RĘKOPISY BIBLIJNE

Pismo Święte pochodzi z nadludzkiego źródła, ale w jego spisywaniu i przechowywaniu brali udział ludzie. Owo dzieło natchnione przez Boga rozpoczął Mojżesz w 1513 r. p.n.e., a zakończył przeszło 1600 lat później apostoł Jan. Pierwotnie poszczególne księgi biblijne nie stanowiły jednej całości, niemniej z upływem czasu rosło zapotrzebowanie na ich odpisy. Tak było np. po niewoli babilońskiej, jako że nie wszyscy uwolnieni Żydzi powrócili do ziemi judzkiej. Wielu osiedliło się gdzie indziej, tworząc rozproszoną po świecie diasporę, która w szybkim tempie wznosiła synagogi. Zgromadzano się w nich, by słuchać Słowa Bożego, odczytywanego z kopii sporządzanych przez skrybów (Dz 15:21). W późniejszym okresie również naśladowcy Chrystusa pilnie przepisywali natchnione pisma na potrzeby coraz liczniejszych zborów chrześcijańskich, które wymieniały je między sobą i upowszechniały (Kol 4:16).

Przed spopularyzowaniem się druku za pomocą ruchomej czcionki (wynalezionego w XV w.) kopie ksiąg biblijnych, podobnie jak oryginały, sporządzano odręcznie. Dlatego nazywane są manuskryptami, czyli rękopisami (łac. manu scriptus — „ręką pisany”). Manuskrypty biblijne to ręczne (a nie drukowane) odpisy całości lub części Pisma Świętego. Zwykle występują w postaci zwojów bądź kodeksów.

Materiały. Księgi biblijne przepisywano na skórze, papirusie i welinie. Na skórze powstała np. znana kopia Księgi Izajasza, znaleziona wśród Zwojów znad Morza Martwego. Papirus, odmiana papieru sporządzana z włókien pewnej rośliny wodnej, służył do spisywania ksiąg biblijnych w językach oryginalnych oraz ich tłumaczeń aż do IV w. n.e. Później zaczął go wypierać welin, czyli delikatny pergamin, wytwarzany na ogół ze skór cielęcych, jagnięcych i koźlęcych (stanowił udoskonaloną odmianę znanego już wcześniej materiału pisarskiego, jakim były skóry zwierzęce). Na pergaminie, a dokładniej: na welinie, spisano takie słynne manuskrypty, jak Kodeks synajski oraz Kodeks watykański (oba z IV w.).

Palimpsest (łac. palimpsestus; gr. palímpsestos, czyli „znowu zeskrobany”) to rękopis, z którego wytarto lub zeskrobano tekst pierwotny w celu ponownego zapisania. Znanym palimpsestem biblijnym jest Kodeks Efrema, pochodzący z V w. Gdy poprzedni, usunięty tekst jest ważniejszy, uczeni mogą go odczytać za pomocą środków technicznych, takich jak odczynniki chemiczne czy fotografia. Niektóre manuskrypty Chrześcijańskich Pism Greckich to lekcjonarze — zestawy wybranych fragmentów Biblii przeznaczone do czytania podczas nabożeństw.

Kształt pisma. Rękopisy biblijne pisane greką — tłumaczenia Pism Hebrajskich i (lub) odpisy Pism Chrześcijańskich — można podzielić czy też sklasyfikować w zależności od odmiany pisma, co na dodatek pomaga ustalić ich wiek. Starsze pismo (stosowane głównie do IX w.), nazywane uncjałą lub majuskułą, składało się z dużych, oddzielnych liter (wyłącznie wielkich). Na ogół nie rozdzielano w nim słów, nie stosowano interpunkcji ani nie zaznaczano akcentów. Manuskryptem uncjalnym (majuskułowym) jest np. Kodeks synajski. Od VI w. zaczął się proces modyfikacji pisma, a w IX w. upowszechniło się w końcu używanie minuskuł — mniejszych liter, często łączonych ze sobą przy płynnym pisaniu (tzw. kursywa). Większość zachowanych rękopisów Chrześcijańskich Pism Greckich sporządzono właśnie minuskułą. Zachowała ona popularność aż do wprowadzenia druku.

