John Foxe i burzliwe czasy, w których żył

CZY ludzie wyciągają lekcje z historii, czy raczej wciąż powtarzają te same błędy? Postaraj się mieć to pytanie w pamięci, rozważając życie Johna Foxe’a — Anglika, który sięgnął po pióro w nadziei, że skłoni swoich czytelników do przeciwstawienia się niewyobrażalnym okrucieństwom popełnianym w jego czasach.

Relacje Foxe’a, sporządzone w okresie reformacji, przez całe stulecia odbijały się echem wśród mieszkańców Anglii. Swoje opracowanie, zatytułowane Acts and Monuments of the Church (Dzieła i pomniki kościoła), tworzył ponad 25 lat. Zdaniem niektórych jest ono drugą po Biblii książką mającą największy wpływ na kształtowanie angielskiego języka i kultury.

Burzliwe lata

John Foxe urodził się w Bostonie w Anglii w roku 1516 lub 1517. Mniej więcej w tym samym czasie, jak głosi tradycja, Marcin Luter przybił do drzwi katedry w Wittenberdze 95 swoich tez. A zatem Foxe, katolik z urodzenia, pojawił się na scenie w chwili, gdy reformatorzy zaczęli kwestionować autorytet i nauki Kościoła katolickiego.

Foxe rozpoczął studia na Uniwersytecie Oksfordzkim, gdzie nauczył się greki i hebrajszczyzny. Mógł więc czytać Biblię w językach oryginalnych i stąd najwyraźniej wzięły się jego wątpliwości co do katolickich wierzeń. Jego koledzy zaczęli przypuszczać, że skłania się ku protestantyzmowi. Swoimi podejrzeniami podzielili się z władzami uczelni, które odtąd bacznie się mu przyglądały.

Po uzyskaniu w roku 1543 tytułu magistra Foxe miał otrzymać święcenia kapłańskie. Ale zrezygnował z nich, ponieważ nie zgadzał się z przymusowym celibatem. W rezultacie sprawy stanęły na ostrzu noża. Podejrzewany o herezję — przestępstwo zagrożone karą śmierci — w roku 1545 Foxe porzucił obiecującą karierę akademicką. Został nauczycielem w pewnej rodzinie mieszkającej w hrabstwie Warwickshire, niedaleko Stratford-upon-Avon. Tam poślubił Agnes Randall.

Pochodząca z Coventry Agnes opowiedziała mężowi historię wdowy o nazwisku Smith (lub Smythe), która nauczyła swoje dzieci Dekalogu oraz Modlitwy Pańskiej nie po łacinie, lecz po angielsku. Spalono ją za to na stosie — razem z sześcioma mężczyznami, którym postawiono podobny zarzut. Ponieważ ta rażąca niesprawiedliwość oburzyła miejscową ludność, biskup rozpuścił pogłoskę, że ofiary zostały spalone za „poważniejsze przestępstwo”: jedzenie mięsa w piątek i inne dni postu.

Skąd ci męczennicy znali fragmenty Biblii po angielsku? Jakieś 150 lat wcześniej pomimo sprzeciwu władz kościelnych Jan Wiklif przetłumaczył Biblię z łaciny na angielski. Wyszkolił też wędrownych kaznodziejów zwanych lollardamia, którzy nosili przy sobie odręcznie spisane fragmenty Pisma Świętego i czytali je ludziom. Parlament próbował powstrzymać ich działalność. W roku 1401 przegłosowano ustawę, która upoważniała biskupów do więzienia, torturowania i palenia heretyków na stosie.

W obawie przed aresztowaniem Foxe przeprowadził się z rodziną do Londynu, gdzie z czasem opowiedział się po stronie protestantów. Zajął się tłumaczeniem na język angielski traktatów reformatorów niemieckich oraz rozpraw łacińskich. Sam również napisał kilka traktatów.

Poza tym zaczął opracowywać historię angielskich lollardów. Książkę, którą ukończył w roku 1554, wydano po łacinie w Strasburgu (obecnie we Francji). Składała się z 212 kartek małego formatu i stanowiła zaczątek jego przyszłego dzieła — Acts and Monuments of the Church. Pięć lat później opublikował rozszerzone wydanie liczące ponad 750 stron dużego formatu.

