca powinien wprawnym okiem ocenić konchę, by zdecydować, w jaki sposób najlepiej ją pociąć. Na przykład z trzech zewnętrznych wypukłości można wyrzeźbić trzy postacie. Po wycięciu każdemu elementowi nadaje się szlifierką pożądany kształt. Aby ułatwić kolejne fazy pracy, muszlę przymocowuje się do krótkiego drewnianego patyczka, a jej chropowatą warstwę zewnętrzną szlifuje do odpowiedniej grubości. Na tym etapie twórca szuka w kształcie muszli inspiracji do tematu rzeźby. Ołówkiem sporządza szkic na powierzchni konchy i zaczyna zasadniczą pracę nad kameą.

Nadmiar materiału zostaje usunięty elektryczną wiertarką z końcówką ścierną. Kiedy kontury są już mniej więcej wykrojone, zaczyna się ręczne grawerowanie za pomocą bardzo ostrych rylców o różnych rozmiarach. Relief musi powstać dokładnie na poziomie przejścia jasnej warstwy muszli w ciemniejszą. Rytując raz głębiej, a raz płycej, zdolny artysta może nawet uzyskać efekt przezroczystego welonu. I wreszcie mamy znakomity wyrób finalny — misterny motyw płaskorzeźby odcina się wyraźnie od ciemniejszego tła!

Tematyka kamei jest niewyczerpana. Być może widziałeś jeden z ulubionych motywów figuralnych — pełen wdzięku profil kobiety. Na pierścionkach albo kolczykach przedstawiane są miniaturowe twarze i kwiaty. Większe kamee, o wymiarach do siedmiu centymetrów, są przeznaczane na broszki lub wisiorki i mogą być zdobione bardziej złożonymi kompozycjami — pejzażami, scenkami rodzajowymi i antycznymi. Największe kamee mają nawet 20 centymetrów i bywają oprawiane lub ustawiane na postumencie. Ich wartość zależy nie tylko od rozmiaru i materiałów użytych do oprawy, ale przede wszystkim od kunsztu rzemieślnika i staranności wykonania. Niektóre to prawdziwe dzieła sztuki.

Ponieważ na ostateczną postać wyrobu ma wpływ nieregularny kształt samej konchy, który rzemieślnik musi mądrze wykorzystać, produkcji kamei w muszlach nigdy nie uda się zmechanizować, a dwa egzemplarze nigdy nie będą takie same. Kamee to niepowtarzalne i zachwycające ozdoby — doprawdy miniaturowe arcydzieła.

[Ilustracje na stronie 16]

WYRÓB KAMEI

Muszle, z których wyrabia się kamee

Wycinanie miseczkowatej części przeznaczonej do obróbki

Szkicowanie konturów kamei

Wycinanie przybliżonych kształtów

Po nadaniu kamei kształtu rzemieślnik trudzi się przy swoim warsztacie

[Ilustracja na stronie 17]

Gemma Augustea, wykonana między 10 a 20 rokiem n.e. Ma wymiary 19 na 23 centymetry

[Prawa własności]

Erich Lessing/Art Resource, NY