Kopiści. O ile wiadomo, nie zachował się żaden oryginalny rękopis biblijny (autograf, czyli pierwopis). Mimo to Pismo Święte przetrwało w postaci wiernej i godnej zaufania, ponieważ kopiści uznawali je za natchnione Słowo Boże i w swej żmudnej pracy na ogół dążyli do perfekcji.

W czasach ziemskiej służby Jezusa, podobnie jak przez kilka wcześniejszych stuleci, mężczyzn trudniących się przepisywaniem Pism Hebrajskich nazywano soferami (hebr. soferím: „pisarze, uczeni w piśmie”). Jednym z pierwszych był Ezdrasz, którego Biblia nazywa „biegłym przepisywaczem” (Ezd 7:6). Późniejsi soferowie wprowadzili do tekstu hebrajskiego szereg rozmyślnych zmian. Ale ich następcy, masoreci, wykryli je i odnotowali w tzw. masorze, czyli uwagach utrwalanych na marginesach przepisywanej Biblii hebrajskiej; rezultat ich pracy nazywamy tekstem masoreckim.

Również kopiści Chrześcijańskich Pism Greckich dokładali usilnych starań, by sporządzane przez nich odpisy były wierne.

Skąd można mieć pewność, że tekst Biblii nie uległ zmianom?

Chociaż kopiści podchodzili do swej pracy z wielką pieczołowitością, do odpisów Biblii przedostało się szereg drobnych omyłek i zmian. Ogólnie rzecz biorąc, nie mają one większego znaczenia i nie naruszają integralności tekstu. Zostały wykryte i poprawione dzięki starannemu naukowemu kolacjonowaniu, czyli krytycznemu porównywaniu mnóstwa dostępnych rękopisów i starożytnych przekładów. Badania krytyczne tekstu Biblii hebrajskiej rozpoczęły się pod koniec XVIII stulecia. W latach 1776-1780 Benjamin Kennicott wydał w Oksfordzie różne warianty tekstu z przeszło 600 masoreckich manuskryptów hebrajskich, a w latach 1784-1798 włoski uczony Giambernardo de Rossi opublikował w Parmie porównanie 731 rękopisów. Wydanie krytyczne Pism Hebrajskich opracował również niemiecki biblista S. Baer, a w czasach nam bliższych C. D. Ginsburg. W r. 1906 hebraista Rudolf Kittel ogłosił drukiem pierwsze wydanie swego dzieła Biblia Hebraica, wyposażonego w aparat krytyczny — obszerne przypisy, w których porównał liczne masoreckie rękopisy hebrajskie. Oparł się przy tym na tekście Ben Chaima. Kiedy jednak udostępniono starsze i lepsze teksty masoreckie typu Ben Aszera, Kittel przystąpił do opracowania całkiem nowego, trzeciego wydania Biblii hebrajskiej, które po jego śmierci ukończyli współpracownicy.

Biblia Hebraica (wyd. 7, 8 i 9 z lat 1951-1955) stanowiła podstawę do tłumaczenia na język angielski Pism Hebrajskich w Przekładzie Nowego Świata, opublikowanym po raz pierwszy w latach 1950-1960. W r. 1977 ukazało się jej nowe wydanie, znane jako Biblia Hebraica Stuttgartensia. Posłużyło ono do uaktualnienia przypisów w angielskiej edycji Przekładu Nowego Świata z r. 1984.

Chrześcijańskie Pisma Greckie po raz pierwszy opublikowano drukiem (po grecku i łacinie) w Poliglotcie kompluteńskiej w latach 1514-1517. W r. 1516 ukazało się pierwsze krytyczne wydanie greckiego tekstu Pism Chrześcijańskich w opracowaniu holenderskiego uczonego Erazma z Rotterdamu. Zawierało ono wiele błędów, które poprawiano w następnych czterech edycjach z lat 1519-1535. Nieco później paryski drukarz i wydawca Robert Estienne, zwany też Stephanusem, opublikował kilka wydań greckiego „Nowego Testamentu”, opierając się przede wszystkim na tekście Erazma, choć uwzględnił również Poliglottę kompluteńską oraz 15 późnych manuskryptów. Trzecie wydanie tekstu greckiego Estienne’a (1550) stało się podstawą tzw. tekstu przyjętego (łac. textus receptus), na którym opierały się pierwsze przekłady angielskie, łącznie z Biblią króla Jakuba z r. 1611.