Śmiertelne owoce nietolerancji

W okresie reformacji w Europie zabito tysiące mężczyzn, kobiet i dzieci. W Anglii w roku 1553 na tron wstąpiła zagorzała katoliczka Maria Tudor, która zyskała przydomek „krwawej”. Nowa królowa była zdecydowana ponownie nawiązać dobre stosunki z papiestwem rzymskim, zerwane decyzją parlamentu z roku 1534. Podczas jej pięcioletnich rządów uznano za heretyków i spalono na stosie około 300 mężczyzn i kobiet, w tym przywódców protestanckich. Wielu innych zmarło w więzieniach.

Foxe’owi udało się przeżyć dzięki temu, że wkrótce po koronacji Marii opuścił kraj i wraz z rodziną zamieszkał w Szwajcarii, w Bazylei. W roku 1559, rok po wstąpieniu na tron protestanckiej królowej Elżbiety, siostry Marii, wrócił do Anglii wraz z innymi uchodźcami. Był to zarazem rok, w którym Elżbieta przywróciła „Akt supremacji”b i została „najwyższym rządcą Kościoła”. W roku 1570 papież Pius V nałożył na nią ekskomunikę. Wkrótce wyszły na jaw międzynarodowe intrygi polityczne przeciw Anglii, między innymi spiski na życie Elżbiety. W rezultacie na jej rozkaz stracono setki katolików oskarżonych o zdradę.

Jakże daleko religie chrześcijaństwa odeszły od nauk Jezusa Chrystusa, który nawoływał: „Miłujcie swych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was prześladują”! (Mateusza 5:44). Ponieważ zarówno katolicy, jak i protestanci zlekceważyli ten wyraźny nakaz, postawili chrystianizm w złym świetle, co zresztą zostało przepowiedziane w Biblii. Apostoł Piotr napisał, że z powodu rzekomych chrześcijan „będzie się mówić obelżywie o drodze prawdy” (2 Piotra 2:1, 2).

Dokończenie dzieła

Po powrocie do Anglii Foxe rozpoczął prace nad jeszcze bardziej rozszerzoną wersją swojego dzieła — obejmującą wydarzenia, których naocznymi świadkami mogli być jego czytelnicy. Pierwsze angielskie wydanie ukazało się w roku 1563; liczyło jakieś 1800 stron i zawierało kilkadziesiąt drzeworytów. Z dnia na dzień stało się bestsellerem.

Po siedmiu latach zostało opublikowane drugie wydanie. Składało się z dwóch tomów, miało przeszło 2300 stron i 153 ilustracje. Rok później Kościół anglikański postanowił, że egzemplarz dzieła Foxe’a powinien znaleźć się obok Biblii we wszystkich angielskich katedrach, a także w domach urzędników kościelnych — dla pożytku służby i gości. Wkrótce za tym przykładem poszły kościoły parafialne. Korzyść z tego odnosili nawet analfabeci — dzięki zawartym w książce ilustracjom, które pozostawiały niezatarte wrażenie.

Już wcześniej Foxe przyłączył się do purytanów, konserwatywnych protestantów, którzy uważali, że zerwanie z Kościołem rzymskim to za mało. Ich zdaniem należało usunąć wszelkie pozostałości po katolicyzmie, co, jak na ironię, postawiło ich w opozycji do Kościoła anglikańskiego, który zachował sporo katolickich zwyczajów i dogmatów.

John Foxe ujawnił wiele okrucieństw popełnionych w tamtych burzliwych czasach w imię religii. Jego dzieło w dużej mierze wpłynęło na to, jak przez kolejne stulecia mieszkańcy Anglii postrzegali religię i politykę.

[Przypisy]

[Ramka i ilustracja na stronie 28]

„KSIĘGA MĘCZENNIKÓW FOXE’A”

Kiedy Kościół katolicki zwalczał w Europie reformację, pisarze tacy jak Jean Crespin sporządzali szczegółowe opisy prześladowań i męczeństwa w swoich krajachc. W konwencję tę wpisywało się również opracowanie Acts and Monuments of the Church, do którego przylgnęło miano „Księgi męczenników Foxe’a”. Z czasem tym obiegowym tytułem zaczęto opatrywać zrewidowane i skrócone edycje dzieła Johna Foxe’a.

[Przypis]

[Prawa własności]

© Classic Vision/​age fotostock

[Ilustracja na stronie 27]

Jan Wiklif rozsyła lollardów

[Prawa własności]

Z książki The Church of England: A History for the People, 1905, Vol. II

[Prawa własności do ilustracji, strona 26]

Z Foxe’s Book of Martyrs