W czasach nam bliższych godne uwagi było krytyczne wydanie tekstu greckiego opracowane przez J. J. Griesbacha, który skorzystał z materiałów zgromadzonych przez innych badaczy, a prócz tego sięgał do cytatów biblijnych u pisarzy wczesnochrześcijańskich, m.in. Orygenesa. Studiował też warianty w różnych przekładach, takich jak ormiański, gocki i filokseński. Dostępne rękopisy podzielił na trzy rodziny, inaczej recenzje: bizantyjską, zachodnią oraz aleksandryjską, której dawał pierwszeństwo. Swoje krytyczne opracowania wydał w latach 1774-1806, przy czym najważniejsza edycja całego greckiego tekstu Griesbacha ukazała się w latach 1796-1806. Oparł się na nim Samuel Sharpe w swym przekładzie na angielski z r. 1840, a w r. 1864 Benjamin Wilson opublikował go jako tekst grecki w międzywierszowym tłumaczeniu The Emphatic Diaglott.

Powszechne uznanie zyskało krytyczne wydanie tekstu greckiego Pism Chrześcijańskich opublikowane w r. 1881 przez biblistów z Uniwersytetu w Cambridge: B. F. Westcotta i F. J. A. Horta. Było owocem 28 lat pracy, którą wykonywali niezależnie od siebie, choć systematycznie porównywali swe uwagi. Podobnie jak Griesbach podzielili rękopisy na rodziny, przy czym najbardziej polegali na „tekście neutralnym” (jak go nazwali), który obejmował słynne kodeksy z IV w.: synajski oraz watykański. Jeżeli te rękopisy były zgodne, a zwłaszcza gdy znajdowały poparcie w innych starych manuskryptach uncjalnych, obaj uczeni uznawali tekst za ustalony, choć dopuszczali możliwość korekty. Jeśli były niejednolite, starali się rozstrzygnąć niejasności rozważeniem każdego możliwego czynnika, a gdy uznali dwie wersje za równoprawne, zaznaczali to w swym wydaniu krytycznym. Tekst Westcotta i Horta posłużył za podstawę do przetłumaczenia na angielski Chrześcijańskich Pism Greckich wchodzących w skład Przekładu Nowego Świata. Niemniej Komitet Przekładu Biblii Nowego Świata sięgał także do innych znakomitych opracowań tekstu greckiego, m.in. do dzieła E. Nestlego (1948).

Profesor Kurt Aland tak się wypowiedział na temat dziejów tekstu Chrześcijańskich Pism Greckich oraz wyników współczesnych badań: „Przeszło 40-letnie doświadczenie i rezultaty analizy testowej (...) 1200 miejsc w rękopisach upoważniają do następującego stwierdzenia: Tekst Nowego Testamentu został świetnie przekazany, lepiej niż jakikolwiek starożytny zabytek piśmienniczy; prawdopodobieństwo znalezienia manuskryptów, które by zasadniczo zmieniły jego treść, jest zerowe” (Das Neue Testament — zuverlässig überliefert, Stuttgart 1986, ss. 27, 28).

W istniejących rękopisach Pism Chrześcijańskich (po grecku i w innych językach) występują rozmaite różnice. Jest to zrozumiałe, zważywszy na ludzką niedoskonałość oraz na to, że tekst wielokrotnie przepisywano, a sporo kopistów było amatorami w tej dziedzinie. Jeżeli jakieś rękopisy powstały na jednym terenie albo kopiowano je z tego samego odpisu, np. ze zrewidowanej w charakterystyczny sposób wersji wcześniejszych tekstów, to najprawdopodobniej powtarzają się w nich przynajmniej niektóre warianty, w związku z czym przyporządkowywane są do tej samej grupy, czyli rodziny manuskryptów. Na podstawie podobieństw takich wariantów tekstowych uczeni spróbowali podzielić rękopisy na kilka grup, których liczba z czasem wzrastała, i obecnie mówi się o rodzinach: aleksandryjskiej, zachodniej, wschodniej (syryjskiej i cezarejskiej) oraz bizantyjskiej. Każdą reprezentują rozmaite rękopisy lub odmienne warianty pojawiające się w licznych manuskryptach. Choć jednak w poszczególnych rodzinach rękopisów (i w obrębie każdej z nich) występują charakterystyczne różnice tekstowe, to ogólnie rzecz biorąc, natchnione Pisma przetrwały do naszych czasów w niezmienionej postaci. Wspomniane różnice nie mają żadnego wpływu na całokształt nauk biblijnych. W wyniku badań porównawczych wszelkie istotne błędy zostały poprawione, dzięki czemu tekst, którym dziś dysponujemy, jest autentyczny i wiarogodny.

Odkąd Westcott i Hort wydali oczyszczony tekst grecki, powstało szereg innych krytycznych wydań Chrześcijańskich Pism Greckich. Szczególnie godne uwagi jest dzieło The Greek New Testament, opublikowane przez Zjednoczone Towarzystwa Biblijne. Jego 3 wydanie jest identyczne z 26 edycją tzw. tekstu Nestlego i Alanda (Stuttgart 1979) (zob. CHRZEŚCIJAŃSKIE PISMA GRECKIE).

Rękopisy Pism Hebrajskich. W różnych bibliotekach przechowuje się dziś ok. 6000 rękopisów całych Pism Hebrajskich lub ich części. Ogromna większość z nich zawiera tekst masorecki i pochodzi najwcześniej z X w. n.e. Masoreci (działający w drugiej połowie I tysiąclecia n.e.) starali się wiernie przekazać tekst hebrajski i nie wprowadzali do niego żadnych zmian. Chcąc jednak zachować tradycyjną wymowę tekstu spółgłoskowego (niezawierającego samogłosek), opracowali system znaków samogłoskowych i akcentowych. A w uwagach marginesowych, nazywanych masorą, zaznaczali osobliwości językowe i w razie konieczności podawali poprawione brzmienie. Dzisiejsze drukowane wydania Biblii hebrajskiej zawierają właśnie tekst masorecki.

W synagogach żydowskich zastępowano uszkodzone rękopisy Pism Hebrajskich sprawdzonymi kopiami, a egzemplarze podniszczone lub zużyte deponowano w schowku zwanym genizą. Gdy geniza się napełniła, manuskrypty wyjmowano i uroczyście grzebano w ziemi. Niewątpliwie w ten sposób przepadło wiele starożytnych rękopisów. Ale genizy w synagodze w Starym Kairze nie opróżniono — chyba dlatego, że została zamurowana i na setki lat zapomniana. Odkryto ją podczas remontu w r. 1890, po czym znalezione w niej odpisy Pism Hebrajskich (jedne stosunkowo kompletne, inne fragmentaryczne — niektóre prawdopodobnie z VI w. n.e.) trafiły do różnych bibliotek.

Wśród najstarszych zachowanych fragmentów Biblii można wymienić papirus Nasha, odnaleziony w Egipcie, a obecnie przechowywany w Cambridge. Pochodzi z II lub I w. p.n.e. i najwyraźniej należał do jakiegoś zbioru pouczeń; składa się z czterech fragmentów zawierających jedynie 24 linie przedmasoreckiego tekstu Dziesięciorga Przykazań oraz kilku wersetów z 5 i 6 rozdz. Powtórzonego Prawa.

W r. 1947 i w latach następnych wiele zwojów biblijnych i pozabiblijnych odnaleziono w różnych miejscach na zach. od Morza Martwego — ogólnie nazywa się je Zwojami znad Morza Martwego. Najważniejsze są rękopisy odkryte w kilkunastu grotach w Wadi Kumran (Nachal Kumeran) i okolicy. Znane są jako teksty z Kumran i zapewne należały kiedyś do żydowskiej wspólnoty religijnej zamieszkującej pobliski Chirbat Kumran (Chorbat Kumeran). Pierwszego odkrycia dokonał pewien beduin w grocie leżącej jakieś 15 km na pd. od Jerycha, gdzie znalazł gliniane dzbany ze starymi rękopisami. Jednym z nich był słynny dziś Zwój Izajasza (1QIs⁠^a) — dobrze zachowany zwój skórzany, zawierający całą Księgę Izajasza (z nielicznymi lukami) (ILUSTRACJA, t. 1, s. 322). Spisany został przedmasoreckim pismem hebrajskim, a datuje się go na koniec II w. p.n.e. Jest zatem ok. 1000 lat wcześniejszy od najstarszego z istniejących rękopisów masoreckich. I chociaż można się w nim dopatrzyć pewnych odchyleń w pisowni i w formie gramatycznej, to pod względem doktrynalnym nie różni się od tekstu masoreckiego. W okolicach Kumran znaleziono też fragmenty ponad 170 zwojów z urywkami wszystkich ksiąg Pism Hebrajskich z wyjątkiem Księgi Estery (niektóre księgi występują nawet w kilku odpisach). Ocenia się, że te zwoje i fragmenty zwojów pochodzą z okresu od 250 r. p.n.e. do połowy I w. n.e. i reprezentują parę odmian tekstu hebrajskiego, np. tekst protomasorecki lub tekst, z którego dokonano greckiego tłumaczenia zwanego Septuagintą. Badania nad tymi znaleziskami wciąż trwają.

Jednym z najważniejszych hebrajskich rękopisów welinowych jest Kodeks proroków z synagogi karaimskiej w Kairze. Opatrzony został masorą oraz znakami samogłoskowymi, a kolofon (notatka końcowa) wskazuje, że sporządził go ok. 895 r. n.e. słynny masoreta Mosze ben Aszer z Tyberiady. Inny ważny manuskrypt to Petersburski kodeks proroków (z 916 r.). Całe Pisma Hebrajskie zawierał aż do niedawna Kodeks z Aleppo, przechowywany kiedyś w synagodze sefardyjskiej w tym syryjskim mieście, a obecnie znajdujący się w Izraelu. Jego pierwotny tekst spółgłoskowy został ok. r. 930 poprawiony, opatrzony znakami samogłoskowymi oraz masorą przez Aarona ben Aszera, syna Moszego ben Aszera. Najstarszym datowanym rękopisem całych Pism Hebrajskich jest Kodeks leningradzki (B 19^A) ze zbiorów Biblioteki Publicznej w Petersburgu. Sporządzono go w r. 1008 „z ksiąg poprawionych, przygotowanych i opatrzonych komentarzem przez Aarona ben Moszego ben Aszera, nauczyciela”. Innym godnym uwagi rękopisem hebrajskim jest kodeks Pięcioksięgu przechowywany w Bibliotece Brytyjskiej (Codex Oriental 4445), zawierający tekst Rodzaju 39:20 do Powtórzonego Prawa 1:33 (poza Lb 7:46-73 oraz 9:12 do 10:18, których brakuje lub które zostały później dodane); pochodzi przypuszczalnie z X w.

Wiele rękopisów hebrajskiej części Biblii to tłumaczenia na grekę. Szczególnie ważny jest jeden z papirusów należących do kolekcji Fuad (sygn. 266, własność Egipskiego Towarzystwa Papirologicznego), zawierający fragmenty Księgi Rodzaju oraz drugą połowę Księgi Powtórzonego Prawa w przekładzie Septuaginty. Pochodzi z I w. p.n.e.; w różnych miejscach tekstu greckiego zapisano hebrajskim pismem kwadratowym imię Boże. W Manchesterze przechowywany jest papirus Rylands 458, sporządzony w II w. p.n.e., a obejmujący fragmenty Księgi Powtórzonego Prawa, rozdz. od 23 do 28. W innym ważnym rękopisie Septuaginty zachowały się fragmenty ksiąg: Jonasza, Micheasza, Habakuka, Sofoniasza i Zachariasza. Jest to skórzany zwój datowany na koniec I w. n.e.; występuje w nim imię Boże w postaci starohebrajskiego tetragramu.

Rękopisy Pism Greckich. Pisma Chrześcijańskie spisano greką koine. Choć nie znamy dziś żadnych oryginalnych rękopisów (autografów), ocenia się, że istnieje ok. 5000 greckich manuskryptów tej części Biblii (lub jej fragmentów).

Rękopisy papirusowe. Do niezwykle ważnych manuskryptów biblijnych należą kodeksy papirusowe, które odnaleziono w Egipcie ok. 1930 r., a ich zakupienie ogłoszono w r. 1931. Niektóre z tych greckich kodeksów (datowanych na II-IV w. n.e.) obejmują fragmenty ośmiu ksiąg Pism Hebrajskich (Rodzaju, Liczb, Powtórzonego Prawa, Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Daniela oraz Estery), a trzy zawierają urywki 15 ksiąg Chrześcijańskich Pism Greckich. Większość owych papirusów biblijnych nabył amerykański kolekcjoner rękopisów A. Chester Beatty; obecnie są one przechowywane w Dublinie. Pozostałe zakupił m.in. Uniwersytet Stanu Michigan.

W nomenklaturze międzynarodowej papirusy biblijne przyjęło się oznaczać dużą literą „P” oraz odpowiednim numerem. Papirus Chester Beatty 1 (P⁴⁵) składa się z fragmentów 30 kart z kodeksu, który prawdopodobnie miał kiedyś ok. 220 kart. Zawiera urywki czterech Ewangelii oraz Dziejów Apostolskich. Papirus Chester Beatty 3 (P⁴⁷) to fragmentaryczny kodeks Księgi Objawienia, złożony z 10 podniszczonych kart. Oba te papirusy datuje się na III w. n.e. Godny uwagi jest też papirus Chester Beatty 2 (P⁴⁶), spisany ok. r. 200. Obejmuje 86 częściowo uszkodzonych kart z kodeksu mającego niegdyś przypuszczalnie 104 karty i zawiera dziewięć natchnionych listów Pawła: do Rzymian, do Hebrajczyków, 1 i 2 do Koryntian, do Efezjan, do Galatów, do Filipian, do Kolosan i 1 do Tesaloniczan. Warto zauważyć, że w tym wczesnym kodeksie znalazł się List do Hebrajczyków. Często podaje się w wątpliwość, czy napisał go Paweł, ponieważ w tekście nie pojawia się jego imię. Ale skoro list ten umieszczono w P⁴⁶, najwyraźniej złożonym wyłącznie z listów Pawła, nasuwa się wniosek, iż ok. r. 200 chrześcijanie nie tylko uznawali go za natchniony, ale też za pochodzący od tego apostoła. Występowanie we wspomnianym kodeksie Listu do Efezjan także obala twierdzenie, jakoby nie napisał go Paweł.

W Bibliotece Johna Rylandsa w Manchesterze znajduje się mały fragment papirusowy z Ewangelią według Jana (kilka wersetów z rozdz. 18), oznaczony w katalogu jako papirus Rylands 457 i znany pod symbolem międzynarodowym P⁵². Stanowi najstarszy zachowany urywek Chrześcijańskich Pism Greckich, spisany w pierwszej połowie II w., przypuszczalnie ok. r. 125, czyli zaledwie jakieś ćwierć wieku po śmierci Jana. Fakt, iż odpis Ewangelii według Jana najwyraźniej był podówczas w obiegu w Egipcie (gdzie go odnaleziono), świadczy o tym, że dobra nowina według Jana rzeczywiście została spisana w I w. n.e., i to przez samego Jana — a nie przez jakiegoś nieznanego pisarza w drugiej połowie II w., już po śmierci apostoła, jak niegdyś utrzymywali niektórzy krytycy.

Po odkryciu rękopisów należących dziś do kolekcji A. Chestera Beatty’ego najważniejszym uzupełnieniem zbioru papirusów biblijnych były nabytki M. Bodmera, opublikowane w latach 1956-1961. Szczególnie godne uwagi są papirusy: Bodmer II (P⁶⁶) oraz Bodmer XIV-XV (P⁷⁵), spisane ok. r. 200. Papirus Bodmer II zawiera sporą część Ewangelii według Jana, a Bodmer XIV-XV obszerne fragmenty Łukasza i Jana (jego tekst jest bardzo zbliżony do Kodeksu watykańskiego).

Rękopisy welinowe. Odpisy Biblii sporządzone na welinie czasami obejmują zarówno Pisma Hebrajskie, jak i Chrześcijańskie Pisma Greckie, choć w niektórych znajdujemy tylko te ostatnie.

Kodeks Bezy (Codex Cantabrigensis), oznaczony literą „D”, to cenny rękopis z V w. n.e. Nabyto go we Francji w r. 1562, nie wiadomo jednak, gdzie powstał. Składają się nań Ewangelie oraz Dzieje Apostolskie, a oprócz tego tylko kilka innych wersetów. Napisano go uncjałą (majuskułą) — na stronach parzystych zawiera tekst grecki, a na nieparzystych odpowiadający mu tekst łaciński. Przechowywany jest na Uniwersytecie w Cambridge, któremu podarował go w r. 1581 Théodore Beza.

Kodeks Bezy z Clermont (Codex Claromontanus — D²) również zawiera na sąsiednich stronach tekst grecki (po lewej) i łaciński (po prawej). Mieści w sobie kanoniczne listy Pawła, łącznie z Listem do Hebrajczyków, i przypuszczalnie pochodzi z VI w. Podobno został odnaleziony w klasztorze w Clermont we Francji, skąd odkupił go Théodore Beza, a obecnie znajduje się w zbiorach paryskiej Biblioteki Narodowej.

W czasach nam bliższych odkryto inne rękopisy welinowe, np. Kodeks waszyngtoński I (Codex Washingtonianus I, inaczej: Kodeks Freera), zawierający Ewangelie po grecku (w tzw. porządku zachodnim: Mateusza, Jana, Łukasza i Marka). Został zakupiony w r. 1906 w Egipcie, a jest przechowywany w Galerii Sztuki im. Freera wchodzącej w skład Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Oznaczono go symbolem „W” i uważa się, że pochodzi z V w. — poza częścią Ewangelii według Jana, którą chyba ze względu na uszkodzenia wymieniono w VII w. W tych samych zbiorach znajduje się też Kodeks waszyngtoński II (symbol „I”), obejmujący fragmenty kanonicznych listów Pawła, m.in. List do Hebrajczyków. Jak się przypuszcza, rękopis ten powstał w V w.

Greckie rękopisy Pism Hebrajskich i Chrześcijańskich. Najważniejsze i najbardziej kompletne ze znanych rękopisów biblijnych w języku greckim spisano uncjałą na welinie.

Kodeks watykański. Rękopis majuskułowy oznaczony symbolem „B” (Codex Vaticanus), sporządzony w IV w., przypuszczalnie w Aleksandrii; początkowo zawierał całą Biblię po grecku. W późniejszym czasie korektor poprawił litery (zapewne ze względu na wyblaknięcie pisma), pominął jednak przy tym litery i słowa, które wydały mu się niepoprawne. Pierwotnie kodeks ten tworzyło ok. 820 kart, z czego zostało 759. Brakuje większości Księgi Rodzaju, części Psalmów, Hebrajczyków 9:14 do 13:25 oraz całych listów: 1 i 2 do Tymoteusza, Tytusa, Filemona, a także Objawienia. Przechowywany jest w Bibliotece Watykańskiej (nr katalogowy 1209), w której znajdował się już od XV w. Jednakże jej administracja ogromnie utrudniała uczonym dostęp do niego, a fotograficzne faksymile całego kodeksu opublikowano dopiero w latach 1889-1890.

Kodeks synajski. Również ten manuskrypt (Codex Sinaiticus) pochodzi z IV w., choć jest chyba nieco młodszy od Kodeksu watykańskiego. Przydzielono mu symbol א (ʼálef — pierwsza litera alfabetu hebr.); kiedyś najwyraźniej obejmował całą Biblię po grecku, lecz część Pism Hebrajskich zaginęła. Zawiera jednak kompletne Chrześcijańskie Pisma Greckie. Pierwotnie składał się co najmniej z 730 kart, ale dziś mamy do dyspozycji tylko 393 (w całości lub we fragmentach). Został odkryty (część w r. 1844, reszta w 1859) przez biblistę Konstantina von Tischendorfa w klasztorze św. Katarzyny u stóp góry Synaj. Jego 43 karty znajdują się w Lipsku, fragmenty trzech kart w Petersburgu, a 347 kart w Bibliotece Brytyjskiej w Londynie. W r. 1975 w tym samym klasztorze odkryto jeszcze podobno 8—14 kart.

Kodeks aleksandryjski. Grecki rękopis uncjalny oznaczany symbolem „A” (Codex Alexandrinus); zawiera większą część Biblii, łącznie z Objawieniem. Spośród ok. 820 kart oryginału zachowały się 773. Uważa się, że pochodzi z pierwszej połowy V w.; przechowywany jest również w Bibliotece Brytyjskiej (ILUSTRACJA, t. 2, s. 336).

Kodeks Efrema. Jak się na ogół przypuszcza, także ten rękopis (Codex Ephraemi Syri rescriptus, oznaczany symbolem „C”) powstał w V w. Jest palimpsestem — został spisany grecką uncjałą na welinie, ale oryginalny tekst usunięto i na szereg kart naniesiono grecki przekład dzieł Efrema Syryjczyka. Stało się to przypuszczalnie w XII w., gdy welin był materiałem deficytowym. Udało się jednak odczytać pierwotny tekst. Niegdyś Kodeks Efrema zawierał chyba całą Biblię po grecku, lecz pozostało z niej jedynie 209 kart, z czego 145 to Chrześcijańskie Pisma Greckie. Obecnie składa się więc tylko z części Pism Hebrajskich oraz urywków wszystkich ksiąg Chrześcijańskich Pism Greckich, z wyjątkiem listów: 2 do Tesaloniczan i 2 Jana. Znajduje się w zbiorach paryskiej Biblioteki Narodowej.

Wiarogodność tekstu biblijnego. O stopniu wiarogodności tekstu Biblii dobitnie świadczy porównanie jej z utworami klasycznych pisarzy świeckich. Otóż dysponujemy zaledwie nielicznymi rękopisami ich dzieł, przy czym nie ma wśród nich ani jednego oryginału, czyli autografu (pierwopisu). Ale choć są to tylko kopie powstałe setki lat po śmierci autorów, współcześni uczeni uznają je za wystarczające dowody autentyczności danego tekstu.

Tymczasem dostępne rękopisy Biblii hebrajskiej sporządzono niezwykle starannie. Uczony W. H. Green tak się wyraził o tekście Pism Hebrajskich: „Śmiało można powiedzieć, że żadne inne starożytne dzieło nie zostało przekazane z taką dokładnością” (zob. J. P. Free, Archaeology and Bible History, 1964, s. 5). A we wstępie do swego siedmiotomowego dzieła The Chester Beatty Biblical Papyri nieżyjący już znawca tekstu biblijnego Frederic Kenyon oświadczył z przekonaniem: „Pierwsze i najważniejsze, co się nasuwa po ich [papirusów Chestera Beatty’ego] przebadaniu, to krzepiący wniosek, że potwierdzają zasadniczą poprawność istniejących tekstów. Ani w Starym, ani w Nowym Testamencie nie ma rażących czy istotnych różnic. Nic ważnego nie pominięto ani nie dodano, nic też nie rzutuje na ważne fakty lub nauki. Różnice w tekście są mało istotne i dotyczą na przykład użycia dokładnie tych samych słów albo ich kolejności. (...) Największe znaczenie ma jednak okoliczność, że pochodząc z wcześniejszego okresu niż cokolwiek innego, co dotąd było dostępne, potwierdzają rzetelność istniejących tekstów. Pod tym względem są nabytkiem o epokowym znaczeniu” (zeszyt I, Londyn 1933, s. 15).

A o Chrześcijańskich Pismach Greckich Frederic Kenyon powiedział: „Różnica czasu między powstaniem oryginałów a sporządzeniem najstarszych zachowanych do dziś tekstów jest tak niewielka, że w gruncie rzeczy można ją pominąć — i tym samym upada ostatnia podstawa do powątpiewania, czy Pismo Święte rzeczywiście przetrwało do naszych czasów tak, jak zostało spisane. Zarówno autentyczność, jak i ogólną wierność ksiąg Nowego Testamentu można uważać za ostatecznie dowiedzione” (The Bible and Archæology, 1940, ss. 288, 289).

Setki lat temu Jezus Chrystus, „świadek wierny i prawdziwy” (Obj 3:14), wielokrotnie potwierdzał z naciskiem autentyczność Pism Hebrajskich i tak samo czynili jego apostołowie (Łk 24:27, 44; Rz 15:4). O dokładności tekstu tych Pism świadczą też ich starożytne tłumaczenia, które przetrwały do naszych czasów. Również rękopisy i tłumaczenia Chrześcijańskich Pism Greckich niezbicie dowodzą, że i ta część Słowa Bożego została znakomicie zachowana i dokładnie przekazana. Możemy się więc cieszyć, że mamy dziś do dyspozycji autentyczny, całkowicie wiarogodny tekst biblijny. Uważna analiza dostępnych manuskryptów Pisma Świętego wymownie potwierdza, że zostały wiernie i niezmiennie zachowane, i dodaje głębszego znaczenia natchnionemu zapewnieniu: „Zielona trawa uschła, kwiecie zwiędło, lecz słowo naszego Boga będzie trwało po czas niezmierzony” (Iz 40:8; 1Pt 1:24, 25).